CC BY
5PREPARING YOUNG PEOPLE TO THE FAMILY LIFE - THE BASIC CONDITIONS OF FAMILY STABILITY AND PROSPEROUS LIFE
The article is devoted to the constant and pressing problems of human society - the preparation of the young generation and youth to marriage - family life. Based on studies of sociologists, psychologists, the author says that the correct comprehensive and timely preparation of young people in the family and education for family life is an important and basic condition for strength, durability marriage and therefore the stability of the state and society.
Keywords: youth, family, educational organization, marriage, divorce, preparation for family life, psychological, economic and legal ground preparation of youth for family life.
Сведения об авторах: Мустафокулов Т., кандидат психологических наук, доцент Кулябского государственного университета имени А. Рудаки
Раджабзода Д., аспирант Кулябского государственного университета имени А. Рудаки, e-mail: dilafruz_s@mail.ru
About authors: Mustafokulov T., PhD in Psychology, Associate Professor, Kulob State University named after A. Rudaki
Rajabzoda D., post-graduate student of the Kulob State University named after A. Rudaki
НАЦШИ ЗАНУ ШАВХДР ДАР ТА^КИМИ ОИЛАИ СОЛИМ АЗ ДИДГО^И
МИР САЙИД АЛИИ ХДМАДОНИ
Каримова М. М.
Донишгоуи давлатии К^ургонтеппа ба номи Носири Хусрав
Аз раванди таърих ба мо маълум аст, ки фархангу тамаддуни хар як халку миллат дар рафти ташаккул ва рушд ба омезишхои хархелаи фархангии дигар халку миллатхо ру ба ру мешавад. Равандхои гуногуне, ки дар шароити чомеаи мусоири инсонй ба вукуъ пайвастааст, ба вижа чахонишавии тамоми сохахои хаёти чомеаро низ дар бар гирифтааст. Дар ин раванд омезиши фархангхо бошад хоху нохох дар урфу одат, расму ойин, анъана ва дигар маросимхои халкй инъикоси худро меёбанд. Махз бо ин ва сабабхои дигар дар давоми солхои зиёд (дахсолахо, садсолахо) рафтор, муоширату муносибатхои оилавй-зану шавхар, падару модар, фарзандон ва дигар аъзоёни оила омезиш ёфта ранги дигар мегиранд.
Мир Сайид Алии Дамадонй хамчун олим, файласуф ва мутафаккири бузурги давр дар раванди тачрибаву мушохидахои хеш масъалаи муносибатхои зану шавхарро дар тарбияи фарзандон ва солимии мухити оила дарк намуда, барои наслхои оянда баррасй кардааст. У хдмчун мутафаккири бузург нуксонхои замони худро хам ба хубй дарк намуда, бахри халли онхо бо чиддият кушиш намудааст. Яке аз ин гуна масъалахои мухим масъалаи тарбияи оилавй буд, ки мутафаккир роххои халли онро ба хубй дарёфтааст. Ба акидаи у, агар завч ба завча дар муносибатхои оилавии худ коидахои аз тарафи шариат мукарар гардидаро риоя намоянд, бартараф намудани масъалахои дар ин раванд чой дошта барояшон осон мегардад. Хдрчанд файласуф дар халли ин масъала бештар ба нишондодхо ва коидахои дини ислом такя карда бошад хам, аммо саволхое, ки у ба миён гузоштааст, дар мустахкам ва пойдор нигох доштани пояхои оила, баланд бардоштани маданияти муносибатхои зану шавхар ва таъсири онхо дар тарбияи фарзандон дар шароити чомеаи имрузаи мо аз ахамият холи нест. Дар он давру замон ва мухити шароити чомеаи онвакта барои Мир Сайид Алии Дамадонй дигар хел рафтор кардан душвор буд. Чунки Шохи Дамадон марди диндор, содик ба урфу одат ва расму оини мардуми Шарк буд. Аз ин ру, чонибдори он буд, ки падару модар дар муносибати оилавй ва тарбияи фарзанди хеш аз руи конунхои динй рафтор намоянд. Вале бо вучуди ин роххое, ки мутафаккир пешниход намуда буд, гарчи ба талаби замони мо пурра мувофик набошад хам, аксар пахлухои он аз нуктаи назари педагогию равоншиносй дар халли проблемаи мазкур накши муайян бозида метавонанд.
Алии Дамадонй кушиш кардааст, ки пахлухо ва имкониятхои гуногуни дин, илму дониш, тачрибаи хаётй, фархангу маърифат ва маънавиёти инсонро хамчун кувваи пешбаранда ва муттахидсозандаи пойдории хаёти оилавй ва таълиму тарбияи дурусти фарзандон равона кунад. Омузиш ва тахкику тахлили Алии Дамадонй нишон медихад,
ки чунин таpзи коp ба y имконият додааст, ки мушкилоти пpоблемаи мазкyppо аз мавкеи педагогию pавоншиносй тибки талаботи замони худ то андозае xаллy фасл намояд.
