CC BY
40Х.УЦУЦИ ЗАН ВА МУНОСИБАТХ.ОИ ОИЛАВЙ-ХУЦУЦЙ АЗ ТАЪРИХ ТО ИМРУЗ
АБДУРАХ.ИМОВА ХДФИЗА
Хайридиновна омузгори кафедраи ху;у;и инсон ва ху;у;шиносии му;оисавй Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
САЙДАЛИЕВА ФАЙЗИНИССО ТАFАЙБЕКОВНА
омузгори кафедраи хук;ук;и инсон ва ху;у;шиносии му;оисавй Донишгохи давлатии
Бохтар ба номи Носири Хусрав
ЧОНМАХ.МАДОВ НОСИР ТОХИРЧОНОВИЧ
омузгори кафедраи ху;у;и инсон ва ху;у;шиносии му;оисавй Донишгохи давлатии
Бохтар ба номи Носири Хусрав
Мубрамияти проблемахои инкишофи институтхои асосии х,ук;ук;и оилавй дар таърихи ху;у;и хал;и ;адимаи точик, ки аз назари гоявй ва ахло;ию ху;у;й дар пояи баланди танзим ;арор доштанд, бешак аён аст. Нигохдории оила ва махфузу пос доштани арзишхои оилавй дар ананаи зиндагии точикон хамеша яке аз мухимтарин вазифахои ичтимои и;тисодй, нишондихандаи сатхи умумии ахло;у маънавиёти миллат махсуб меёфт.
Дар ананахои ху;у;и исломй ба ташкили оила ахамияти калондода мешуд, ки инросарчашмахои ху;у;и исломй собит мезозад. Хук;ук;и исломй никохро асоси ташкили оила ва шакли бехтарини хамзистии инсоният эътироф менамояд.
"Никох ин ахдест, ки дар асоси он ба мард ичозат мешавад, ки аз зан фоида барад" Ислом никохи якчинсаро ;атъиян манъ мекунад. [1-с.18]
Ху;у; ба бастани а;ди никох яке аз омилхои устувори нигохдории оила мебошад. Ху;у;хои зане,ки дар никохи подшохзан ;арор дошт чунин буданд: ху;у; ба махр, ху;у;и бо хохиши худ бекор кардани созишномаи никох, ху;у; ба бастани санадхои ху;у;й.
Дар хама гуна чамъият хаст одамоне, ки бо сабабхои гуногун дорои имконияти хифз намудани манфиатхои худро надорад, бинобар ин нисбати онхо бояд химояи махсус пахн шавад барои рох надодан ба вайронкунии ху;у;и онхо бояд саъю кушиш иловагй кард. Яке аз чунин категорияхо занон мебошанд. Муборизаи онхо барои хуку;хои баробар ва манъи табъиз таърихи дуру дароз дорад.[1-с18-20]
Мавзуи хуку;и занон дар имруз дар Чумхурии Точикистон хеле актуалй мебошад. Ин боз дар мамлакат гузаронидани ислохотхои хуку;й ва ичтимой-и;тисодй алокдманд мебошад. Мухим будани омузиши хаматарафаи ху;у;и занон хамчун категорияи муста;или хуку;й дар ин шароит дар хеч кас шубхаро ба вучуд намеорад. Махз дар хамин зарурати муста;илона омухтани хуку;и занон зохир мегардад.
Пеш аз он, ки ба баррасии масъалахои вобаста ба омузиши хуку;и занон шуруъ намоем, таърифи асбоби мафхумиеро, ки ба воситаи он мазмуни курси мазкур кушода мешавад, додан зарур аст.
