Научная статья на тему 'ҲУДУД ДАРОМАД САЛОҲИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА “БЮДЖЕТ ОРҚАЛИ ТАРТИБГА СОЛИШ УСУЛЛАРИ” ВА “МАҲАЛЛИЙ БЮДЖЕТЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ УСУЛЛАРИ”'

ҲУДУД ДАРОМАД САЛОҲИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА “БЮДЖЕТ ОРҚАЛИ ТАРТИБГА СОЛИШ УСУЛЛАРИ” ВА “МАҲАЛЛИЙ БЮДЖЕТЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ УСУЛЛАРИ” Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
149
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маҳаллий бюджетлар / ўз даромадлари / тартибга солувчи даромадлар / бюджетлараро трансфертлар / маҳаллий бюджетларнинг баланслилиги / бюджет орқали тартибга солиш / маҳаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари / салоҳият / ҳудуднинг даромад салоҳияти / local budgets / own revenues / regulating revenues / interbudgetary transfers / balance of local budgets / budgetary regulation / methods of regulating local budgets / potential / income potential of the region

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қобулов Хотамжон Абдукаримович

мақолада ҳудуднинг даромад салоҳиятини шакллантиришда “бюджет орқали тартибга солиш усуллари” ва “маҳаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари” категорияларини илмий асосланган ва тўғри талқин қилишнинг роли ва аҳамияти кўриб чиқилган, Ўзбекистон Республикасида маҳаллий бюджетларни тартибга солиш усулларининг моҳияти, амалга ошириш механизми, тамойиллари очиб берилган, ҳудуднинг даромад салоҳиятини шакллантиришда маҳаллий бюджетларни тартибга солишни алоҳида услубининг аҳамияти тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

“BUDGET REGULATION METHODS” AND “LOCAL BUDGET REGULATION METHODS” IN FORMATION OF REGIONAL INCOME POWER

the article examines the role and significance of scientifically grounded and correct interpretation of the categories “methods of budget regulation” and “methods of regulating local budgets” in the formation of the region's revenue potential, discloses the essence, implementation mechanism, principles of methods for regulating local budgets in the Republic of Uzbekistan, the importance of a separate method for regulating local budgets in the formation of the region's revenue potential.

Текст научной работы на тему «ҲУДУД ДАРОМАД САЛОҲИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА “БЮДЖЕТ ОРҚАЛИ ТАРТИБГА СОЛИШ УСУЛЛАРИ” ВА “МАҲАЛЛИЙ БЮДЖЕТЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ УСУЛЛАРИ”»

ХУДУД ДАРОМАД САЛОХИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА "БЮДЖЕТ

ОРЦАЛИ ТАРТИБГА СОЛИШ УСУЛЛАРИ" ВА "МАХАЛЛИЙ БЮДЖЕТЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ УСУЛЛАРИ"

Кобулов Хотамжон Абдукаримович Тошкент молия институти доценти Тошкент, Узбекистан hqobulov@rambler. ru

Аннотация: мацолада уудуднинг даромад салоуиятини шакллантиришда "бюджет орцали тартибга солиш усуллари" ва "мауаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари" категорияларини илмий асосланган ва тузри талцин цилишнинг роли ва ауамияти куриб чицилган, Узбекистон Республикасида мауаллий бюджетларни тартибга солиш усулларининг моуияти, амалга ошириш механизми, тамойиллари очиб берилган, уудуднинг даромад салоуиятини шакллантиришда мауаллий бюджетларни тартибга солишни алоуида услубининг ауамияти тадциц цилинган.

Калит сузлар: мауаллий бюджетлар, уз даромадлари, тартибга солувчи даромадлар, бюджетлараро трансфертлар, мауаллий бюджетларнинг баланслилиги, бюджет орцали тартибга солиш, мауаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари, салоуият, уудуднинг даромад салоуияти.

«МЕТОДЫ БЮДЖЕТНОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ» И «МЕТОДЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ МЕСТНЫХ БЮДЖЕТОВ» В ФОРМИРОВАНИИ ДОХОДНОГО ПОТЕНЦИАЛА РЕГИОНА

Аннотация: в статье рассмотрены роль и значение научно-обоснованной и правильной интерпретации категорий «методы бюджетного регулирования» и «методы регулирования местных бюджетов» в формировании доходного потенциала региона, раскрыта сущность, механизм реализации, принципы методов регулирования местных бюджетов в Республике Узбекистан, были изучены значение отдельного метода регулирования местных бюджетов в формировании доходного потенциала региона.

Scientific Journal Impact Factor

Ключевые слова: местные бюджеты, собственные доходы, регулирующие доходы, межбюджетные трансферты, сбалансированность местных бюджетов, бюджетное регулирование, методы регулирования местных бюджетов, потенциал, доходный потенциал региона.

