Научная статья на тему 'ДОРНАЛАШНИ ҚЎЛЛАШ ЖАРАЁНЛАРИ ВА ТЕХНОЛОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ'

ДОРНАЛАШНИ ҚЎЛЛАШ ЖАРАЁНЛАРИ ВА ТЕХНОЛОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

CC BY
52
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
дорна / пластик деформация / базалаш / дорналаш / аниқлик / квалитет / тозалик. / lathe / plastic deformation / base / lathe / accuracy / quality / cleanliness.

Аннотация научной статьи по технологиям материалов, автор научной работы — Б. Н. Файзиматов, Ш. М. Абдуллаев, Н. И. Оқйўлова

Ушбу мақолада машинасозликда ишлатиладиган Дорна – технологияларни ишлаш ва қўллаш жараёнлари, унинг технологик имкониятлари ва қисқача тафсилоти ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технологиям материалов , автор научной работы — Б. Н. Файзиматов, Ш. М. Абдуллаев, Н. И. Оқйўлова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROCESSES AND TECHNOLOGICAL POSSIBILITIES OF DORNALIZATION

This article provides information on the processing and application of Dorna technology used in mechanical engineering, its technological capabilities and brief details.

Текст научной работы на тему «ДОРНАЛАШНИ ҚЎЛЛАШ ЖАРАЁНЛАРИ ВА ТЕХНОЛОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ»

ДОРНАЛАШНИ КУЛЛАШ ЖАРАЁНЛАРИ ВА ТЕХНОЛОГИК

ИМКОНИЯТЛАРИ

Б. Н. Файзиматов Ш. М. Абдуллаев

Андижон машинасозлик Фаргона политехника институти институти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада машинасозликда ишлатиладиган Дорна - технологияларни ишлаш ва куллаш жараёнлари, унинг технологик имкониятлари ва кискача тафсилоти хдаида маълумотлар келтирилган.

Таянч иборалар: дорна, пластик деформация, базалаш, дорналаш, аниклик, квалитет, тозалик.

PROCESSES AND TECHNOLOGICAL POSSIBILITIES OF

DORNALIZATION

ABSTRACT

This article provides information on the processing and application of Dorna technology used in mechanical engineering, its technological capabilities and brief details.

Keywords: lathe, plastic deformation, base, lathe, accuracy, quality, cleanliness.

КИРИШ

Дорналаш - технологияларини ишлаш ва куллаш жараёнлари, унинг технологик имкониятлари ва кискача тафсилоти.

Дорналаш - бу металга совук холатда пластик деформация хисобига ички юзаларга галма - гал Дорналаш инструменти билан утказишдир.

Юкоридаги холат пластик деформация хисобига деталнинг ички юзаси улчамга келтирилади деформация килинган юза эса силлик холатга хамда мустахкамлиги ошади ички диаметр эса очик улчамга эга булади. Ушбу усул билан сериялаб хамда ялпи ишлаб чикаришда кенг фойдаланади. [1,2] Бизга маълумки, ишлаб чикариш 3 турга булинади: 1. Доналаб (единичный) 2. Сериялаб (серийный) 3. Оммавий (массовый) Дорналаш технологик жараён доналаб (единичный) ишлаб чикаришга тавсия килинмайди, чунки иктисодий тарафдан тугри келмайди.

Ушбу жараёнда ишлов берилаётган юзадан киринди (стружка) ажралиб чикмайди.

Н. И. Окйулова

Андижон машинасозлик институти

Дорналаш жараёнидан сунг албатта ички ва ташки юзаларда улчамлар узгаради, яъни плюс (+) томонга.

Дорналаш жараёнининг асосий асбоблари каттик металлдан (твёрдостал) ва (сталдан) тайёрланади. (1- расм). Асбоблар уч турга булинади.

1. Леирланган пулатлар шариклар.

2. Бир тишли (однозубный).