Илм - ин сохаи фаъолияти инсон мебошад, ки функсияхои он кор карда баромадан ва схемакунонии назариявии донишхои объективй дар бораи ха;и;ат мебошад.[1-с29]
Муносибатхои оилавй-ху;у;и одамони ибтидои то ташаккул ёфтани институтхои муайяни ху;у;й ва ;онунй гардонидани ало;ахои хамсарон бо тадрич, дар якчанд мархилахои таърихи сурат гирифта аст. Пайдоиши эхсоси зиндагии якчояи чинсхои нарина ва модинаи насли инсонй аз ;аъри таърихи барбарй аз миёни ало;аи чинсии номуназзами "промискуитетй" ало;аи бетартибонаи бо хеч меъёр махдуднашаванда ва "популиатсини" ало;аи чинсии озоди байни наслхои ;авм убур карда, то ба зинахои
оилахои хамхуни "эндогамй" (ало;аи хамхуни байни хама аъзоёни як насли болиги забила) " паналуалй"(навъхои оилахри хамхуни як ;авм, ки ало;а байни фарзандони модар ва ё падар махдуд мегардад), оилахои дугонаи номустахаками гайрии;тисоди, оилахои "патриахали"ва "моногами" расидаанд, ки рохи дуру дарози таърихиро паси сар кардааст.[2-с8-20]
"Оила ин огози фаол аст, навишта буд яке аз муха;и;и дунёи ;адим Л. Морган, вай харгиз бетагйир намонда, аз шакли ибтидой ба шакли олй мегузарад, бо баробари инкишофи чамъият аз зиннаи ибтидой ба дарачаи олй гузариш менамояд.[2с25-27]
Дар замони давлатдори Портхо занхо ху;у;и бо шавхархои худ таом хурданро надоштанд. Чунин одат дар Рими Кадим таомул шуда буд. Юстиниан менависад, ки занхо бо шавхархои худ хуроки нисчфирузи хурдан ва ё дар байни омма намоён шудан ичозат дода намешуд.Тах;и;отхои дар Точикистон гузаронидашуда, хусусан осори таърихи дар сохаи сотсиология ва этнология аз он далолат менамояд ,ки одамони ибтидои дар ;аламрави Точикистони таърихи бо дигар одамони ибтидойдар одат ва шаклхои хамзистй шабохати хеле зиёд доштанд. Дастхатхои ;адимаи форси Авасто, Вандидод, Конунномаи Сосониён як ;атор му;аррароту ;оидахоеро дар бар гирифтаанд, ки аз мавчудияти никохи эндогамй ва экзогамй дар байни ачдодони точик дарак медихад. Тавасути никохи чуфтхо инсоният ба моногамия (якканикохй) гузаштааст. Дар ин бора Энгелс менависад: "Танхо пас аз он, кигузариш ба никохи чуфтхо аз тарафи занхо анчом дода шуд, мардхо моногамияи ;атъиро чорикарда тавонистанд,-албатта танхо барои зан". Бо баробари ба вучуд омадани авалин ташкилахои давлатй дар маноти;и Точикистони таърихи ва пайдоши зардуштия муносибати никохи минбаъд аз пахлухои нави ху;у;й ва ахло;й бахо дода мешавад.[2-с22-28]
Дар замони давлатдори Сосониён шохон, хамчун намояндаи Ахурамаздо дар руи замин, дар бастани никохи байни одамон мусоидат мекарданд. Давлат хамасола камбагалхоро ба шавхар медод ва барои духтарон ва чавонписарони оилахои камбизоат туйхо барпо менамуд ва ба онхо чихози хонаро тухфа мекард. Хусрави Анушервон хамаи духтахои камбизоат ва бепарасторро аз хисоби давлат ба шавхар медод, ба ахоли камбагал ба ;адри имкон кумак мекард. Дар давраи хукмрони у ашхоси маризе, ки ;обилияти ало;аи чинсй кардан надоштанд, аз ху;у;и бастани никох махрум буданд.
A.F. Холи;ов тагйротхои минбаъдаро, ки бар озодии занхо ва холатхои алохидаи махдудиятхои хозираи ху;у; ва озодихои онхо дахл доранд, ба инобат гирифта, бо чунин суол мулохизарони менамояд: Агар Авесто ;адимтарин сарчашмаи ху;у;ии хаттй бошад ва дар он оиди озодии бастани никох гуфта шавад, он гох дар Точикистони имруза дар чунин во;еахои мухимми хаёти поймолкунии ху;у;хои занхо аз кучо омадааст? Зимнан худаш ба ин савол ин тавр чавоб мегардонад: Махдудгардонии минбаъдаи ху;у;хои занхо ва дагалона поймол кардани ;адру манзалати онхо ин о;ибати бо хам якчояшавии анъанаи махалли оилавй -ху;у;и бо меъёрхои оилави -ху;у;и истилогарон , ;абилахои кучманчи ва дарки нодурусти маданияти ху;у;и исломй мебошад, зеро ислом дар асл ва во;еияти худ ху;у;у манфиатхои занонро дар сатхи хеле баланд хифз намудааст , ва мо низ ба ин ну;таи назар комилан рози хастем.[1-с29- 30]