"METHODS OF BUDGETARY REGULATION" AND "METHODS OF REGULATING LOCAL BUDGETS" IN FORMING THE PROFITABLE

POTENTIAL OF THE REGION Abstract: the article examines the role and significance of scientifically grounded and correct interpretation of the categories "methods of budget regulation" and "methods of regulating local budgets" in the formation of the region's revenue potential, discloses the essence, implementation mechanism, principles of methods for regulating local budgets in the Republic of Uzbekistan, the importance of a separate method for regulating local budgets in the formation of the region's revenue potential.

Key words: local budgets, own revenues, regulating revenues, interbudgetary transfers, balance of local budgets, budgetary regulation, methods of regulating local budgets, potential, income potential of the region.

Маълумки, бутун дунёда махаллий бюджетлар даромадлари ва харажатларини тартибга солишнинг самарали механизмини шакллантириш буйича кенг куламли тадкикотлар олиб борилмокда. Ушбу тадкикотларда махаллий бюджетларнинг даромадлар базасини шакллантириш, махаллий соликлар ва йигимларни аниклаш, бюджет харажатларининг максадга мувофиклиги ва манзиллилигини таъминлаш, ижтимоий трансфертларни таксимлаш ва бюджет тизимининг бюджетлари уртасидаги молиявий алокаларни тартибга солиш масалалари алохида урин тутади. Шу билан бирга, махаллий бюджетларни тартибга солиш, уларнинг молиявий баркарорлигини таъминлаш, бюджет тизимининг бугинлари уртасида даромадлар ва харажатлар ваколатларини таксимлашнинг самарали тизимини шакллантириш, айрим ижтимоий ва иктисодий харажатларни номарказлаштиришга турли хил ёндашувлар муаммолари халигача хал килинмаган.

Буларнинг барчаси худудларнинг даромад салохиятини мустахкамлаш буйича бошкарув карорларини кабул килиш учун асос булган махаллий

КИРИШ

Scientific Journal Impact Factor

бюджетларни тартибга солиш усулларини тадциц цилишнинг долзарблигини белгилайди.

Ушбу илмий мацоланинг мацсади - бюджет оркали тартибга солиш усуллари ва махаллий бюджетларни тартибга солиш усулларининг мохияти буйича олим-иктисодчиларнинг полемикаларини тахлил килиш, уларнинг худуднинг даромад салохиятини шакллантиришдаги ахамиятини очиб беришдан иборат.

Ушбу илмий маколада максадга эришиш учун тадкикот олдига бир цатор вазифалар куйилди:

- махаллий бюджетларни тартибга солиш усулларининг мохияти ва бюджет оркали тартибга солиш усулларининг ушбу механизм тизимидаги урни буйича назарий ёндашувларни тадкик килиш;

- муаллифларнинг "бюджет оркали тартибга солиш усуллари" ва "махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари" категорияларининг мохиятини уларнинг даромад салохиятиини шакллантиришдаги ахамияти нуктаи назаридан изохлаш масаласида мавжуд булган тортишувларининг хусусиятларини очиб бериш;

- "бюджет оркали тартибга солиш усуллари" ва "махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари" категорияларининг умумий хусусиятлари ва фаркларини аниклаш.

Узбекистон Республикасида махаллий бюджетларнинг харажатларини молиялаштириш учун уз даромадларининг етишмаслиги сабабли махаллий бюджетларнинг юкори бюджетларга богликлиги уларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш муаммоларини хал килиш, ахолини ижтимоий химоя килиш чораларининг самарадорлиги учун худудларнинг даромад салохиятига салбий таъсир курсатмокда.

2017 йил 7 февралда кабул килинган 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегиясида учинчи устувор йуналиш макроиктисодий баркарорликни янада мустахкамлаш ва иктисодиётни юкори суръатларда усишини саклашга, вилоятлар, туманлар ва шахарларнинг хар томонлама ва мутаносиб ижтимоий-иктисодий ривожланишига каратилган иктисодиётни ривожлантириш ва эркинлаштириш хисобланади [1]. Шунингдек, ушбу йуналишда хар кандай даражадаги бюджетнинг реаллиги, куп жихатдан, бюджет даромадлари прогнозининг

тугрилигига, асосан, солик тушумларига богликлиги белгиланган, чунки улар умумий бюджет таркибида энг катта улушни эгаллайди.

2020 йилги бюджетни тасдиклаш янги амалиётни жорий килиш билан богли; булди. Биринчи марта Узбекистан Республикаси Давлат бюджети Олий Мажлис томонидан конун шаклида кабул килинди [2], яъни халкаро стандартлар ва бюджет маълумотларига мувофик "Узбекистон Республикасининг 2020 йилги Давлат бюджети тугрисида"ги ^онунни тайёрлашнинг очиклиги ва шаффофлигини янада ошириш, бюджет маблагларини шакллантириш ва харажатлари устидан парламент ва жамоатчилик назоратини кучайтириш тартиби белгиланди.