Миp Сайид Алии Дамадонй даp xалли масъалаxои мyносибатxои байни зану шавxаp: дуста, мyxаббат, xypматy эxтиpоми якдигаp, мyносибатxои дохили оилавй ва Fайpа ба комёбщои нав соxиб гашт. Баpои xамин xам, асоси боби чоpyми «Захиpат-yл-мулую^о мyносибатxои зану шавxаp даp оила, покию озодагй, дустию _pафокат, мyxаббатy эxтиpоми якдигаp даp оила, илмомузй ва Fайpа ташкил медиxанд. У хусусан, накши муносибати падаpy модаppо, яъне зану шавxаppо даp мyxайё сохтани мyxити солим ва даp ин санад таpбия ва ба камол pасонидани фаpзандон басо бyзypг шyмоpидааст. Чунки даp замони у насли навpасpо даp pyxияи итоаткоpй, фаpмонбаpдоpй, меxнатдyстй ба чо оваpдани xypматy эxтиpоми калонсолон ва Fайpаpо таpбия медоданд. Оилаxо кушиш ба хаpч медоданд, ки фаpзандон нисбат ба падаpy модаp, калонсолонва аxли оила мyxаббат ва xypматy эxтиpоми бепоён пайдо каpда, оилаpо xамчyн аpзишоти мукаддас шyмоpанд.
Алии Хдмадонй xамчyн фаpзанди пешкадами замони худ масъалаи накши оилаpо даp таълиму таpбияи инсон аз xамин ч^ат таxлилy таxкик намудааст. Аз xамин py, акидаxои таpбиявй ва панду ахлокие, ки Хдмадонй даp асаpxояш доиp ба масъалаи таpбияи хонаводагй (оилавй) ба миён гузошта буд, даp асл оpзyю умед ва мypодy матлаби маpдyмй буданд. Бинобаp ин, андешаxои Дамадонй доиp ба масъалаxои таpбияи оилавй, то xол кимати педагогии хyдpо нигоx доштаанд ва мо имpyз низ метавонем, ки акидаxои ypо даp pаванди таълим ва таpбияи фаpзандони худ пypсамаp истифода баpем.
Ба акидаи Алии Дамадонй, оила кодиp аст, ки даp таpбия ва ба воя pасонидани фаpзанд накши бyзypг бозад. Аз ин лщоз, у аз падаpy модаp талаб каpдааст, ки ба фаpзандони худ таълиму таpбияи дypyст дода, даp онxо сифатxои ахлоки неки инсониpо ташаккул ва инкишоф дщанд.
Аз нуктаи назаpи Алии Хдмадонй, баpои он ки фаpзанд даp оила таpбияи дypyст гиpад, пеш аз xама лозим аст, ки худи оила хуб ташкил ёфта бошад. Баpои ин ба зану маpд заpyp аст, ки оилаpо даp асоси акди никоx ташкил намоянд. Чунки никоx баpои мyстаxкам гаштани оила аxамияти калон доpад. Никоx оилаpо пойдоp намуда, баpои ба дунё оваpдани фаpзанд ва таълиму таpбияи у шаpоитxои заpypй фаpоxам меоpад.
Маълум аст, ки оиладоpй коpи саxл нест. Ба фаpде, ки оила ташкил медщад, даp баpобаpи ташкили оила масъалаxои зиёди xалталабе ба монанди: иктисодй, ичтимой, педагогй, pавоншиносй ва Fайpа пеш меояд. Агаp одамон даp xалли ин пpоблемаxо ба ихтиёpи худ мебуданду ба xеч гуна конуну коида pиоя намекаpданд, xеч гоx даp xаёти оилавй хушбахт шуда наметавонистанд. Аз ин py, Алии Хдмадонй бо максади пешгиpй намудани пастpавии ахлок никоxpо xамчyн пойдоpй ва yстyвоpии оила ва яке аз конущои асосии оиладоpй xисоб каpд. У никоxpо суннати паёмбаp xисобида, таъкид каpдааст, ки xаp як бандаи муъмин, агаp хyдpо дусти эшон xисобад, бояд ба суннати вай содик бошад. Бинобаp ин, агаp касе аз Шумо хоxиш кунад, ки ypо никоx кунед, катъи назаp аз бой ё камбаFал буданаш, хоxиши ypо ба чо оваpдан лозим аст. Агаp хоxиши ypо ичpо накунед, ба гyноxи азим гиpифтоp хоxед шуд.
Миp Сайид Алии Хдмадонй кушиш намудааст, ки аxамияти никоxpо даp xаёти инсон кушоду pавшан ва вазеxy фаxмо нишон дщад. Аз таpафи дигаp, шахсонеpо, ки аз дасташон никоx каpдан меояд таъкид каpдааст, ки агаp онxо одамонpо никоx накунанд, Ty^x содиp менамоянд. Инчунин шахсоне, ки аз никоx даст мекашанд, ощо низ гyнаxкоp xисобида мешаванд.
