Научная статья на тему 'ҲУҚУҚНИ ФАЛСАФИЙ ТУШУНИШНИНГ АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ'

ҲУҚУҚНИ ФАЛСАФИЙ ТУШУНИШНИНГ АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

112
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
методология / ҳуқуқ / маданият / тушуниш / methodology / law / culture / understanding

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Сафар Абдухалиқов

Мақолада ҳуқуқни фалсафий тушунишнинг қадимги, ўрта асрлардаги, янги ва энг янги даврлардаги асосий босқичлари берилди. Янги босқич – тарих, жумладан, ҳуқуқни диалектик маданий тушунишнинг аҳамияти кўрсатилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the main stages of the philosophical understanding of law in ancient, medieval, modern and modern times. A new stage – the importance of a dialectical cultural understanding of history, including law.

Текст научной работы на тему «ҲУҚУҚНИ ФАЛСАФИЙ ТУШУНИШНИНГ АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ»

ХУКУКНИ ФАЛСАФИЙ ТУШУНИШНИНГ АСОСИЙ БОСКИЧЛАРИ

Сафар Абдухаликов

Узбекистан Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети

профессори

АННОТАЦИЯ

Маколада хукукни фалсафий тушунишнинг кадимги, урта асрлардаги, янги ва энг янги даврлардаги асосий боскичлари берилди. Янги боскич - тарих, жумладан, хукукни диалектик маданий тушунишнинг ахамияти курсатилди.

Калит сузлар: методология, хукук, маданият, тушуниш.

ABSTRACT

The article describes the main stages of the philosophical understanding of law in ancient, medieval, modern and modern times. A new stage - the importance of a dialectical cultural understanding of history, including law.

Keywords: methodology, law, culture, understanding.

КИРИШ

Хукукни билиш методологияси фалсафий ва нофалсафий даражаларга булинади. Фалсафа хукукни билишнинг энг умумий методологияси сифатида амал килиди. Чунки хукук субъекти, хукукий ходисалар бир бутун борликнинг томонлари ва куринишларидир. Борликнинг энг умумий конунлари хукукий борликда хам намоён булади ва устуворлик килади. Ижтимоий фалсафа эса хукукнинг билишнинг ижтимоий фалсафий методологияси хисобланади. Чунки хукукий хаёт жамиятнинг узвий кисми. Жамиятнинг умумий конунлари ва харакатлантирувчи кучлари хукукий хаётда хам устуворлик килади ва амал килади. Шунинг учун хам фалсафа ва ижтимоий фалсафа хукукни билишнинг фалсафий методологик даражасини ташкил этади. Хукук фалсафаси эса хукукни билишнинг фалсафий ва нофалсафий методологиялари уртасидаги оралик масофани эгаллайди. У оралик методологик фан хисобланади.

Хукукни билишнинг нофалсафий методологиясига давлат ва хукук назарияси ва бошка юридик фанлар киради. Бошка юридик фанларнинг хукукни билишдаги методологик характери бир-бирига нисбатан юз беради. Жумладан, жиноят хукуки фани давлат ва хукук назарияси учун эмас, бир катор жиноий-хукук

April, 2022

219

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-219-225

фанлари - жиноят процесси, жиноят ижроия хукуки, криминология, криминалистика каби фанлар учун нофалсафий методология хисобланади.

Хукук методологияси фалсафий ва нофалсафий фанлар, таълимотлар ва концепциялардан ташккари илмий билишнинг умумий ва хукук фанларида ишлатиладиган махсус методларини хам уз ичига олади. Аммо бу методларни куллаш методологиянинг мазмунига, методология эса тафаккур услубининг муайян босккичлари-тушунишларга боглик; холда юз беради.

Илмий адабиётларда хукукни тушуниш боскичлари тарихи буйича бир канча изланишлар олиб борилган.[Каранг: 2.]. Биз эса эътиборни унинг фалсафий тушуниш босккичларига каратганмиз.

1. Хукукни фалсафий тушунишнинг биринчи босккичи даврда таркиб топган, яъни Кадимги Шаркда бошланган. Кадимги Шаркда хукукка ёндашиш хох у легистик, хох у табиий-фалсафий йуналишда булсин, уларнинг бошлангич нуктасини дастлаб, асосан диний-мифологик дунёкараш ва сунгра содда дунёвий карашлар ташкил этган. Кадимги Шарк мамалакатларида амалиётда расмий хукук ва конун дин, диний ахлок билан узвий боглик; холда, унинг воситасида асослаб берилган.