3. Куп тишли (многозубный)

Инструментлар тишлари асосан икки конуслар бирикмаси цилиндрик лента билан богланган. 1-расмда - лента а ва в икки конуссимонлар келтирилган. Лента эса жараёнга охирги вазифани бажаради хамда ички юзани ишлов берилганлигини курсатади, а хамда в куринишдаги конуслар бурчаги (углы) бир хил булади. Уларнинг оптимал бурчак даражаси 6...100 гача булади, лентанинг эни - 0,1...3 мм булади.[1]

Асосан Дорналаш (асбоблари) куйидаги каттик пулатлардан тайёрланади:

(ВК8, ВК15, ВК20, Т5К10) (3) Бу ерда Т - титан Т5К10 - 5 % титан

К - кобальт - 10 % кобальт

В - барый - 85 % пулат

Дорналаш асбобини юкорида каттик пулатдан тайёрланганлиги, Дорналаш асбобини юкори каттиклик даражада куп ишлашини, ишлов берилган юза сифатини ошириш хамда деталдаги нохуш холатлар юз бермайди.

Энг содда хамда энг арзон конструкция бу - бир тишли (однозубный) Дорналаш асбобидир. Биринчи1 расмда Дорналаш асбобининг бир неча турлари курсатилган.

1 Расм Дорналаш асбобининг бир неча турлари www.scientificprogress.uz

а - бир тишли (однозубный оркали (хвостовой) тайёр холда. б - бир тишли (однозубный) оркасиз. Пресс станоги учун в - бир тишли йуналтирувчиси билан оркаси билан г - куп тишли йуналтирувчиси хамда оркаси билан

Дорналаш жараёнида асосий курсаткичлар: Ха - тортилиш йигиндиси ва тишга бериладиган тортиш (натяг) ёки деформациялаш сони.

Тортилиш йигиндиси Ха ортиши ва тортиши тишларга камлиги - бу ички юзани аниклигини ва юза сифатли булишига олиб келади. Дорналаш жараёни тезлиги 30 м/мин дан ошмайди. Дорналаш жараёни тезлиги ишлов берилаётган юза параметрларига салбий таъсир курсатмайди. Дорналаш жараёни тезлиги асосан материалларни ички тузилишига караб танланади. [3] Бу деталь ишлов бериладиган материалини кандайлиги (углерод микдорига караб танланади, мисол учун стал 20, стал 25...)

Дорналаш жараёнига асосан таъсир киладиган фактор - бу Дорналаш асбоби хамда ишлов берилаётган материалга суртиладиган ёглаш материалларидир. [2]

Дорналаш билан ишлов беришда материалларни углерод микдорлиги хамда оз легирланган деталларга асосан куйидаги мойлаш материаллари ишлатилади: Буни асосида ёг булган МР - 1, МР - 2, МР - 3, МР - 7.

Юкори каттик, юкори легирланган пулатларга Дорналаш билан ишлов беришда махсус ёглаш материалларидан фойдаланилади.

- асосида эпоксид смола (элоксид сакич)

- молибден сульфат

- коллоид графит

- бор нитрат

Чуян (Чугун) материалларига ишлов беришда эса керосиндан фойдаланилади.

Тортиш билан Дорналаш - бу Дорналаш абобини улчамлар туплами хамда ишлов берилувчи ички юзани ишлов берилишдан олдинги улчамларидир.

2 Расм Дорналаш схемаси

д0 - ишлов бериладиган ички юза, дастлабки

д1 - дорна асбоби диаметри

Д0 - ишлов бериладиган ички юза, дастлабки

Д1 - Дорналашланган сунгги ички юза диаметри

Фг - дорнага берилган тортиш кучи.

а, а 2 - дорнанинг олдинги ва кетинги бурчаги

б - лента эни

Фг - дорналаш жараёнида Дорналаш жараён турига караб узгартириб танланади. Яъни босим билан ишланганда ва тортиш билан ишланганда. Босим билан ишланганда (пресс) Л/д < 5

Ишлов бериладиган металлни узунлигига караб Л/д < 5 тортиш схсемасига караб. Демак ук буйича йуналтирувчи куч Фг калта 5 мм кичик деталларга босим (пресс) оркали 5 мм юкори булган деталларга эса (натяг) тортиш схемаси оркали амалга оширилиб алохда танланади.