Даp ин хусус, Миp Сайид Алии Дамадонй оваpдааст: «Ва кола, алайxиссалом: Ман pаFиба он суннати фалайса минни ванникоxy фаман ичтанаба фалястанна биссунати. Расул, алайxиссалом, фаpмyд, ки xаp ки суннати ман pyй тобад, аз ман нест ва никоx суннати ман аст, xаp ки маpо дуст медоpад, гуй баp суннати ман собит бош» [4, с. SS].
«Ва кола Расyлyллоxи, саллаллоxy алайxи ва салама: Изо атокум ман таpзавна динаxy ва амонатаxy фазаввичyxy ин ло тафъалу такун фитнатун филаpзи ва фасодун кабиpyн. Фаpмyд, ки xаp гоx ки касе ба дин ва амонати вай шyмоpо эътимод бувад, назди Шумо ояд ва талаби никоx кунад, ypо никоx кунед, яъне агаp инчунин кас даpвеш бувад аз даpвешии у нанг мадоpед ва такво ва диёнати ypо Fанимат шyмоpед ва, агаp накунед, фитна даp замин ангехта бошад ва фасоди бyзypг каpда, чун амpи никоx аз
маxосини умури дин аст ва масорики чанд шаётин ва сабаби икбои вучуди аном» [4, с. 88].
Мир Сайид Алии Дамадонй дар тайёр намудани чавонон ба xаёти оилавй падару модарро низ масъул xисобидааст. Ба акидаи мутафаккир, падару модар вазифадор аст, ки фарзандони хешро ба xаёти оилавй аз ч^ати иктисодй, педагогй, психологй ва f., яъне xамачониба, омода созанд.
Тачрибаxо ва мyшоxидаxо аз он далолат медиxанд, ки дар замони муосир низ падару модароне ёфт мешаванд, ки ба ин масъала эътибори чиддй намедщанд. Окибат фарзандони онxо баъди ташкил намудани оила ба дyшвориxои зиёд ру ба ру мегарданд. Аз ин ру, ба падару модар зарур аст, ки фарзандони худро ба xар роx, тарз ва усул ба xаёти оилавй омода созанд.
Дар ин мавзуъ Алии Дамадонй чунин таъкид кардааст: «...xyкyки никоx аз донистан ва амал кардан бад-он пора нест, xафт шарт аст: шарти аввал - муошират, шарти дувум - сиёсат, севум - Fайрат, чаxорyм - нафака, панчум - таълим, шашум -кисмат, xафтyм - таъдиб» [5, с. 77].
Бо xамин, Алии Хдмадонй бори дигар таъкид кардааст, ки xysy^ никоxро дониста никоx кардан лозим аст, на куркурона. Яъне шахсе, ки ба кайди никоx медарояд, бояд аз талаботxои никоx огоx бошад, ки 7 шарт аст. Агар аз yxдаи ичрои ин корxо баромада тавонй, xyкyки ба кайди никоx даромадан дорй.
Мир Сайид Алии Дамадонй дар боби оиладорй на тащо нисбат ба мардxо, балки нисбат ба занон xам талабxо ба миён гузошта, гуфтааст: «Хдк чалла ва аъло мефармояд, ки он заноне, ки зиёдатй ва (бузургбинй кунад аввал эшонро ваъз гуяд хуб насиxат кунад), агар насщат суд надорад, аз чои хоб эшонро дур кунед ва агар он xам фоида накунад, эшонро бизанед ва адаб кунед, чунонки аз аъзои эшон чизе нашиканад ва нуксон нашавад ва чун ба тоат ва салоx бозоянд, бар эшон зиёдатй макунед» [5, с.80-81].
Яъне зане, ки нисбат ба шавxар калонгарй мекунад, шавxар бояд аввал уро бо хубй насиxат кунад, агар насщат суд набахшад, уро аз xамхобагй маxрyм кунад, агар ин xам суд набахшад, уро бизанад. Хдмин тавр, Дамадонй зина ба зина барои суфта кардани рафтору кирдори зан чораxо андешиданро тавсия кардааст. Яъне агар як тадбир натича набахшад, тадбири дигарро чустан лозим. Агар он xам натича надщад, дигар тадбирро чустучу кардан лозим.
Мир Сайид Алии Дамадонй бо ин акида xеч гоx поймол кардани xyкyки занонро дар назар надошт. Ба ин, чунин гyфтаxои y шаxодат медщад: «Шафкат кунед ва аз худо тарсед. Х,укуки занонро риоя кунед» [5, с. 78].