Бюджет сиёсати 2020 йилдан бошлаб пухта уйланган фискал сиёсатни амалга оширишга, иктисодий курсаткичларнинг мутаносиб усишига ва мамлакат молия тизимининг баркарорлигини таъминлашга каратилган. Махаллий ваколатли органлардан худуд имкониятларидан окилона фойдаланиш, махаллий бюджетлар даромад манбаларини мустахкамлаш ва мустакиллигини изчил ошириб боришни хисобга олган холда бюджет даромадларининг туликлигини таъминлаш ишларида фаол иштирок этиш талаб килинади.

Шу нуктаи назардан, махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари масалалари худудларнинг даромад салохиятини шакллантиришда, уларни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришда, иктисодиёт тармокларининг фаол ривожланишини таъминлашда, инфратузилмани яхшилашда, ахолини ижтимоий куллаб-кувватлашни таъминлашда, махаллий бюджет харажатларини уз вактида молиялаштиришда алохида ахамиятга эга.

АДАБИЁТЛАР ШАРХИ ВА МЕТОДЛАР

Махаллий бюджетларни тартибга солиш куплаб иктисодчилар томонидан худудларни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишларидан бири сифатида урганилади. Хусусан, махаллий бюджетларнинг молиявий асослари, махаллий бюджетларни тартибга солиш масалалари Ж. Боден, Т. Хоббс, Ж. Юсти, Ж. Локк, В. Петти, А. Смит, А. Шумпетер, З. Берд, Р. Будвей, А. Бабич, Г. Барабашев, С. Галицкая, А. Годин С. Гурумурти, А. Игудин, В. Лексин, Ж. Ма, Р. Масграве, В. Оатес, А. Улюкаев, А. Швецов каби хорижий олимлар томонидан урганиб чикилган.

Scientific Journal Impact Factor

Махаллий бюджетларни тартибга солишнинг назарий ва амалий жихатлари А. Вахобов, А. Джураев, Ж. Кучкоров, Х. Карбонов, Х.Кобулов, Т. Маликов, А. Маманазаров, О. Олимжонов, Ш.Тошматов, К. Тожибоева, Н. Хайдаров, А. Хайриддинов каби узбек олимларининг илмий ишларида урганилган. Хусусан, А.Исломкуловнинг илмий-тадкикот ишларида бюджетлараро мувозанатни таъминлашда солик тизимини такомиллаштириш йуллари, Л.Хазраткулова ишларида бюджетлараро муносабатлар самарадорлигини ошириш усуллари таклиф килинган.

Иктисодий адабиётларда махаллий бюджетларни тартибга солишни таърифлаш учун турли хил талкинлар мавжуд. Куйида уларни куриб чикамиз:

"Бюджетлараро трансфертлар тизими оркали махаллий бюджетларнинг молиявий баланслилигини таъминлаш жараёни" [3].

"Бир даражали бугиннинг бюджетлари контекстида вертикал, юкори даражадаги хокимият томонидан амалга ошириладиган минимал даражадан паст булган худудий субъектларни бюджет таъминоти жараёни" [4].

"Харажат мажбуриятлари ва даромад манбаларини чегаралаш асосида бюджетларни баланслаштириш жараёни. Уларни амалга ошириш усуллари тартибга солинадиган худудларнинг иктисодий, географик, иклим шароитларига караб юкори органлар томонидан белгиланади" [5].

"Махаллий бюджетларни худудларнинг иктисодий ва ижтимоий ривожланиши учун ажратиладиган минимал даромад даражаси билан таъминлаш максадида маблагларни кайта таксимлаш" [6].

"Бюджет даромад базаларини минимал талаб даражасида таъминлаш максадида даромадларни таксимлаш ва маблагларни турли даражадаги бюджетлар уртасида кайта таксимлаш жараёни" [7].

"Узаро манфаатли вазифаларни хал килиш учун молиявий ресурсларни бирлаштириш максадида бир хил даражадаги бюджетлар доирасида маблагларни кайта таксимлаш" [8].

"Бюджет жараёнининг иштирокчилари томонидан бюджет хукукларига риоя килиш шароитида даромад манбаларини таъминлаш ва харажатлар ваколатларини таксимлаш жараёни" [9].

"Бюджетлараро тартибга солиш тизими икки йуналишда амалга оширилади, биринчиси, умумдавлат соликлари ва йигимларидан норматив ажратмалар, иккинчиси молиявий тенглаштириш сиёсати буйича молиявий ёрдам шаклларини назарда тутади" [10].