Бир тишли ёки шар били дорна билан босим оркали юзага ишлов беришда детал опорага параллел холда урнатилади. Дорналаш юкоридан пресс оркали амалга оширилади.

3 Расм Дорналаш схемаси

а) Шарик билан (пресс оркали)

б) Куп тишли дорна (тортиш билан)

Дорналаш жараёнидан сунг юзада улчам аниклиги ошади детални юза силликлиги - (шероховатость) Ра - 0,05 ...0,1 мкм) пасаяди.

(Эслатма: Ра - юза силликдиги улчами канча кичик булса юза яхши булади. Узимизни тилда шереховатость - бу юза гадир-будурлиги).

Деталнинг зарбий ковушкоклиги ошади.

Шереховатость - юза тозалигини олишда унга куйидаги факторлар таъсир килади.

- Тортиш кучи йигиндиси (суммарный натят) Фг ва уни Дорналаш вактида тишларга тенг булинганлиги

- Дастлабки деталнинг узини юза тозалиги

- Детални калинлиги (девор калинлиги)

- Конструкция асоси

Юкоридан келиб чикиб шуни очик айтишимиз мумкинки (суммарный натят) Тортиш кучи Фг ошиши ва тишларга тенг булиши детал юзасини сифатли олинишига олиб келади. [1]

Дорна асбобидаги тишлар сонини куплиги оз куч сарф килиб юкори сифатли детал олишга олиб келади. Сифат - бу юза текислигидур, шунинг учун дорналаш жараёнини куп тишли асбоблар амалга ошириш максадга мувофикдир. Хрзирги техника асрида Дорналаш жараёни билан ишлов беришда жуда куп ишлаб чикариш камраб олинган.

Дорналаш билан 0 1 ^ 160 мм. узунлиги 100 мм булган гильзалар ишлаб чикишда юкори босимда ишловчи гидроцилиндрлар ишлаб чикишда (домкратлар), мототцикллар омортизаторлари, улчаш асбоблар цилиндрлари, подшипниклар ишлаб чикишда, подшипниклар втулкалари ишлаб чикишда кенг куланиллади (Медицина сохасида тиш коронка тайёрлашда)

Дорналаш жараёнининг асосий курсаткичлари

- юкори унумдорлик билан ишлаб чикариш

- жараённниг соддалиги, бир харакат билан тайёр детал олиш

- керакли улчамга бир харакат билан яна аник улчам хамда сифат билан. Бошка жараёнлар токарлик, пармалаш йули билан 10 - 15 маротаба жараён такрорланишини хисобга олган ишлаб чикаришдаги иктисодий тежам.

- Дорналаш жараёнини охирги жараёнлиги, яъни юза тозалиги хамда сифат курсаткичини бир хиллиги. [1]

Дорналаш жараён билан кайта таъмирланадиган ишдан чиккан деталларга иккинчи иш фаолиятини давом эттиришда кул келади.

Булар гидроцилиндрлар: Ички ёнув двигателларида кулланиладиган палецлар, кордан валлари, хамда кристовиналар.

Юкорида айтиб утганимиздан хам чиким, дорналарни узок ишлаши, тан-нархни кескин тушириши. [2]

Дорналаш жараёни 2-4 баробарига таннархни туширади, материалга кетадиган расходни 15...30 % туширади, бу усулдаги ишланган детални узок вакт

хизмат килишга олиб келади ва 2 хил усулига, яъни 1 - тортиш дастгохи 2 -гидропресс камчилиги - ташки диаметрга таъсири ташки улчамни узгариши. [1]

НАТИЖАЛАР

Юзалардаги аникликларга таъсир килуви асосий омиллар (факторы).

