Научная статья на тему 'Учта қўлсиз очиб бўлмайдиган пенроузқулфи ва унинг геометрик тузилиши'

Учта қўлсиз очиб бўлмайдиган пенроузқулфи ва унинг геометрик тузилиши Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
15
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қулф / осма қулф / ўйма қулф / тамба / ригель / сувальда / пружина / илмоқ / шпингалет / қулфсимон ёғоч конструкциялар. / замок / висячий замок / врезной замок / ригель / сувальда / щеколда / пружина / шпингалет / замки / замки-головоломки из дерева.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдурахмонов Шерзод ХХХ, М. Қодирова, Д. Холдорова

Илмий мақолада қулф турлари ва қулфларнинг тузилиши ҳақида, қулф деталлари қиёфасини геометрик тадқиқ қилишнинг кишида техник ижодкорлик қобилиятларини ривожлантиришга ижобий таъсири ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A penrose lock that cannot be opened without three hands and its geometric structure

В научной статье освещен материал о видах замков и об их устройстве, о положительном влиянии ведения геометрических исследований над формами деталей замка к развитию технических творческих способностей человека.

Текст научной работы на тему «Учта қўлсиз очиб бўлмайдиган пенроузқулфи ва унинг геометрик тузилиши»



САНОАТ ЧИЗМАЧИЛИГИ

УЧТА КУЛСИЗ ОЧИБ БУЛМАЙДИГАН ПЕНРОУЗ КУЛФИ ВА УНИНГ ГЕОМЕТРИК ТУЗИЛИШИ

Ш. Абдура^монов, пед.ф.н., доцент (НамМКИ), М. Кодирова, магистрант КДПИ, Д. Холдорова, магистрант КДПИ

Аннотация. Илмий маколада кулф турлари ва кулфларнинг тузилиши хакида, кулф деталлари киёфасини геометрик тадкик килишнинг кишида техник ижодкорлик кобилиятларини ривожлантиришга ижобий таъсири хакида суз боради.

Калит сузлар: кулф, осма кулф, уйма кулф, тамба, ригель, сувальда, пружина, илмок, шпингалет, кулфсимон ёгоч конструкциялар.

Аннотация. В научной статье освещен материал о видах замков и об их устройстве, о положительном влиянии ведения геометрических исследований над формами деталей замка к развитию технических творческих способностей человека.

Ключевые слова: замок, висячий замок, врезной замок, ригель, сувальда, щеколда, пружина, шпингалет, замки, замки-головоломки из дерева.

Annotation. The scientific article highlights the material about the types of locks and their device, about the positive impact of conducting geometric studies on the forms of the details of the lock to the development of technical creative abilities of a person.

Keywords: lock, padlock, mortise lock, bolt, lever, cheek, spring, latch, locks, puzzle locks made of wood.

Учта кулсиз беркитиб ёки очиб булмайдиган кулф тузилишини геометрик тахлил килишни бошлашдан аввал, "кулф" дейилганда нималарни билиш кераклиги хакида тухтаб утайлик. Лугатларга мурожаат киламиз ва укиймиз: кулф - эшик, дарвоза, сандик, жавон ва бошкаларни беркитиб куйиш учун ишлатиладиган асбоб. "Кулф" - арабча суз булиб, арабчада "куфл" шаклида ёзилади. Кулф - аркон, камалак, палахмон, кулпарма, гилдирак, чархпалак [3] каби энг биринчилар каторида инсон акли килган зур ихтиролардан хисоб-ланади. Тарих китобларида кулфнинг Осурия, Бобил ва Миср каби кадимий маданият учокларида мил. авв. 2-минг йилликда яратилгани кайд этилади.

Кулф, одатда, эшик ёки копкокка урнатилади. Эшик ва копкокнинг вазифаси ичкари билан ташкарини бир-биридан маркам чегаралаб туришликдир. Лекин эшик, хам копкок хам керак пайтда очилиб, нокерак пайтда ёпилиб туриши керак. Бундай имконият кулф зиммаси юкланган. Тасаввур килиш мумкинки, конструкция асосига куйилган техник гоянинг пухталик даражасига, ишончлилик ва фойдаланишдаги кулайлик даражасига караб ва вакт утиши билан кулфларнинг тузилиши узгариб ва ривожланиб борган.

1-расм. Энг содда кулфлар.

Эшикларнинг махкам ёпилиб туришини таъминлашда авваллари оддий тиргак етарли деб хисобланган булса, кейинрок унинг урнини лукидон (1-а расм) [4], илмок (1-б расм), шпингалет - испанча: сурилма тамба (1-в расм), занжир (1-г расм) каби конструкциялар эгаллаган. Занжирли кулфда зулфин тунука занжирдаги туртбурчак тешикка киритилгач, унга оддий козик сукиб куйилган. Шу билан у кулфга айланган.

б)

2-pacM. OcMa кулФ.

в)

д)

г)

e)

3-pacM. Жирофт мaдaнияти ёдгорликлaри.