Кадимги Юнонистон ва Римда юзага келган легистик ёки табиий-хукукий карашлар уша даврдаги мавжуд ёки мутафаккирларнинг узлари ишлаб чиккан вокеийликни фалсафий тушунишларнинг у ёки бу турларидан озикланган. Бошкача килиб айтганда, улар борлик тугрисидаги диний-мифологик, объектив ва субъектив идеалистик, содда материалистик ва стихияли диалектик таълимотларидан жамият тугрисидаги карашларига ва ундан хукукий таълимотларига томон боришган.

2. Хукукни фалсафий тушунишнинг иккинчи боскичи урта асрларга тугри келади. Урта асрларда мутафаккирларнинг хукукни тушунишларининг бошлангич асосларини асосан Европада, хусусан Аврелий Августин ва Фома Аквинскийларнинг христиан илохиётчилиги, Марказий Осиёда эса Фаробий, Беруний, Сино, Навоий таълимотларида ислом пантеистик ёндашишлари ташкил этган.

3.Хукукни фалсафий тушунишнинг учинчи боскичи янги даврда Европа мамлакатларига тугри келади. Бу даврда хукукни тушуниш сохасида иккита йуналиш мавжуд эди.

Биринчиси, урта асрчилик таъсири остида индепедантлар, немис ва итальян маърифатпарварларининг

April, 2022

христиан ислохиётчилигидан кутилмаган ва тозаланмаган холдаги хукукий карашларининг мавжудлиги.

Иккинчиси, табиатшунослик, хусусан, механиканинг ривожланиши таъсири остида фалсафа натурфалсафий, механик тус ола бошлаши натижасида табиий-хукук концепцияси ривожланишининг бошланиши. Лекин табиий хукук концепциясининг Гуго Гроций, Бенекдет Спиноза каби вакилларининг хукукий карашларининг фалсафий асосини пантеистик тушуниш, Френсис Беконнинг Хукукий карашлари ва Томас Гоббс юридик позивитизмининг фалсафий асосини субъектив идеалистик тушуниш, Жон Локкнинг хукукий карашларининг фалсафий асосини деистик тушунишлар ташкил этганликларини курамиз.

Италияда XVIII асрда жиноят хукуки фанида «классик мактаби»га асос солган киши Чизаре Беккериа (1738-1794 йй.) «Жиноят ва жазолар тугрисида» (1764 й.) номли асарида табиий-хукукий таълимотини хам баён этган. XVIII аср бошларида Россияда А.Н. Радищев ва бошка маърифатпарваларнинг дунёвий характерга эга карашлари фалсафий, сиёсий -хукукий карашлар тарихида муайян ижобий роль уйнайди. Француз маърифатпарварларидан Э.Вольтер ва социологияда географик йуналишга асос солган Ш.Л.Монтескъёларнинг сиёсий-хукукий карашларининг фалсафий негизини асосан деистик нуктаи назар ташкил этган.

XVIII асрда Францияда Ламетри, Дидро, Гелвеций ва Гольбахларнинг карашларининг юзага келишида эса табиий-илмий фанлар ютуклари замин булиб хизмат килди. Ж.Ж.Руссонинг ижтимоий-сиёсий, хукукий карашлари унинг худо материяни яратмайди ва йук килмайди хам, аммо материя уз харакатини худодан олади, сунгра уз конунига биноан ривожланади, деган фалсафий гояларидан озикланган.

Немис классик фалсафасининг вакили И.Кант индивид хукукларини унинг табиий холатидан эмас, балки априор тушунчалари оламидан келтириб чикаришга харакат килган. И.Фихте хукукларни субъектнинг аклидан келтириб чикаради. Демак, хукук уз-узини англаш оркали намоён булади. Бирок хукук индивидуал иродадан эмас, балки «аклли мавжудотлар» уртасидаги узаро алокалардан карор топади. Мана унинг хукукий карашлардаги бошлангич нукта.

Немис классик фалсафасининг энг йирик вакили Г.Гегель таълимиотидаги икки томон - диалектикаси ва идеализми хукукий карашларининг хам бошлангич асосини

April, 2022

221

ташкил этади. Г.Гегель хукукни абсолют рухнинг уз-узидан ривожланишининг иккинчи боскичи-объектив рухнинг гавда-ланишларидан бири сифатида куйидаги куринишда талкин этади:

1.Х,укук эркинлик сифатида («Хукук гояси»);

2.Хукук эркинликнинг муайян боскичи ва шакли сифатида («Махсус Хукук»);

3.Хукук конун сифатида («Позитив Хукук»).