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Узбекистон Республикаси бюджет тизими курилмаси Узбекистон Республикаси Конституциясига асосланади. Демак, Узбекистон Республикаси Конституциясига мувофик (XXV боб Молия ва кредит, 122-модда): " Узбекистоннинг Давлат бюджети Республика бюджетидан, ^оракалпогистон Республикаси бюджетидан ва махаллий бюджетлардан иборат" [11]. Мамлакат бюджет тизимининг бир кисми сифатида барча бюджетлар бюджетлараро муносабатлар доирасида узаро богликдир.

Мамлакатдаги махаллий бюджетларни бюджет оркали тартибга солишнинг амалдаги усулларини узгартиришга ёрдам берадиган асосий шартлар Н.В.Юлдашеванинг тадкикотларида тегишли равишда кайд этилган. (1-расм) [12].

— f ч "-ч

Бюджет оркали тартибга солиш усулларини

узгартириш шарт-шароитлари V У

Махаллий бюджетларнинг мустакил эмаслиги

Халк таълими ва согликни саклаш тизими ходимлари иш хакини молиялаштириш буйича ваколатларни

бошка субъектларга

Махаллий бюджетларда

даромадлар буйича режани бажариш буйича турли имкониятлар

Махаллий соликлар ва йигимларни белгилашда чекловлар мавжудлиги

Бюджетлараро муносабатларни тубдан ислох килиш, шу жумладан бюджетни тартибга солиш усулларини такомиллаштириш

Махаллий бюджетларга солик ва бошка

мажбурий туловларнинг аник турларини бириктириш

Махаллий бюджетларнинг юкори турувчи

бюджетлар ажратмаларига богликлигини

изчил камайтириш

Махаллий бюджетлар даромадларини купайтириш учун кушимча захираларни тизимли равишда

аниклаттт

Худудларни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш масалаларини хал килиш учун махаллий давлат хокимияти органларининг

1-расм. Махаллий бюджетларни бюджет томонидан тартибга солиш усулларини узгартириш шарт-шароитлари

Узбекистон Республикаси бюджет тизимининг шаклланиши ва ривожланишининг бутун даврида махаллий бюджетлар, куйи бугин сифатида, уларга юклатилган функциялар билан ортикча юкланган.

Scientific Journal Impact Factor

Махаллий бюджетларнинг молиявий имкониятлари доимо узгариб, баъзан махаллий соликлар ва йигимлар куплиги туфайли купайиб, баъзан камайиб борган, лекин солик конунчилиги бюджетларнинг даромад базасининг факат бир кисмини турли даражадаги бюджетлар учун доимий асосда таъминлайди. Шунинг учун даромад ва харажатларни мувозанатлашнинг яна бир кушимча тартиби мавжуд - бюджет оркали тартибга солиш.

Бюджет кодексида [13] хали хам "бюджет оркали тартибга солиш" тушунчаси аникланмаган ва бюджетлараро муносабатларни ташкил этиш муаммоларидан бири булган уни амалга ошириш усуллари тавсифланмаган.

Иктисодий адабиётларда куплаб замонавий талкинлар мавжуд: бу "тегишли воситалар тупламидан фойдаланган холда бюджет тизимининг вертикал ва горизонтал номутаносибликларини тенглаштириш буйича хокимиятнинг фаолияти"; "...моддий ёрдам курсатиш шакли"; "минтакавий ва махаллий хокимият органларига молиявий ёрдам курсатишнинг объектив равишда асосланган тизими" ёки "бюджет тизимини мувозанатни таъминлаш максадида бошкариш (тартибга солиш) механизмлари туплами"

Юкоридаги таърифларни тадкик этиш ва киёсий тахлил килиш асосида биз куйидагиларни шакллантирдик: бюджет сиёсатининг конунчилик билан белгиланган узига хос механизмлари оркали амалга ошириладиган бюджет тизими бюджетларининг баланслилигини таъминлаш жараёни бюджетни тартибга солиш деб аталади. Аммо бюджетни тартибга солишнинг мохияти ва мазмунини урганиш жараёнида унинг янги узига хос жихатлари ва хусусиятлари пайдо булиши мумкин.

Шуни таъкидлаш керакки, "бюджет оркали тартибга солиш усуллари" ва "махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари" категориялари умумий жихататлар ва фаркларга эга (1-жадвал).

1-жадвал.

"Бюджет оркали тартибга солиш усуллари" ва "махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари" категориялари уртасидаги

умумийлик ва фарклар

Умумийлик ва

фарклилик «Бюджет оркали тартибга «Махаллий бюджетларни сифатлари солиш усуллари» тартибга солиш усуллари»

таснифи

Scientific Journal Impact Factor

Категорияларнинг

умумий

жщатлари

1. Х,ар икки категория тулалигича бюджет-солик конунчилигига асосланади ва махаллий бюджетларнинг балансли баркарор ривожланишини таъминлашга йуналтирилади.