Зан ва ма;оми ху;у;ии он дар низоми ху;у;и ахло;и ва диннии мо дарачаи муаянеро сохиб буд. Гузаштагони мо оиларо му;аддас хисобида барои хифозати он ва эхтироми хонаводаги ва бунёди оилаи солим асархои бузурги илмию ахло;и таълиф намудаанд. Махсусан дар низоми ху;у;и Зардушти , ки нахустин падидаи тамаддуни динни , ахло;й ва илмй дар чахон ба хисоб меравад дар ма;оми зан ва оила чойгохи муайянеро сохиб шудааст. Агар мо ба "Конунномаи Сосониён" ки яке аз маъхазхои таърихи , ху;у;и хал;и точику форс ба хисоб меравад назар афканем мебинем ки гуфта шудааст, ки "Х,еч кас ху;у; надорад ки духтарашро бар зидди иродааш ба шавхар дихад" аз ин маълум мегардад ки да низоми ху;у;ии Сосониён , ки аз маъхазхои дини Зардушти
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ва оини Маздояснои сарчашма мегирифт ма;оми зан хамчун шахси муста;ил муайян гардидааст. Дар замони имруз бошад аз гуфтахои мутафакирон бармеояд, ки оила худ ячейкаи хурди чамъият буда, дар тахти химояи давлат ;арор дорад. Оиларо бехуда пояи давлат ва давлатдорй намегуянд, зеро давлат аз оила сарчашма мегирад.[5-с18то23]
Мутоби;и талаботи моддаи 1 Кодекси оилаи Чумхурии Точикистон оила, а;ди никох, модар падар ва кудак дар Чумхурии Точикистон тахти мухофизати давлат ;арор дорад.[6-с60-64]
На;ши дуюме, ки давлат метавонад барои солим нигох доштани оилахо дошта бошад, ин сиёсати ичтимой аст.[5-с1-5]
Зан ху;у; дорад фарзанд тавлид кунад, тарбият дихад ва ухдадорихои худро дар оила мунтазам ичро намояд. Инчунин ху;у; дорад баробари мардон дар давлат фаъолият намуда, вазифахои рохбариро дар корхонахо ба ухда дошта бошад. Мард бошад баробари зан бояд ба тарбияи кудак машгул шуда ба давлат фаъолият намуда, оила ва кудакони худро аз чихати и;тисодй таъмин намояд, зеро яке аз сабабхои муно;ишахои оилавй ин сатхи пасти зиндагй, ;ашо;й ва нодорй аст. Мухаббат ва зуроварй ду мафхуми мухолиф ва инкоркунандаи якдигар, думафхуме, ки хеч ва;т наметавонад пахлуи хам бошанд ва ё якдигарро пурра намоянд. [5-с64-65]
Мутоби;и талаботи моддаи 33- Конститутсияи Чумхурии Точикистон Давлат оиларо хамчун асоси чамъият химоя мекунад. Мардон ва занон,ки ба синни никох расидаанд, ху;у; доранд озодона а;ди никох банданд. Дар оиладорй ва бекор кардани ачди никох зану шавхар баробарху;у;анд. Бисёрникохи нанъ аст. Коршиносон эътироф кардаанд, ки зуроварй танхо дар оилахое арзи вучуд мекунад, ки му;адасоте ба номи мухаббат вучуд надошта бошад. Зуроварй нисбат ба занон яке аз зухуроти дар чахон аз хама зиёд пахншуда мебошад, чунки зуроварй ин хамчун амали ношоям му;обили ху;у;и инсон равона карда шудааст.
Сарфи назар аз он, ки хар як давлат дар доираи салохияти худ ;оидахои худро му;аррар мекунад, ки шартхои издивоч, тартиби ба;айдгирии онро танзим мекунад. Бо вучуди ин, дар шароити муосир мавчуд набудани меъёрхои ягонаи моддй ва конфликти ;онунй дар бисёр тартиботи ху;у;й бо ;абули конвенсияхои байналмилалй чуброн карда мешавад. Ба ин маънй сохаи муносибатхои оилавй бо иштироки хоричй бехамто аст. Дар ин бора бисёр конвенсияхои байналмилалй, ки ба танзими ху;у;ии баъзе масъалахои ху;у;и оила бахшида шудаанд, шаходат медиханд[3, с, 644-652].
Яке аз мушкилотхо дар замони муосир дар муносибатхои оилавй ин таъминоти моддии хамсарон хам дар давраи зиндагии якчоя ва хам баъд аз бекор кардани а;ди никох мебошад. Конунгузории оилавии имрузаи Точикистон масъалаи мазкурро ба тари;и зерин баррасй ва хал намудааст:
Зану шавхар вазифадоранд якдигарро аз чихати моддй дастгирй намоянд.
Дар сурати саркашй намудан аз чунин дастгирй ва набудани созишнома оид ба пардохти алимент дар байни зану шавхар инхо ху;у; доранд аз хамсари худ, ки барои ин ма;сад маблаги зарурй дорад, ба тартиби судй пардохти алиментро талаб кунанд:
— зан ё шавхари гайри ;обили мехнати эхтиёчманд;
— зан дар давраи хомиладорй ва дар давоми се соли пас аз таваллуди фарзанди умумй;
— зан ё шавхари мухточе, ки фарзанди умумии маъюби то хаждахсола ё фарзанди умумии маъюби модарзоди гурухи якумро нигохубин мекунад.