Шарти дигаре, ки Мир Сайид Алии Дамадонй пешнщод кардааст, ин сиёсат мебошад. Ба кавли y, марди асил, Fаюр ва бо маърифату боиффат дар оила бо завчаи худ чунон муносибатро пешаи худ месозад, ки дар оила мyxити солиму якдигарфаxмиро ба миён меорад. Кушиш мекунад, ки муносибат нисбат ба xамсараш ба фасод наорад, уро ба гyстоxй накашад, агар дар рафтору муносибати y чизи номашруъро xам пай барад ба y таxдид нею, балки адаб медщад. Бо завчаи худ чунон муносибату мушоварат менамояд, ки дили y xамеша шоду хурам бошад. Чи тавре дар хабар аст, ки: «Шавирyxyнна ва холифщунна. Фаинна фи хилофщин - нал бараката» [4, с. 90]. Яъне: Бо эшон мушаварат кунед, то дилxои эшон бад - он хуш гардад, пас мухолифати раъйи эшон кунед, ки баракат дар хилофи раъйи эшон аст.
Мир Сайид Алии Дамадонй оид ба масъалаи мазкур чунин меоварад, ки муъмини Fаюр бояд, ки дар эxтимол ва xyсни хулк мутобаати xавои эшон накунад ва инбисот ба эшон ба xадде нарасад, ки ба васод анчомад ва xайбат аз дили эшон бияфтад ва эшонро ба куввати сиёсат ва савлати xамиият мавдур ва зердасти худ гардонад ва маъмури эшон нагардад, хоссатан дар умури дин ба мушоварати эшон кор накунад, чи дар хабар аст, ки: «Шавирyxyна ва холифщунна. Фаинна фи хилофихин-нал бараката. Яъне: Бо эшон мушаварат кунед, то дилxои эшон бадон хуш гардад, пас мухолифати раъи эшон кунед, ки баракат дар хилофи раъйи эшон аст» [4, с. 89].
Чи тавре маълум мегардад, Мир Сайид Алии Дамадонй дар мавзуи сиёсати оиладорй доираи xyкyкxои занро нисбат ба мард то андозае маxдyд гардонидааст. Максад аз гyфтаxои y, дар асл на маxдyд гардонидани xyкyкxои зан, балки аз он иборат аст, ки дар оила бояд як кас хатман сардори оила бошад ва дар xалли масъалаxои оилавй карори мушаххас бароварда, xама раванди корxои оилавй зери назорати доимй буда ба як тартибу низоми муайян ба роx монда шавад.
Агаp аз мавкеи Алии Дамадонй назаp афканем, у таъкид каpдааст, ки даp оила танxо маpд метавонад саpдоpи оила бошад. Дамин нyктаpо бояд махсус таъкид намоем, ки фаpкияти пойдоpй ва yстyвоpии оилаи маpдyми Шаpк аз оилаи маpдyми Fаpб маxз даp xамин зоxиp мегаpдад. Аз xамин лиxоз, Алии Дамадонй xyкyкxои занpо на xамчyн зан ва модаp, балки xамчyн саpдоpи оила xyкyкxои ypо маxдyд сохтааст.
Акидае, ки Миp Сайид Алии Дамадонй оиди масъалаи таxлилшаванда баён каpдааст, тибки талаботи замони худи мyтафаккиp буда, сyннатxои анъанавии маpдyми хyдpо у pиоя каpдааст. Агаp мо ба акидаи файласуф аз нигоxи замони имpyза баxо диxем, то як андоза фи^и у маxдyд аст. Аммо аз таpафи дигаp, назаp афканем, мо бояд ба хубй даpк намоем, ки таъкиди Алии Хдмадонй маънои онpо надоpад, ки зан даp оила аз xамаи xyкyкxои худ маxpyм бошад. Даp xалли ин масъала, максади Алии Дамадонй аз он ибоpат аст, ки даp оила зану модаp, яъне падаpy модаp бояд вазифаxои хyдpо ичpо намуда, даp таълиму таpбияи фаpзандони худ саxми баpобаpи хешpо гyзаpанд. Чунки падаpy модаp даp xалли ин масъала масъулияти баpобаp доpанд. Ин акидаи мyтафаккиp даp замони мо низ яке аз вазифаxои мyxими падаpy модаp (зану шавxаp) ба xисоб меpавад. Масалан, даp ^онуни Ч,yмxypии Точикистон «Даp боpаи масъулияти падаpy модаp даp таълиму таpбияи фаpзанд» (2010) чунин оваpда шудааст:
« - баpои саломатй, инкишофи чисмонй, маънавй ва ахлокии фаpзанди худ Fамхоpй намоянд;
-фаpзандонpо ба xаёти мустакилона ва меxнати софдилона омода намоянд;
-фаpзандонpо даp pyxи эxтиpоми Ватан, аpзишxои миллй ва yмyмибашаpй таpбия намоянд» [2, с. 24].