2. Х,ар икки усул хам бир-бирини тулдиради ва бир-бирига зид келмайди, лекин баъзида иккинчи категория назарда тутмаган чоралар махаллий бюджетларнинг тегишли бугинларини тартибга солиш чораларига тузатишлар киритилишида хисобга олиниши мумкин. Улар узининг ижобий ва салбий томонларига эга.

Категорияларнинг

фарцли

жщатлари

1. Агар бюджет оркали тартибга солиш усулларининг махаллий бюджетларга йуналтирилганлигини хисобга оладиган булсак, ушбу категория иккинчисига Караганда торрок тушунча ва узи махаллий бюджетларни тартибга солиш усулларининг таркибига киради.

2. Ушбу фойдаланиш тизимининг бртинларига нафакат бюджетларга,

категориядан

бюджет барча (яъни махаллий балки

республика бюджетига) хам тегишли.

1. Биринчисига караганда кенгрок тушунча ва бюджет оркали тартибга солиш усулларини (бюджет

оркали тартибга солиш усуллари ва улар билан тенг равишда ишлайдиган

махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари -оператив (тактик) ва истикболли (стратегик)

молияни бошкарув меъёрий-хукукий тартибга солишни, ЭИЗларни ривожлантириш буйича давлат сиёсатида худудларнинг бюджет холатини яхшилаш буйича чора-тадбирларни, давлатнинг инвестиция дастурларида хисобга

олинмаган чет эл инвестицияларини жалб килиш ва улардан

махаллий молиявий усулларини

Scientific Journal Impact Factor

фойдаланишни, худудларда

амалга

оширилган

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ташаббусли дастурлар, лойихалар ва бошкаларни уз ичига олади.

2. Ушбу категорияларни куллаш факат махаллий бюджетларга тегишли.

Бизнинг фикримизча, бюджет оркали тартибга солиш таърифини куйидагича шакллантириш мумкин.

Махаллий бюджетларни тартибга солиш - бу харажатлар мажбуриятлари ва даромад манбаларини дифференциацияси асосида бюджетларни баланслаштириш жараёни булиб, уларни ижро этиш усуллари тартибга солинадиган худудларнинг иктисодий, географик, иклим шароитларига караб юкори органлар томонидан белгиланади.

Махаллий бюджетларни тартибга солишдан максад худудларнинг молиявий мустакиллигини мустахкамлаш ва уз даражасида кабул килинадиган карорлар учун уларнинг масъулиятини оширишдир. Бизнинг фикримизча, махаллий бюджетларни тартибга солиш жараёнида нафакат такчилликсиз бюджетга эришиш, балки даромадлар ва харажатлар баланси таъминланиши керак. Белгиланган чегаралар доирасида махаллий бюджет такчиллигининг мавжудлиги ва уни молиялаштириш манбаларини таъминлаш баланслашган бюджет тамойилига зид келмайди, чунки иккинчиси харажатлар унинг такчиллигини молиялаштириш манбаларидан келадиган даромадлар ва тушумларнинг умумий микдорига тугри келади.

Худудлар зиммасига юклатилган функцияларни бажарилишини таъминлаш учун махаллий бюджетларга бундай даромад манбаларини бериш Узбекистон Республикасида бюджет оркали тартибга солишнинг ва умуман бюджетлараро муносабатларнинг энг мухим муаммоларидан бири булиб колмокда.

Замонавий шароитда махаллий бюджетларни тартибга солиш усулларини тизимли равишда тушуниш ва урганиш уларни бир вактнинг узида учта даражадаги фаолият курсатадиган муносабатлар мажмуи сифатида куриб чикишни талаб килади: давлатнинг бюджет сиёсати воситаси сифатида,

махаллий хокимият органларининг уз бюджет муаммоларини хал килиш буйича манфаатларини кондириш воситаси сифатида, харажат мажбуриятлари ва даромад манбаларини чегаралаш асосида махаллий бюджетларни баланслаштириш жараёни сифатида (2-расм).

Махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари - давлатнинг бюджет сиёсати воситаси сифатида

Давлатнинг иктисодий усишни раFбатлантиришга самарали тадбирларининг мухим йуналиши

Махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари - харажат мажбуриятлари ва даромад манбаларини белгилаш асосида махаллий бюджетларни баланслаштириш жараёни

Мацсад: 1. Худудларни бюджет таъминотини тенглаштириш.