Материалларни узидаги нуксонлар, кисмлардаги нуксонлар, девор калинлиги, бошлангич каттиклиги, Дорналаш жараёнидаги тортишдаги нуксонлар, иссиклик деформацияси, Дорналаш асбобидаги кузга куринмас емирилишлар, материаллардаги ички юза тузилиши.

Ишлов берилган юзадаги хатолик, яъни ташки хамда ички юзада думалоклик (цилиндрик) холатдаги хатолик бу ишлов бериладиган деталнинг деворлари калинлиги бир хил эмаслигидандир. Деталлардаги марказ укини кийшиклигини кундаланг кесим оркали кузатилади. Дорналаш оркали эса бу нуксонларни йуколишини мамнуният билан айтишимиз мумкин.

Ишлов бермасдан олдин хар кандай ички юзадаги тозалик аниклигини курсак, Ра 10^12 квалитетда булади Дорналаш килингандан сунг эса юза тозалиги 8-9 квалитетга пасаяди, демак юза тозалиги аниклиги сифатли булади.

Кундаланг кесим юзасидаги хар хилликликни яхшилаш учун "калибровка" килувчи махсус икки конусли бурчаклар 3...50 булган дорна билан бутунлай йук килинади. Конусли калибировка дорналаридаги "лента" энини (улчами) ички юза тозалиги аниклигига хеч кандай таъсир утказмайди.

Дорналаш - бу сунгги (охирги) жараённи олишда энг юкори самара берувчи жараёндир, айникса цилиндрик куринишидаги деталлар учун. Ушбу жараён энг юкори самара берувчи жараён хисобланиб, кичик диаметрлик ички юзалар олишда бу д<5 мм [2].

Дорналаш юкори ишлаб чикариш курсаткичига эга булиб ушбу жараён пармалаш жараёнидан кейин олиб борилиши мумкин.

Бундай ички юзадаги Рз-13-17 гача булади, Дорналашдан сунг юза тозалиги Ра = 2 .. .01 мкм га етади

Дорналанган деталлар ички юзадаги аникликка эришилгандан сунг бор ортикча металлдаги торец кисмига йигилади. Бу Дорналашни асосий нуксонларидан биридир. (Расм 1).

Бу нуксонларни йукотиш учун кейинги механик жараёнга мурожаат киламиз. Яъни детал торец кисми механик ишлов бериш йули билан кесилади. Мисол учун токарлик дасгохи билан механик ишлов берилгандан сунг детални узунлиги буйича киска йукотиш булади. Юкоридаги камчиилкларни хисобга олиб деланинг узунлик буйича аник технологик ечимга келамиз.

Дорналаш жараёнига алтернатив (уриндош) жараёнлардан бу пармалаш ва тортиш (протягивания) жараёнларидир. Пармалаш жараёни асосан стандарт асосида тез кесувчи пулатдан, каттик котишмалардан тайёрланган пармалар

билан ички юзаларга СОЖ (совутиш суюкликлари) (СОЖ - Средство охлождение жидкость) оркали ишлов беришдир.

Пармалаш жараёни асосан ички юза чукур булган деталларга кулланилади. Бу жараён асосан универсал токарлик дасгохида амалга оширилади (булар саноат ишлаб чикариш дастгохларидир). Ушбу жараёнларда ишлов берилаётган юзадан доим стружка ажралиб чикиши ва куп микдорда СОЖ ишлатилиши билан ишлаб чикариш курсаткичи юкори эмас.

Ушбу камчиликни камайтириш учун асосан ЧПУ (Числовая Программная Управления) автоматлаштирилган дастгохларда амалга ошириш тавсия этилади. Юкоридаги дастгохларда ишлов берилганда ички юза тозалик аниклиги 12 -^14 мкм дан ошмайди. Ра = 2,5 - 5 мкм шереховатость (гадир- будурлик)га тенг булади.

Чукур кичик диаметрли ички юзаларни хосил килишда асосан каттик котишмадан тайёрланган пармалардан фойдаланилади. Бунда ишлаб чикариш самарадорлиги 2....3 марта ошади.