Шаpти навбатие, ки аз таpафи Миp Сайид Алии Дамадонй пешкаш каpда шудааст, ин Fайpат аст. Моxият ва маънии ин шаpт аз он ибоpат мебошад, ки муъмиин даp дохили маxpами худ коpxои Fайpимаxpамиpо pаво надонад ва завчаи хyдpо аз зиёpати гypистон, pафтан ба масчид, маFоза ва мачлисгоxxое, ки занон ва маpдон даp як чо чамъ меоянд манъ кунад. Аммо даp xакки зан бадгумонии аз xад зиёдpо pаво набинад, даp тачассуси маълyмотxои даp боpаи у (зан) мyболиFа накунад ва беасос (баxyдаю беxyда) айбxояшpо начуяд. «Расул алайxиссалом, фаpмyд: «Алмаpъатy каззилъи. Ин истамтаъта биxо стамтаъта ва бщо ивачун ва ин аквамтаxо кассаpтаxо. Фаpмyд, ки зан xамчyн устухони паxлyст. Агаp хоxй, ки аз у таматтуъ гиpй, бо кажии у аз у томаттуъ rap ва агаp хоxй, ки ypо pост куни, шикаста шавад» [4, с. 90].
Даp ин чо даp зеpи мафxyми Fайpат Алии Хдмадонй yстyвоpии калб ва акли шахсpо даp анчоми андешаpонй ва xалли масъалаxои xаётиpо (оилавиpо) даp назаp доpад. Аз ин py, у таъкид мекунад, ки шахсе, ки на бо аклу заковат, донишу маъpифати худ андешаpонй каpда, хyлосабаpоpй менамояд, балки аз pyи гуфтаю андешаxои дигаpон амал мекунад у кyтоxандешй ва беаклу бемаъpифатии хешpо ба атpофиён маълум менамояд. Ба кавли файласуфи бyзypг, шахси соxибакл даp амалxои хеш xамеша мустакил аст. Вале ин акидаи у xеч гоx эътиpоф накаpдани занpо надоpад, ва балки xадафи ниxоии у мутеъ набудан ба зан аст. Аз чумла, Алии Дамадонй таъкид каpдааст, ки маpд бояд даp xама xолат ба зан ба хубй ва меxpyбонй pафтоp намояд, pоxи мypосоpо пеша кунад, муомилаи хуб дошта бошад ва xамаи масъалаxои оилавиpо аз pyи акли pасо xаллy фасл намояд. Чунки ба муносибат ва pафтоpи шоистаи худ падаpy модаp (зану шавxаp) фаpзандони хешpо таpбия менамоянд, яъне чи тавpе, ки ощо бо якдигаp муносибат ва pафтоp намоянд даp замиpи фаpзандони эшон маxз xамон хислатxо ташаккул ва pyшд меёбанд.
Шаpти чаxоpyм, ки Миp Сайид Алии Дамадонй пешкаш каpдааст ин нафака мебошад. Даp таълими нафака xаp як муъмин бояд xадди эътидолpо pиоя намояд ва даp баpобаpи ин бисёp сахтгиpй накунанд, ки ба даpачаи хассат ва бyxл pасонад ва аз меъёp гyзаpонад. Агаp нафака аз аёл зиёдати кунад ба мyxточон ва бечоpагон дщад. Ва xамеша ба он кушиш намояд, ки нафакаи xалол хypад. Чи тавpе, ки даp ахбоp омадааст: «Kдлаллоxy таъоло: Валлазина изо анфаку лам юсpифy ва лам яктypy». Яъне: Аxли начот ва аpбоби даpачаи он касонеанд, ки даp нафака xадди эътидол pиоят кунанд ва чунон танг нагиpанд, ки ба хиссат ва бухл анчомад ва чунон исpоф накунанд, ки ба xадди табpиз ва батоp ва тyFён кашад ва даp таxсили нафака ва кисвати аёл аз чамъи xаpом ва шyбаxат эxтиpоз кунад ва xаpчи зиёдат аз кадpи кифоят бувад, ба мyстаxаккон ва мyxточон эсоp кунад» [4, с. 91].
Чи тавpе мебинем, ба акидаи Миp Сайид Алии Хдмадонй, xаp касе, ки pиояи ин шаpтpо ба чо меоpад, аз азобу шиканчаи охиpат начот меёбад. Даp ин шаpте, ки Алии
Дамадонй пешнщод кардааст, моxият ва мyxимияти ин шарт аз он иборат аст, ки xар як фард нишондодxои ин шартро дар амал тасдик намояд, яъне xар як нафар дар харчу сарфи хонавода бояд сарфакор бошад, нафакае, ки ба даст меояд ба xар корxои ношоям, даркору нодаркор, баxyдавy беxyда сарф накунад. Ва ба xамаи мо маълум аст, ки аxли оилаxое, ки чунин рафтор мекунанд окибат ба кадом аxвол гирифтор мешаванд. Тачриба нишон медщад, ки дар чомеа нафароне xастанд, ки ба аxли оила, таъминоти оила ба дарачаи зарурй диккат намедиxанд, бо чунин муносибат пояи иктисодии оиларо хароб мекунанд, аxли оиларо ба мyшкилиxо мубтало мегардонанд ва то ба дарачаи хонавайронй оварда мерасонанд. Максади асосии риоя намудани ин шарти мазкур xам аз пешгирй кардан ва ба чунин xолат гирифтор на намудани оилаxо иборат мебошад.