2. Махаллий ахамиятга эга булган муаммоларни хал килиш буйича ваколатларини амалга оширишда махаллий узини узи бошкариш органларининг молиявий имкониятларини

Усуллар: Соликлардан фоизлар буйича чегирмалар, куйи даражадаги бюджетлардан маблагларни олиб

куйиш ттотлттион режим

Иштирокчилар:

Махаллий давлат

хокимият

органлари,

махаллий

бюджетларнинг

Махаллий бюджетларни тартибга солиш усулларини тизимли

Шакллар:

Дотацилар,

субвенцилар,

субсидилар,

бюджет

трансфертлари

Амал цилишнинг асосий принтсипи: махаллий бюджетларнинг барча бугинлари яхлитлиги ва бирлигини

Усуллари: вертикал, горизонталь

2-расм. Замонавий шароитда махаллий буджетларни тартибга солиш усулларини тизимли равишда тушуниш

Махаллий бюджетларни тартибга солишнинг замонавий тизими такдим этилган чизма шуни курсатадики, бюджетларни баланслаштиришнинг у ёки бу йулини танлаш учун усуллар, шакллар ва воситалар туплами катта эмас. Шу билан бирга, ушбу жараённинг энг мухим элементи айнан бюджет оркали

393

Scientific Journal Impact Factor

тартибга солиш максадлари хисобланади ва бир вактнинг узида санаб утилган барча максадларга эришишга интилиш керак.

Бюджетларни тартибга солиш ёки бюджет оркали тартибга солиш -

бу турли хил бюджетларнинг даромадлари ва харажатларини баланслаштириш жараёнидир, бу пировардида унитар давлат бюджет тизимининг барча бугинлари яхлитлиги ва бирлиги шароитида бюджет тизимининг мавжудлигини таъминлайди.

Солик тушумларининг республика бюджетида марказлаштирилиши махаллий бюджетларнинг уз даромадлари хажмининг доимий равишда пасайиб кетишига олиб келди, бу эса, шунга мувофик куйи бюджетларга солик тулаш нормаларини камайтира бошлади.

Натижада махаллий бюджетларнинг такчиллиги бюджет йилида хажми узгариши мумкин булган бегараз утказмалар билан копланади.

Узбекистон Республикаси бюджет тизимининг узига хос хусусияти ва асосий муаммоси унинг баланслашмаганлигидир.

Бюджет оркали тартибга солишга объектив эхтиёж мавжуд. Бирок, амалдаги бюджет оркали тартибга солиш механизми давлатнинг бюджет тизимидаги баланслашмаганлик муаммосини хал килмайди, чунки бу амалда худудларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишини рагбатлантирмайди. Бюджетлараро утказмаларнинг усиши факат мамлакат ичидаги маблаглар харакати устидан назоратни марказлаштиришга олиб келади.

Бюджетни шакллантириш назариясида бюджет маблагларини кайта таксимлашнинг турли усуллари мавжуд ва бюджет тадбирлари самарадорлигини бахолаш усуллари ишлаб чикилмокда. Шу билан бирга, ушбу муаммони хал килишда биринчи навбатда бюджет маблагларини бюджет тизимининг бугинлари уртасида кайта таксимлаш жараёнини оптималлаштириш, махаллий бюджетларнинг молиявий ресурсларини тулик хисобга олиш ва уларни бюджетга жалб килиш имкониятларини объектив бахолаш керак. Бюджет оркали тартибга солиш натижаларини бахолашга имкон берадиган услубий ёндашув хозирги кунда энг кам ривожланганлардан биридир.

Бюджет оркали тартибга солишнинг иктисодий мохиятини биз иккита позициядан очиб берамиз: иктисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг ажралмас кисми сифатида ва бюджет жараёнининг элементи сифатида.

Scientific Journal Impact Factor

Бунда, етакчи махаллий олимлар ва мутахассислар, хорижий иктисодчилар томонидан олиб борилган тадкикотлар тахлили, хозирги кунда "бюджет оркали тартибга солиш" тушунчасининг ягона кабул килинган таърифи йук деган хулосага келиш имконини берди. Бюджет оркали тартибга солиш ёки бюджет тизимининг алохида даражасига нисбатан куриб чикилади ёки у давлатнинг бюджет тизимидаги даромадларни кайта таксимлаш билан аникланади, бу унинг мохиятини аниклашга хусусий ёндашувлардир.

"Бюджет оркали тартибга солиш" тушунчасининг таърифи Узбекистон Республикаси бюджет тизимининг ягоналиги принципини акс эттириши керак, яъни Узбекистон Республикаси бюджет тизимининг республика даражасида хам, махаллий даражаларида хам бюджет оркали тартибга солишни тавсифлаш учун макбул булиши керак ва бюджет оркали тартибга солиш турли даражадаги бюджетлар уртасида молиявий ресурсларни хар кандай кайта таксимлашни уз ичига олиши керак.

Шундай килиб, бизнинг фикримизча, бюджет орцали тартибга солиш -бу давлат хокимияти органлари ва махаллий узини узи бошкариш органлари томонидан уз ваколатларини амалга ошириш учун зарур булган, тегишли худудда уз даромадларининг етишмаслигидан келиб чикадиган турли даражадаги бюджетлар уртасида молиявий ресурсларни кайта таксимлаш жараёни.