«Фукаролик жамияти», - дейди у, - факат хозирги дунёда ташкил килинган булсада, гоянинг барча коидаларига биноан уларга хукуклар яратилади» .[3.211.].

Демак, уз-узидан куриниб турибдики, немис классик фалсафасининг вакиллари - И.Кант, И.Фихте, ва Г.Гегельнинг хукукий карашларининг негизини тарих, жумладан, хукукни объектив идеалистик диалектик тушуниш ташкил этган.

Германияда XVIII аср охирида юзага келган тарихий мактаб вакиллари -Й.Г.Гердер, Г.Гюго, К.Савиньи ва Г.Пухталар хукукнинг манбаини мавжуд ижтимоий, жумладан, моддий, сиёсий ва маънавий муносабатлардан эмас, балки соф субъектив жараёнлардан - халк рухидан кидирдилар. Демак, уларнинг хукукий карашларининг ук илдизи тарих ва хукукий субъектив идеалистик тушунишдан иборат.

Маълумки, позитивизмга XIX асрнинг 30 йилларида Огюст Конт томонидан асос солинган эди. Позивитизм вакиллари «позитив», яъни ижобий, аник далилларга асосланган билимларни тизимга келтиришни асосий масала, деб хисобладилар. Масаланинг шундай тартибда христиан схоластикаси, юриспруденцияга нисбатан куйилиши уша даврда катта ижобий роль уйнади.

XIX асрда Россияда сиёсий-хукукий таълимотлар М.Сперанский, Н. Карамзин, П.Пестель, Н.Муравьёвлар томонидан ривожлантирилди. Уларнинг хукукий карашларининг бошлангич асослари бир-бирларидан турли-туманлиги билан фарк киладилар. Масалан, Н.Карамзин табиий хукукнинг теологик концепцияси тарафдори сифатида чикди. П.Пестель аксинча, табиий хукукнинг дунёвий концепциясини ёклаб чикди.

Позитивизмнинг хукукдаги куринишларидан бири - социологик юриспруденция вакилларининг хукукий карашларининг негизини укукни субъектив, психологик тушуниш ташкил этди. Позивитизмнинг хукукдаги яна бир куриниши юридик позитивизм ёки аналитик юриспруденция конун ва конуности

April, 2022

222

актларини урганувчи догматик таълимотга айланди. Фалсафий жихатдан у агностицизм ва идеализмга огиб кетди. Юридик нормалар суверен хокимият ваколатига боглик экан, улар субъект сифатида инсон хам, худо хам булиши мумкин. Мана юридик позитивизмнинг хукукни тушунишдаги бошлангич асослари.

XIX асрнинг иккинчи ярми - ХХ асрнинг бошларида мустамлака Туркистон улкасида феодал - клерикал теологик, хукукка дунёвий ёндашишни узида ифодалаган жадидизм мавжуд эди ва хукукнинг диалектик материалистик тушунишга асосланган концепцияси хам таркала бошлади.

4. Хукукни фалсафий тушунишнинг бешинчи боскичи марксча боскич хисобланади. Уни тарих, жумладан хукукни материалистик тушуниш хам деймиз. У XIX асрнинг иккинчи ярмида келиб чикди ва ХХ асрда бутун дунёга таркалди. Моддий неъматларни ишлаб чикариш жамият мавжудлиги ва ривожланишининг асоси экан, у хукукнинг хам асоси хисобланади. Хукук хукмрон синф иродасининг конун даражасига кутарилишидир. Бу хукукка синфий ва легистик ёндошишдир. Хукукни марксча тушунишнинг мохияти шунда. Хукукни марксча тушуниш тарихий материализмга асосланган эди. У узининг такомиллашиб бориш боскичларидан хам иборат.

5. Хукукни фалсафий тушунишнинг олтинчи боскичи энг янги давр- ХХ асрда Европа мамлакатларида таркалган неокантчилик, неогегелчилик, неопозитивизм, экзистанциалистик, антропологик, прагматик ёндашишлар каби субъектив идеалистик ва неотомизм объектив идеалистик окимлардир.