Ху;у;и зан ё шавхари соби; барои гирифтани алимент пас аз бекор кардани а;ди
никох
Шахсони зерин ху;у; доранд ба тартиби судй аз зан ё шавхари соби;и худ, ки маблаги заруриро доранд алимент талаб кунанд:
— зани соби; дар давраи хомиладорй ва дар давоми се соли пас аз таваллуди фарзанди умумй;
— зан ё шавхари соби;и мухточе, ки фарзанди умумии маъюби то ба синни хаждахсолаги расидан ва фарзанди умумии маъюби модарзоди гурухи якумро нигохубин мекунад;
— зан ё шавхари соби;и гайри ;обили мехнати мухточе, ки ;обилияти мехнатро то бекор кардани никох ё дар давоми як соли пас аз бекор кардани а;ди никох аз даст додааст;
— зан ё шавхари мухточе, ки на дертар аз панч соли пас аз лахзаи бекор кардани а;ди никох ба синни нафа;а расидааст, агар зану шавхар дар муддати панч сол дар а;ди а;ди никох буда бошанд.
Андозаи алимент ва тартиби ба хамсари соби; пардохтани онро пас аз лахзаи бекор кардани а;ди никох тиб;и созишномаи байни зан ва шавхари соби; муайян кардан мумкин аст
Андозаи алименте, ки тиб;и тартиби судй барои таъминоти зану шавхар ва зану шавхари соби; ситонида мешавад.[7]
Дар сурати мавчуд набудани созишнома байни зану шавхар (зану шавхари соби;) оиди пардохти алимент андозаи алименте, ки ба тартиби судй хар мох барои таъминоти зан ё шавхар (зан ё шавхари соби;) ситонида мешавад, аз тарафи суд дар шакли маблаги устувор бо назардошти вазъи моддию оилавии зану шавхар (зану шавхари соби;) ва манфиатхои ;обили таваччухи тарафхо муайян мегардад.
Аз ухдадории таъмини хамсари худ озод намудани зан (шавхар) ё махдуд кардани мухлати ухдадорй
Суд метавонад зан ё шавхарро хам дар давраи никох ва хам пас аз бекор кардани он дар холатхои зерин аз ухдадории таъмини хамсари худ озод кунад ё мухлати ин ухдадориро ба таври муайян махдуд созад:
— агар корношоямии зан ё шавхари мухточ дар натичаи суиистеъмол намудан аз машруботи спиртй, воситахои нашъадор, моддахои психотропй ва прекурсорхо ё дигармоддахои мадхушкунанда ё ;асдан чиноят содир намудани у ба амал омада бошад; (КЧТ аз 14.11.2016,№1365)
— агар хонадории зану шавхар камтар аз панч сол давом карда бошад;
— агар зан ё шавхаре, ки пардохти алиментро талаб мекунад дар оила рафтори ношоиста дошта бошад.
Катъ гардидани ху;у;и таъминоти хамдигарии зан ё шавхар
Ху;у;и зан ё шавхар барои гирифтани таъминот (алимент) аз хамсари худ дар мавридхои зерин ;атъ мегардад:
— агар зан ё шавхари мухточи корношоям вафот кунад;
— агар шартхое, ки мутоби;и моддахои 90 ва 91 хамин Кодекс барои гирифтани алимент асос буданд, аз миён бардошта шаванд;
— агар зан ё шавхари мухточи корношоям аз нав хонадор шуда бошад.[5с64]
АДАБИЁТ:
1. «Ху;у;и занон" зери тахрири д.и.х. профессор Холи;ов А.Г. ва н.и.х. Диноршоев А.М. Душанбе, 2010.
2. Хусусиятщои ташаккул ва инкишофи инистутхои асосии оилавй-ху;у;й дар таърихи ху;у;ии хал;и точик: давраи ху;у;ии зардуштй ва мусалмонй" н. и. х. Аминчонов А.Х. Душанбе 2022.
3. Холмуродзода Ф.Ш. Роль международных договоров в регулировании семейно-правовых отношений в сборнике: XII Ломоносовские чтения. Материалы Международной научно-практической конференции, посвященной Дню таджикской науки и 30-летию установления дипломатических отношений между Республикой Таджикистан и Российской Федерацией. Душанбе, 2022. С. 670.
4. Аз таърихи фалсафаи ху;у; муаллиф д.и.ф. Рустам Комилов
5. Кодекси оилаи Ч,умхурии Точикистон Душанбе 1998.
6. Конуни Ч,умхурии Точикистон дар бораи пешгирии зуроварй дар оила
7. Конститутсияи Ч,умхурии Точикистон Душанбе 2016.