Ички юзани аниклиги эса 7 ^ 11 квалитетга эришилади. Шереховатость (гадир-будурлик) Ра<2,5 мкм га тенг булади. Деталдаги марказий укдан огиш камаяди, ушбу жараён махсус дастгохларда ишлаб чикариш иктисоди юкори булган дастгохларда амалга оширилади.

Протягивание (тортиш) жараёни - бу юкори даражадаги ишлаб чикариш усули ички хамда ташки юзаларни олишда кенг кулланилади. Тортиш жараёни махсус тайёрланган куп тишли тишлар кетма-кетлигига эга булган асбоб протяжка билан амалга оширилади. Бу жараёнда детал кузгалмас холатда булиб асбоб протяжка харакат килади.

Протяжка усули - тишлар кетма-кетлиги билан бир хил кетма-кетликда детални ички юзаларини кесиб кичик микдорда киринди чикариш йули билан амалга оширилиб борилади.

Протяжка билан ишлов берилган ички юза кичик гадир-будурлик (шереховатость) га эга булади ва ишлаб чикариш самарадорлиги нисбатан юкори деб хисобланади.

Ички юзадаги шлицали юзаларни олишда "протяжка" жараёни ягонадир.

Протяжка жараёни ишлаб чикаришда кенг ишлата олмаслик сабаблари куйидагилар.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Ишлов бериш даврида кесишни тезлаб кетиши детални деформацияга олиб келиши (детални кийшайиши).

2. Катта улчамларга эга булган деталларга ишлов бера олмаслик.

3. Глухих (цилиндр булмаган) деталларга ишлов бера олмаслик.

4. Протяжка асбобини жуда кимматлилиги.

5. Каттиклиги юкори булган деталларга (белгиланган пулатларга).

Протяжка асбобини марказий укка параллел килиб жойлаштиришни (урнатишни) мураккаблиги ва х.к.

REFERENCES

1. Файзиматов Ш. Н. и др. КИЧИК ДИАМЕТРГА ЭГА БУЛГАН ЧУКУР ТЕШИКЛАРНИ ДОРНАЛАР ЁРДАМИДА ИШЛОВ БЕРИШДА ЮЗА АНЩЛИГИНИ ОШИРИШ //Science and Education. - 2021. - Т. 2. - №. 3. - С. 181-187.

2. Файзиматов Ш. Н. Шухрат Махмуджонович Абдуллаев, and Ахаджон Акрамжон угли Улмасов." КИЧИК ДИАМЕТРГА ЭГА БУЛГАН ЧУЛ УР ТЕШИКЛАРНИ ДОРНАЛАР ЁРДАМИДА ИШЛОВ БЕРИШДА ЮЗА АНЩЛИГИНИ ОШИРИШ." //Science and Education. - 2021. - Т. 2. - С. 181-187.

3. Файзиматов Ш. Н., Абдуллаев Ш. М. Дорналар ёрдамида кичик улчамли чукур тешикларга ишлов бериш аниклиги ва самарадорлигини ошириш //Scientific progress. - 2021. - Т. 1. - №. 6. - С. 851-856.

4. Fayzimatov S. N., Xusanov Y. Y., Valixonov D. A. Optimization Conditions Of Drilling Polymeric Composite Materials //The American Journal of Engineering and Technology. - 2021. - Т. 3. - №. 02. - С. 22-30.

5. Fayzimatov B. N., Xusanov Y. Y. PROBLEMS OF GLASS SURFACE QUALITY FORMATION FOR MECHANICAL PROCESSING //Scientific-technical journal. -2018. - Т. 22. - №. 2. - С. 35-39.

6. Xusanov Y. Y., Valixonov D. A. O. G. L. POLIMER KOMPOZITSION MATERIALLARDAN TAYYORLANGAN DETALLARNI PARMALASHNI ASOSIY KO 'RINISHLARI //Scientific progress. - 2021. - Т. 1. - №. 6. - С. 11691174.