Бюджет орцали тартибга солиш механизми биз томонидан молиявий механизмнинг бир кисми сифатида куриб чикилади ва давлатнинг бюджет сиёсатининг тактик ва стратегик максадларига эришишга каратилган бюджет ресурсларини жамлаш, таксимлаш ва улардан фойдаланиш буйича ташкилий, иктисодий ва хукукий чора-тадбирлар мажмуаси сифатида белгиланади.

Урганиш жараёнида биз томондан бюджет оркали тартибга солиш механизмининг тузилиш аниклаштирилди, бюджет орцали тартибга солиш механизмининг ривожланиш йуналишлари ва истикболларини белгилайдиган муаммоли элементлари ажратиб курсатилди (3-расм).

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

3-расм. Бюджет оркали тартибга солиш механизмининг асосий

элементлари

Бюджет оркали тартибга солишда Узбекистан Республикаси бюджет тизимининг тамойилларига риоя килинмаслигини хисобга олган холда, бюджет ваколатларини кайта таксимлашга марказлашган ёндашув туфайли бюджет оркали тартибга солишнинг чекланган имкониятлари, шунингдек бюджет оркали тартибга солишнинг коникарсиз самараси бюджетни таксимлаш усулларининг камчиликлари туфайли юзага келган булса, бюджетни тартибга солиш услубларига алохида эътибор каратиш лозим.

Бюджет орцали тартибга солиш усуллари деганда биз бюджет жараёни доирасида субъектларнинг молиявий-иктисодий муносабатларига иктисодий ва хукукий таъсир курсатишнинг йуллари, усуллари, воситалари мажмуини тушунамиз.

Юкоридагиларга асосланиб, биз махаллий бюджетларнинг ресурсларини бошкариш самарадорлигини ошириш ва режалаштирилган бюджет курсаткичларига эришишда максимал натижавийликни таъминлашни максадли функцияси билан махаллий бюджетларни бюджет оркали тартибга солиш тизимини ривожлантириш концепциясини ишлаб чикдик.

Концептуал коидалар махаллий бюджетларни бюджет оркали тартибга солиш тизимининг расмий ташкилий ва молиявий механизмини амалга оширишга, бюджет функциялари, вазифалари, ваколатлари ва махаллий хокимиятларнинг ваколатларини белгилашга комплекс ёндашувни куллашга, белгиланган курсаткичларга эришиш устидан назоратни таъминлаш максадида баркарор худудий ривожланишнинг баланслашган курсаткичлари тизимини

396

Scientific Journal Impact Factor

шакллантиришга, бюджет жараёнини жойларда тармок ва ижтимоий-иктисодий ривожланиш режалари ва натижалари билан богланганлигига, жойларда молиявий ва бюджет сиёсати ижроси самарадорлигини бахолаш курсаткичларини асосланганлигига таянади (4-расм).

Бюджет оркали тартибга солиш усулларини аниклаш

Махаллий бюджет маблаглари хисобидан курсатиладиган давлат хизматлари руйхатини аниклаш

Республика бюджети маблаглари исобидан курсатиладиган давлат хизматлари руйхатини аниклаш

Молиявий назорат

Бошка харажат мяжбуриятлярини яникляш

Умумдавлат соликларидан

Соликсиз даромадлар хажмини аниклаш

Бегараз утказмалар хажмини _аниклаш_

Дастурларни биргаликда молиялаштириш учун хусусий инвесторлардан жалб килинган

маблаглар микдорини аниклаш *---

Вактинча буш бюджет маблагларини жойлаштиришдан тушумлар хажмини аниклаш

Махаллий бюджетларни бюджет оркали тартибга солиш тизимининг т аш килий-молиявий механизми

Дастурни амалга

оширишнинг жорий ва якуний курсаткичларини мониторинг

' I Бошкарув органларининг бюджет ваколатларини аниклаш

4_J

5-N

Бюджет вакилларини институционал таксимлаш

Бюджетни режалаштириш учун юкори сифатли меъёрий-хукукий базани шакллантириш ч_^

Республика маркази билан алокалар тартиби ва хажмини белгилаш

молиявий блок

Бюджетни режалаштириш буйича

ягона ахборот-технологик платформани яратиш

V_У

^-N

Бюджет курсаткичларининг очиклиги ва шаффофлиги параметрларини аниклаш

Бюджет оркали тартибга солишни такомиллаштириш йуналишларини ишлаб ч_чикиш_^

ташкилий блок

4-расм. Махаллий бюджетларни бюджет оркали тартибга солиш тизимини ривожлантириш консепсияси

Юкоридагилардан келиб чикиб таъкидлаш жоизки, махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари амал килишининг тугри курилган ва самарали механизми худуд даромад салохиятини шакллантиришнинг ижобий омилларидан биридир.