4. Хукукни фалсафий тушунишнинг еттинчи боскичи тарих, жумладан, хукукни диалектик маданий тушунишдир. Инсонлар уз мавжудликларини таъминлаш учун вокеалик, жумладан табиатга ишлов бериб узгартирадилар ва уз ризкини шу йул билан топадилар. Ишлов бериб яратилган мавжудлик маданий борлик булиб, у жамият мавжудлигининг ядроси хисобланади. Унинг ривожланиши билан жамият хам ривожланади. Жамият хукукий маданияти бор. У хукукий хаётнинг ижтимоий мунособатларни тартибга солиш максадида ишлов бериб яратилган кисмидир. Хукук субъектлар уртасидаги тенглик, адолат, эркинлик каби ижтимоий муносабатларнинг мажбурийлик ва кафолат даражасини такозо этувчи асосий богланишларидир. Бу муносабатлар хукукийликдир. Демак, хукукий маданият ижтимоий хаётнинг барча сохаларидаги мавжуд хукукийликнинг ишлов бериб яратилган кисмидир. Шунинг учун хам хукук тарихида турли мамлакатларда хукукий хаётни хар хил мафкура остида

April, 2022

223

ишлов берилганлиги учун турли хил тип ва даражадаги хукукий турмуш тарзи, тенденциялар ва муносабатлар мавжудлигини курамиз. Бу концепцияга мувофик, хукукий маданият хукукий хаётнинг ядроси булгани сингари, моддий маданият моддий хаётнинг, маънавий маданият маънавий хаётнинг, сиёсий маданият сиёсий хаётнинг ядровий кисмлари булиб чикади. Инсон ва унинг микро ва макро бирликлари хам маданий жараёнлар - ижтимоийлашув, жумладан, «юридизация» жараёнларининг махсулларидир. Демак, моддий, маънавий, сиёсий ва хукукий маданиятлар инсонларнинг социал бирликларининг томонлари сифатида намоён булади ва улар коррелятив-функционал тарзда бир-бирлари билан богланиб бир бутун тизим холидаги маданий борликни ташкил этади. Бошкача айтганда, борлик табиий ва социал борликлар, социал борлик эса маданий борлик ва унинг негизида юзага келадиган ижтимоий тенденциялар, конуниятлардан иборат. Маданий борлик булмаса, жамият хам булмайди.

«Кадрият» ахамиятли демакдир, у табиий ва социал кад-риятларга булинади. Маданий кадриятлар социал кадриятларнинг таркибий кисми сифатида факатгина инсон томонидан ишлов берилган социал буюм, ходиса ва муносабатларни уз ичига олади. Маданий кадриятларни белгилаш нисбийдир, чунки айни вактда бирон-бир халк учун кадриятли булган. Ва айни вактда мазкур хукукий норма бошка халклар учун ахамиятсиз булиши мумкин. Ёки хар бир халкнинг узок утмишида кадрли булган хукукий норма хозирги даврга келиб шунчаки маданий ёдгорлик, хатто консерватив характерда булиши хам мумкин.

Хар кандай кадриятлар сингари маданий кадриятларни билишнинг хам йули - уларнинг сифати хоссаларини аниклашдир. Маданий кадриятларни урнатиш айни вактда мамлакатларнинг асосий максадини ташкил этади. Биз билишнинг ушбу йулидан бориб, барча халклардаги маданий кадриятларни ола билишимиз лозим. Узбекистон Республикасининг биринчи Президенти И.А.Каримов сузи билан айтганда биз «жахон ва узимизнинг амалиётимиздан олинган барча унумли тажрибани рад этмаган холда уз ижтимоий-иктисодий ва сиёсий-хукукий тараккиёт йулимизни танлаб олиш республиканинг катъий позициясидир» .[1.10.].

Хозирги даврда фаннинг каршисида учта конуниятлар гурухи - маданий борликнинг элементларига хос, кисмлари даражасига хос, бир бутун маданий борликкка хос конуниятларни урганиш вазифалари турибди. Жамият ва унинг хар бир сохасининг

April, 2022

224

ядровий кисмларига оид ушбу конуниятларнинг билиб олиниши сузсиз равишда хукукшунослик фанларини хам янги-янги назарий умумлашмалар билан методологик жихатдан бойитади.

REFERENCES

1. Каримов И.А. Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули. -Т.: "Узбекистон", 1992. 10-бет.

2. Исламов З.М. Юриспруденция утмиши ва бугуни. -Т.: ТДЮИ, 2010. -328 бет.

3. Гегель Г. Философия права. -М.: "Мысль", 1990. С.211.

4. Мухамеджанова Л.А. (2021). РОЛЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ. Вестник Евразийского национального университета имени Л. Н. Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение, (2 (135)), 123-133.

April, 2022

225

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.