7. Хусанов Ю. Ю., Мамасидиков Б. Э. У. ПОЛИМЕР КОМПОЗИТ МАТЕРИАЛЛАРНИ ПРАМАЛАШДА КИРИНДИ Х,ОСИЛ БУЛИШ ЖАРАЁНИ ТАДЖИК КДЯИШ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 95-104.

8. Хусанов Ю. Ю. Мамасидиков БЭУ ПОЛИМЕР КОМПОЗИТ МАТЕРИАЛЛАРНИ ПРАМАЛАШДА КИРИНДИЛ ОСИЛ БУЛИШ ЖАРАЁНИ ТАДЖИК КИЛИШ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 95-104.

9. Хусанов Ю. Ю., Таштанов Х. Н. У., Сатторов А. М. МАШИНА ДЕТАЛЛАРНИ ПАРМАЛАБ ИШЛОВ БЕРИЛАДИГАН НОТЕХНОЛОГИК ЮЗАЛАР ТУРЛАРИ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 1322-1332.

10. Хусанов Ю. Ю., Тухтасинов Р. Д. У. ПОЛИМЕР КОМПОЗИТ МАТЕРИАЛЛАРГА МЕХАНИК ИШЛОВ БЕРИШНИНГ ЗАРУРАТИ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 2. - С. 866-869..

11. Хусанов Ю. Ю., Анвархужаев Т. Б. У., Рахмонов С. Ш. У. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ТЕХНОЛОГИИ БОРИРОВАНИЕ СТАЛЕЙ ИЗ

ОБМАЗОК ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ ЖАРОСТОЙКОСТИ И ИЗНОСОСТОЙКОСТИ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 1449-1454.

12. Файзиматов Б. Н., Мирзаев М. А. У. КЕСУВЧИ АСБОБНИНГ КЕСУВЧИ КИСМИНИ ЕЙИЛИШИНИ ВИБРОАКУСТИК УСУЛ БИЛАН АНИКЛАШ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 2. - С. 794-801.

13. Файзиматов Ш. Н., Анвархужаев Т. Б. У., Рахмонов С. Ш. У. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ТЕХНОЛОГИИ БОРИРОВАНИЕ СТАЛЕЙ ИЗ ОБМАЗОК ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ ЖАРОСТОЙКОСТИ И ИЗНОСОСТОЙКОСТИ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 1455-1460.

14. Файзиматов Ш. Н., Рустамов М. А. Аэродинамический эффект для автоматизации процесса перекачки химических агрессивных реагентов //Современные исследования. - 2018. - №. 6. - С. 112-115.

15. Fayzimatov S., Rubidinov S. DETERMINATION OF THE BENDING STIFFNESS OF THIN-WALLED SHAFTS BY THE EXPERIMENTAL METHODOLOGICAL METHOD DUE TO THE FORMATION OF INTERNAL STRESSES //International Engineering Journal For Research & Development. - 2021. -Т. 6. - №. 2. - С. 5-5.

16. Тураев Т. Т., Батиров Я. А., Тожиев Б. А. У. Модернизация процесса волочения проволочного изделия //Universum: технические науки. - 2019. - №. 3 (60).

17. Turaevich T. T., Mirodilovich M. B. Physical Foundations Structural-Formation, Surface Layer Of Parts //The American Journal of Engineering and Technology. - 2020. - Т. 2. - №. 09. - С. 71-76.

18. . Косимова З. М. и др. Повышение эффективности средств измерения при помощи расчетно-аналитического метода измерительной системы //Science and Education. - 2021. - Т. 2. - №. 5. - С. 435-440.

19. Мамуров Э. Т., Косимова З. М., Собиров С. С. РАЗРАБОТКА ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО ПРОЦЕССА С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ CAD-CAM ПРОГРАММ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 574-578.

20. Мамуров Э. Т., Косимова З. М., Джемилов Д. И. Повышение производительности станков с числовым программным управлением в машиностроении //Science and Education. - 2021. - Т. 2. - №. 5. - С. 454-458.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.