Oxирги вaриaнтдaги, козик билaн мaхкaмлaнaдигaн кулфни фaкaт бир киши 04a олиши учун нимa килиш кeрaк дeгaндa, козик Урнигa кaлит билaн очилувчи осмa кулф yйлaб чикдлган бyлсa кeрaк. 2-рaсмдa осмa кулфнинг кулфлокдик (a) вa бyшaтилгaн (б) холгари тaсвирлaнгaн. OcMa кyлфгa куз тушиши билaн киши xaёлигa Эроннинг жaнyби-шaрк,ий хyдyдлaридa мил. aвв. III - I мингйилликлaрдa хукм сурган Жyйрaфт (Жирофт ёки Х^илруд) мaдaниятигa тегишли бир тур ёдгорликдaр кeлa бошлaйди (3-рacм) [8]. Tошдaн йуниб яcaдгaн вa микдор жихaтдaн юзлaб донaни тaшкил этувчи бу caнъaт дyрдонaдaри yшa дaврлaрдa ихтиро кдлинган cирy-acрор кУрикчилaри - оcмa кyлфлaр шaрaфигa бунёд этилгaн ёдгорликдaр бyлca aжaб эмac.

Кулфни yмyмaн кyринмaйдигaн килиб yрнaтиш иcтaгими ёки кaлитни yxшaши йук килиб яcaш иcтaгими, хaр тугул, yлaр yймa кулф (эшикнинг yшлaгич yрнaтилaдигaн чет тaxтacини уйиб, yшa yйиккa жойлaштирилaдигaн кулф) ни тайдо килишгaн.

1 - кулфнинг тaнacи, 2 - дум вa бош киcмдaн иборaт cyрмa тaмбa, 3 - тaнaгa мaхкaмлaнгaн козик, 4 - cyвaдьдa, 5 -пружита, 6 - козик^ боглик дaрчa, 7 -козик бyйлaб хaрaкaт aриFи, 8 - кaдитгa мyлжaдлaнгaн уйик, 9 - кaлит учун козик

2 3

IT

_ —- д'" о)

/11 -71-1- Ч \ю \ - —-

7 У

4^acM. Cyвaдьдaди yймa кулф.

САНОАТ ЧИЗМАЧИЛИГИ

а)

б)

в)

1778 йилда Англияда Роберт Беррон деган киши сувальдали деб ном олган уйма кулф ихтироси учун патент эгаси булган. Сувальдали кулфда (4-расм) тамба сувальдалардан иборат. Калит тилининг чикиклари маълум сувальданинг кирралари билан мос келгандагина буралади. Бундай кулфлар учун сувальданинг турли комбинациясини, масалан, 4 та стандарт сувальдани маълум кетма-кетликда жойлаштириб, 24 хил кулф олиш мумкин.

5-расм. Рейка ва тахтачалардан ясалган бошкотиргич кулфлар.

18-асрда немис тилидан рус тилига "слесарь" сузи кириб келган. Бу суз немис тилида «Schlosser» куринишига эга булиб, "кулф тузатадиган уста" деган маънони англатган. Бундай касб эгалари асосан кулф ва калитлар ясаш хдмда уларни тузатиш билан шугулланишган.

6-расм. 5-а расмдаги «типратикон» кулфининг деталлари ва йигилиши.

7-расм. 5-б расмдаги кулфнинг деталлари ва йигилиши.

Кулф кишилик жамиятининг шу кадар кизикарли ва мафтункор ихтиро-ларидан булиб чикдики, уни ривожлантириш билан нафакат

слесарлар, балки бошка касб эгалари хам кизикиб шугуллана бошлашди. Улар томонидан кулф-ларнинг ажабтовур намуналари уйлаб чикилди. Куйида дурадгорлар томони-дан уйлаб чикилган кулфлардан айримларининг геометрик тузилиши билан танишиб утамиз.

5-расмда ёгоч рейка ва тахтачалардан ясалган кулфларнинг расмлари келтирилмокда. 5-а ва 5-б расмлардаги кулфлардан хар бири гуё бир хил шаклдаги 6 донадан детални битта кубга 6 ёкдан ёпиштириб хосил килинганга ухшайди. Лекин улар 6 донадан бир хилдаги детални эмас, балки 3 донадан хар хил детални бир-бирининг ичига жойлаштириш натижасида хосил булган (6- ва 7-расмлар). 5-в расмдаги кулфнинг кандай йул билан хосил килинганини аниклашни хурматли укувчиларимиз эътиборига хавола киламиз.

8-а расмда 5-в расмдаги тилло тугри туртбурчаклар шаклидаги фанералардан ясалган "кулф" нинг доира шаклидаги тахтачалардан ясалган варианти келтирилмокда. 8-б расмда шу шар доираларининг кандай шаклларга эгалиги курсатилган. 9-расмда китобларда "адмирал Макаров чалипоси" деб юритиладиган ёгоч кулф тасвири келтирилмокда. Бу кулф деталларининг кандай шаклларга эга булиши мумкинлиги хакидаги маълумотлар тегишли адабиётларда мавжуд [7]. Бу масалада хам биз укувчиларимизни уша манбаларга караб куйишларини тавсия этамиз.