Яке аз шартxои мyxими дигаре, ки Мир Сайид Алии Хдмадонй пешниxод кардааст ин таълим мебошад. Дар ин шарти мазкур мутафаккири бузург аз номи Худованд таъкид кардааст: «Kдлаллоxy таъоло: Ё аюxаллазина оману ку анфусакум ва аxликyм норан. Хдк чалла ва ало, мефармояд, ки эй касоне, ки имон овардаед, чунон ки нафсxои худро аз оташ мераxонед, бар xар муъмине вочиб аст, ки аxли худро он чй муътакиди аxли суннат аст, аз умури дин таълим кунад ва эшонро аз азаб ва гирифтории охират битарсонад ва аз хатари тасоxyл дар бандагй ва укубати мухолифати Дак огаx кунад ва аxкоми таxорат ва Fyon ва намоз ва руза ва xайз ва нифос ва истеxоза эшонро таълим кунад ва агар дар ин маонй таксир кунад, осй ва осим бошад. Ва он заифаро вочиб бувад, ки бе изни y аз хона берун ояд ва аз аxли илм суол кунад» [4, с. 91].
Мир Сайид Алии Хдмадонй ба масъалаи омузиши илм ва гирифтани таълими зарурйро ба xар як шахс, чй марду чи зан яке аз шартxои асосй xисобидааст. Зарурат ба зикр аст, ки Мир Сайид Алии Дамадонй дар xалли ин масъала, пеш аз xама, ба Куръони мачид ва аxодиси Расул (с) такя карда, фикру андешаxои хешро баррасй намудааст. Масалан, дар бораи омухтани илму дониш Расули акрам (с) чунин фармудаанд: «Ч,устучу намудани илм фариза аст, бар xамаи мусалмонон. Деч коре барои инсон фозилтар ва гуворотар аз илм нест» [3, с. 91]..
Агар аз талаботи замони муосир назар афканем, мебинем, ки зану шавxар, хусусан зан-модар, ки бештар ба тарбияи фарзандон сару кор доранд, бояд дониши васеъ, аклу хиради расо, маърифату маданияти баланд, чаxонбинии xаматарафа ва маънавиёти бою Fанй дошта бошад. Чунки кудаконро дар боFчаю мактаб дар асоси тачxизот ва техникаю техналогияи замонавй таълиму тарбия намуда, шавкузавк ва xаваси ощоро оиди илму дониш, фарxанг, маърифат ва техникаю технологияи нав бедор мекунанд. Ва барои он ки модар пешичашми фарзандонашон очиз намонад, барои он ки фарзандонаш xамаи саволу дарди дилашро ба y кушоду равшан изxор намояд, модар бояд дар раванди камолоти хеш муттасил кор кунад.
Шарти шашуме, ки Мир Сайид Алии Дамадонй пешнщод кардааст ин кисмат мебошад. Шарти мазкур ба xамон нафароне вочиб дониста шудааст, ки зиёда як зан доранд. Бисёрзанй дар шароити кунунии чомеаи муосири мо тибки конунгузории амалкунандаи Ч,yмxyрии Точикистон манъ аст. Дар замони Алии Хдмадонй, ки бисёрникоxй кобили кабул буд, бинобар ин y ин масъаларо мавриди баррасй карор додааст. Дамадонй ба хубй дарк мекард, ки бисёрникоxй дар чомеа, ки y зиндагй мекард, кабули xама гаштааст ва ин масъаларо аз миён бардоштан мумкин набуд. Аз ин лщоз, масъалаи мазкурро бузургвор барои он баррасй намудааст, ки агар масъалаи мазкурро аз байн бардошта нашавад xам, ба xар xол адолатро пойдор намояд. Дар ин чо xаминро зикр кардан роич аст, ки аз xаёт ва фаъолияти худи Мир Сайид Алии Дамадонй маълум аст, ки y дар xаёт худ як бор хонадор шудааст. Яъне, мутафаккир як зан дошт, аз ин чо чунин бар меояд, ки y худ чонибдори якканикоxй будааст. Мутафаккир барои исботи фикри хеш ва побарчо намудани адолат аз номи Абyxyрайра ривоятеро пешкаши хонанда менамояд, ки чунин аст: «Ан Абщурайрата, разияллоxy ащу, кола: Кола Pасyлyллоxи саллалоxy алайxи ва салама: Изо кона инда рачулин имраатони фалам яъдил байнаxyмо чоа явмалкиёмати ва шиккyxy сокитун» [4, с. 91]. Абyxyрайра, розияллоxy анxy, ривоят кард, ки xар гоx ки мардеро ду зан бошад ва миёни эшон адл накунад, рузи киёмат меояд як нимаи y афтода бошад. Ва Расул, аллайxиссалом, дар кисмати шаб ва нафака ва кисват миёни азвоч савият нигоx дошти ва Оишаро аз xама дусттар дошти ва гуфти: «Аллоxyма xазо чyxди фимо аммику фало талумни фимо тамлику ва ло амлику» [4, с. 92]. Яъне: Худоё, он чи ба чаxди ман муяссар мешавад, ин аст, ки дар будани шаб ва нафака ва кисват риоят мекунам, вале дил дар
кабза ва кyдpати туст ва мyxаббати дил ба ихтиёpи ман нест ва агаp якеpо дyсттаp доpам, маpо бад-он магиp.