ХУЛОСАЛАР

Илмий маколамиз мавзуси доирасида "бюджет оркали тартибга солиш усуллари" ва "махаллий бюджетларни тартибга солиш усуллари" тушунчаларини таърифлашда мавжуд булган ёндашувларни таккосладик ва уларни умумлаштирдик. Бюджет муносабатларининг предмети, объекти, ушбу турдаги муносабатларнинг пайдо булиши учун асос, шунингдек бюджет оркали тартибга солишнинг максади каби таърифларнинг параметрлари конкретлаштирилди.

Тадкикотларимиз шуни курсатдики, бюджет оркали тартибга солиш механизмининг асосий муаммоли элементи сифатида усулларни ажратилиши Узбекистон Республикасида бюджет оркали тартибга солишнинг асосий тенденциялари: 1) бюджетни тартибга солиш сохасини унга янги иштирокчиларни (махаллий бюджетлар, максадли фондлар) жалб килиш оркали кенгайиши, бюджет маблагларини кайта таксимлаш хажмининг купайиши; 2) давлатнинг стратегик максадларига эришиш учун бюджет оркали тартибга солиш механизмининг йуналтирилганлиги ва натижада Узбекистон Республикаси бюджет тизимининг барча даражаларида бюджетни тартибга солиш жараёнларини марказлаштирилган бошкаришга интилиш, худудларни бюджет билан таъминланганлик даражасини трансферт механизмлари оркали тенглаштириш томон интилиш билан хам асосланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони // ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 11.12.2019 й., 06/19/5892/4134-сон

2. Узбекистан Республикасининг 2019 йил 9 декабрдаги "2020 йил учун Узбекистан Республикасининг Давлат бюджети тугрисида" УР^-589-сон ^онуни // ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 23.12.2020 й., 03/20/655/1660-сон

3. Bird R.M, Ebel R.D., Vallish S.I Decentralization of the socialist state: Intergovernmental finance in transition economies. The World Bank. (Eds.) . (1995)

4. Рибакова Р.Ю.Опыт перераспределения средств в Российской Федерации // Финансы и кредит, 20 (188) - 2005. - 37-39-б.

5. Петрова Е.А.Регулирование местных бюджетов в нефтедобывающих регионах. Автор. Дисс. На соиск. Уч. Ст. Канд. Эк. Наук. - Екатеринбург: УМЦ УПИ. 2006. - 8-б.

6. Поляк Г.Б.Бюджетная система Российской Федерации. - М.: ЮНИТИ, 2001. - 89-б.

7. Романовский М.В.Бюджетная система Российской Федерации. - М.: Юрайт, 1999. - 54-б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Каюмов У.Ш.Совершенствование инструментов оптимизации межбюджетных отношений в Республике Таджикистан. Дисс. На соиск. Уч. Ст. Канд. Эк. Наук. - Душанбе: Институт экономики и демографии академии наук. 2018. - 17-б.

9. Вахобов А.В., Жамолов Х.Н. Согласование межбюджетных отношений: Учебное пособие. - Т.: ТФИ.: 2002. - 239-б.

10. бурбонов Х.А. Бюджетлараро муносабатларни такомиллаштириш. Иктисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация - Т.: ТДИУ, 2010. - 23-б.

11. Узбекистон Республикасининг Конституцияси // ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.02.2021 й., 03/21/671/0093-сон

12. Юлдашева Н.В. Совершенствование методов регулирования местных бюджетов. Авт. дисс. доктора философии (Phd) по экономическим наукам. Т.: ТМИ, 2021.

13. Узбекистон Республикасининг Бюджет Кодекси // ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 15.01.2021 й., 03/21/666/0032-сон

14. Кобулов Х.А. Приоритетные вопросы стратегии развития доходного потенциала региона // «ЭКОНОМИКА И БИЗНЕС: теория и практика». Международный ежемесячный научный журнал - №9-1 (67). Москва, изд. ООО «Капитал», 2020. - с. 147-150. DOI: 10.24411/2411-0450-2020-10709

Scientific Journal Impact Factor

15. Kobulov Kh.A. Local budget revenues - as an important part of the profitable potential of the region // Actual Problems Of Modern Science, Education And Training In The Region, 2020-V, October 15, 2020, ISSN 2181-9750, P.186-192.

16. Срожиддинова З.Х. Межбюджетные отношения, Уч.пос. Издательство INFOCOM.UZ. Ташкент, 2010. С.65

17. Юкори бюджетдан куйи бюджетларга утказиб бериладиган даромадларни режалаштириш, ажратиш тартиби тугрисидаги НИЗОМ // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 18-19-сон, 143-модда

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.