а)

б)

9-расм.

8-расм. Шардаги узаро тик учта текислик.

"Моний" номли тарихий бир кисса [1] да мана шундай сатрларни укиймиз: "Мехршох [5] Моний [6] га "пайгамбарлигини исботлаш учун битта муъжиза курсатасан", деб тихирлик килади. Моний ёнидаги хуржундан унча катта булмаган ичида огир нимасидир бор гулага ухшаш идишни (8-расм) Мехршохга узатиб, шуни очгин-чи, дейди. Мехршох синчковлик билан караб, эринмай, идиш (кашкул) ни узок вакт хар хил вазиятларда айлантириб, коп-

кокни ташкил этиб турган кисмларни хар хил йуналишларда силжитиб куради. Лекин унинг уринишлари зое кетади. Мехршох идишни оча олмаслигини буйнига олиб, уни Монийга кайтариб, "узинг очиб курсат", дейди.

Моний дастурхонда ётган бир чупакни олиб, унинг учини копкокнинг учта чизик бирлашган жойига тикиб, чупакни номига ликиллатади. Копкок марказида кичкина учбурчак тиркиш пайдо булади. Моний бу тешикни синчалоги ёрдамида сал катталаштиради (8-расм). Копкокнинг илмоклари идишдаги тешиклардан холи булади. Копкок идишдан ажралади.

Идиш ичида бир хил катталикда доирасимон килиб кесилган хар хил рангдаги шиша ойнаклар товланарди. Моний уша ойнаклардан аввал иккитаданини, кейин учтаданини олиб, бир-бирининг устига куйиб, хар гал Мехршохга уларга тикилишни буюради. Шу йул билан у ранглар таъсирида киши рухиятида кандай узгаришлар содир булишлигини курсатиб боради. Охирида учта рангли ойнакни бир-бирининг устига куйиб унга карашни буюрганда, улар оппок булиб куринади. Мехршох бу муъжизадан лол колади ва Моний олдида тиз чукиб, уни пайгамбар деб тан олади.

Бу хикоянинг мавзуимизга алокадор жойи - юмалок ойнаклар солинган идишнинг очилиши кийин булган копкоги тузилишидир. Х,икоя муаллифи уша кулф тузилишига кизикувчи укувчиларни машхур инглиз биологи Лайо-нел Пенроуз (XX асрнинг машхур физиги ва математиги

8-расм. Моний кашкули.

9-расм. Пенроуз кулфи.

10-расм. Учта канотли паррак.

Рожер Пенроузнинг отаси) асарларига мурожаат килишни тавсия этади.

Пенроуз кулфи тузилиши хакидаги маълумотларни биз машхур илмий журналлардан биридан топдик [2]. Уша илмий макола оркали биз идиш копкоги вазифасини бажарувчи кулф деталларининг чизмаси ва бу деталларнинг узаро кандай жойлашиши хакида маълумотга эга булдик (9-расм). Учта кулсиз ёпиб хам ва очиб хам булмайдиган Пенроуз кулфи тузилишининг геометрик тахлили унинг куп жойи тушунилиши жихатдан соддарок "Учта канотли паррак" деб аталувчи кулф тузилишига ухшашлигини тасдиклади (10-расм).

Фойдаланилган адабиёт

1. Абдурахмонов Ш. Моний (тарихий хикоя) // Абдурахмонов Ш. Кадимий расмлар тилга кирганда... - Т.: "Fan va texnologiya", 2017. \ 77 - 111-бб.

2. Калинин А. Игра в три руки // Журнал «Наука и жизнь» 1983, №11, С.: 124 - 126.

3. Лилли С. Люди, машины и история. Пер. с английского В.А. Алексеева. - М.: "Прогресс", 1970. - С.: 11 - 12.

4. Лукидон (форсий суз), уч кисмдан иборат: гардан (кути, корпус), сурма ва маданга (калит). // Иброхимов С. Фаргона шеваларининг каб-хунар лексикаси. II - III тт. - Тошкент: УзР ФА нашриёти, 1959. - 455 б (121 - 123-бб.).

5. Мехршох - отаси Ардашердан сунг, 240 - 270-йилларда Эронни бош-карган Сосонийлар сулоласи шохоншохи Шопурнинг укаси.

6. Моний (216 - 277) - монихайлик дини асосчиси, мохир рассом.

. Пугачев А.С. Занимательные головоломки по черчению. - Л.: Судостроение, 1965. - С.:90 - 94 и С.:182 - 189.

8. Юсеф Маджидзаде. Джирофт - древнейшая восточная цивилизация (2004).

ГЕОМЕТРИК ТУГУНЛАРНИНГ ЙИГМА ЧИЗМАЛАРИ ВА УЛАРНИ ДЕТАЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Ш. Абдурахмонов, пед.ф.н., доцент (НамМКИ), Жураев Тохиржон Мансурали уFли,

техника фанлари номзоди доцент, НамМКИ укув-услубий бошцарма бошлиги

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.