Бояд xаминpо аpз намуд, ки агаp ба акидаxои Миp Сайид Алии Дамадонй аз нуктаи назаpи имpyза нигоx кунем, асос бисёpзанй нею, балки у адлу инсоф, мyносибатxои нек, меxpy мyxаббат ва эxтиpоми инсонгаpонаpо даp байни зану шавxаp (падаpy модаp) таъкид менамояд. Аммо чи тавpе, ки мyшоxидаxо ва тачpибаи xаётии мyносибатxои баъзе падаpy модаpон (бештаp падаpон) далолат мекунанд, ашхосе ёфт мешавад, ки ба хотиpи зани дигаp, зану фаpзандони хешpо ба азобу шиканчаxои pyзгоp гиpифтоp ва даp pоxи зиндагй ба дасти такдиpашон xавола мекунанд.
Албатта, чунин pафтоpи баъзе падаpон ба саpи фаpзандон, аз як таpаф дyшвоpиxои иктисодиpо пеш оpад, аз чониби дигаp, ба онxо заpаpи калони даp баъзе x0латx0, муолича нашавандаи маънавй меpасонад. Чунки pафтоp, гyфтоp ва муносибати падаp, пеш аз xама, ба pафтоp, гyфтоp ва умуман ба ахлоки фаpзандон таъсиpи бевосита меpасонад. Агаp pафтоp, гyфтоp ва муносибати падаpy модаp хуб (нек) бошад фаpзандон низ чунин мекунанд, агаp бад бошад аз фаpзандон низ xамонpо интизоp бояд шуд.
Шаpти xафтyме, ки Алии Дамадонй бо максади пойдоpй, yстyвоpй ва баланд баpдоштани сатxy сифати фаpxанг ва маъpифатy маданияти мyносибатxои зану шавxаp даp оила, пешнщод намудааст - таъдиб (адабомузй) мебошад. Ба акидаи мyтафаккиpи бyзypг, агаp эxтиpом, баpобаpй, pиояи xyкyкxои якдигаp ва вазифаxои шахсй даp pафтоpи оиладоpй ва дигаp pафтоpy киpдоpи хайpхоxона даp байни зану шавxаp pиоя каpда шавад, пас ба камоли чисмонй ва маънавии худи волидон ва фаpзандони ощо таъсиpи мусбат меpасонад. Даp оила, ба кавли Алии Дамадонй, xамчyн маpд ва саpваpи хонадон сабpy таxаммyлpо ба даст гиpифта, xама гуна масъалаxои оилавиpо бояд аз pyи аклу хиpад ва маданияти баланди одамй xаллy фасл намояд. Агаp, даp xолате, ки зан аз xад зиёд худписандиву худнамой ва саpкашй кунад, даp навбати аввал, ба у ваъз гуяд ва насиxат кунад, агаp инсуд надщад, пас аз чои хоб ypо дyp созад ва он xам фоидае набахшад, «Эшонpо бизанед ва адаб бикунед». Адабpо ба у чунон додан лозим, ки ягон чои бадани занpо нашиканед ва нуксон наpасонед. Агаp бо адаби андак ба тоат ^orox) биояд, «зиёдатй макунед». Агаp маpд бо завчаи худ даx pyз, ё як моx «сухан нагуяд, pаво бувад».
Миp Сайид Алии Дамадонй даp ин хусус, даp pисола чунин оваpдааст: «Дак чалла ва аъло мефаpмояд, ки он заноне, ки зиёдати ва бyзypгбиниш кунанд, аввал эшонpо ваъз гуед ва насщат кунед, агаp насщат суд надоpад, аз чои хоб эшонpо дyp кунед ва агаp он xам фоида накунад, эшонpо бизанед ва адаб кунед, чунон ки аз аъзои эшон чизе нашиканад ва нуксон нашавад ва чун ба тоат ва салоx боз ояд, баp эшон зиёдатй макунед» [5, с. S0-S1].
Аз омузиш ва таxлили осоpи мyтафаккиp чунин баpмеояд, ки маpд даp оила на танxо xамчyн саpдоp, фаpмондеx ва амсоли ин, балки доpои xамаи хислатxо ва xиссиётx0и неки инсонй, ба монанди: соxибмаъpифат, соxибакд, соxибхиpад, меxpy мyxаббат, ботаxаммyл, ботамкин, yстyвоp ва Fайpа буда, баpои аxли оила ва дигаpон намунаи ибpат бошад. Аз ин py, Алии Дамадонй таъкид каpдааст, ки завч бояд бо сабpy таxаммyл, аклу хиpад ва маъpифати баланд завчаи хyдpо таълим ва таpбия дода, ба pоxи адаб даp у сифатxои ахлоки xамидаpо ташаккул ва гyстаpиш диxад. Даp таълимоти файласуфи бyзypг яке аз баpтаpиxо ва маpдивy шучоатмандии маpд нисбат ба зан маxз даp xамин нукта аён мегаpдад, ки завч бояд завчаи хyдpо бо гyфтоpy pафтоpи намунавии хеш таpбия намояд. Ба акидаи Алии Дамадонй, Худованд аз xамин нуктаи назаp даp оила xакки pаёсатpо ба маpдон додааст. Аз ин нукта чунин баpмеояд, ки маpдон даp назди Худованд баpои беxбyдии зиндагй, хушбахтй ва таълиму таpбияи неки аxли оилаи худ масъул мебошад. Ба акидаи мо, агаp андаке чyкypтаp ва васеътаp фикp намоем, ин худ даp xакки занон як меxpyбонй, xypматy эxтиpом ва даpачаи баланди маъpифатнокивy маданиятнокй мебошад.
Боиси таасуф аст, ки ин акидаи Алии Дамадониpо даp чомеаи мyосиpи мо на xама маpдон ба кадpи даpкоpй даpк намуда ва даp зиндагии оилавии худ pиоя мекунанд. Даpчанд медонанд, ки занон чинси нозуку латифанд ва ба мушкилоти зиёд токат надоpанд, аммо кисме аз маpдон то имpyз нисбати занxои хеш суханони кабеx гуфта, даFаливy зулму ситамpо pаво мебинанд, xатто даp баъзе xолатxое мешавад, ки зеpи тозиёна мегиpанд. Аз ин лиxоз, Миp Сайид Алии Дамадонй маxз ба маpдон мypочиат каpдааст, ки ощо пеш аз xама, маpд xастанд ва чи аз чиxати чисмонй ва чи аз ч^ати
маънавй аз занхо дида пуркуввату устувор мебошанд. Барои хамин хам, мутафаккир мардхоро даъват кардааст, ки онхо дар халли масъалахои оилавй босабру ботахаммул буда, занони худро таълиму тарбия намоянд.
Алии Дамадонй дар рисолаи «Захиратулмулук» овардааст: «Аммо хукуки завч ба завча бисёр аст. Ва дар хакикат, никох навъе аз риккияш аст, чи дар шаръ мулк ду навъ аст: яке мулки ямин ва дуюм, мулки никох. Ва, чунон чй, тоати сайид бар банда вочиб аст, тоати завч бар завча вочиб аст ва аз ин чо буд, ки Расул алайхиссалом, фармуд: Лавамарту аходан он ясчуда лиахадин лаамартул маръата ан тасчуда лизавчихо мин изами хакики алайхо. Яъне: Агар якеро фармудаме, ки сачдаи касе кунад, хароина занро фармудаме, ки сачдаи шавхари худ кардй аз бузурги хакки шавхар бар вай» [4, с. 92].
Дар ин чо, максад аз зикри ин акида дар он аён мегардад, ки модоме парастиши зан зарурат аст, аз гуфта ва дастуру супоришхои шавхараш саркашй накунад ва хар он чи ки у мефармояд бояд ичро намояд.
Мир Сайид Алии Дамадонй барои мустахкам ва пойдор сохтану пешравии кори оила ва баланд бардоштани муносибат ва муоширати зану шавхар риояи дах нуктаи асосиро аз тарафи завча хатмй донистааст: «Ва аз хукуки завч бар завча яке он аст, ки хар гох ки завчро рагбати у бошад, ба хар хол ки бошад, манъ накунад; дувум он, ки аз хонаи шавхар бе изни у ба касе чизе надихад; севум, рузаи татаввуъ бе фармони шавхар надорад; чахорум он, ки бе ичозати шавхар пой аз хона берун нанихад; панчум он, ки гайбати шавхар пеши хешони худ нагуяд; шашум он, ки зиёдат аз кадри хочат аз шавхар талаб накунад; хафтум он, ки ба шодии шавхар шод бошад ва ба андухи у андухгин гардад; хаштум он, ки бар шавхар бисёр гайрат набарад; нухум он, ки худро покиза дорад ва феъле, ки шавхар онро корех бошад накунад; дахум он, ки бар фарзандон дуои бад накунад» [4, с. 93].
Аз омузиш ва тахлили осори Мир Сайид Алии Дамадонй чунин бармеояд, ки у кушидааст исбот намояд, ки дин зану мардро дар хамаи чабхахои зиндагй мувофики имкониятхои маънавию чисмониашон хукуку вазифахои баробар дода, зидди хар гуна зулму ситам ва бедодихову набаробарихо мебошад. Ба акидаи у, дар оила мард на хамчун ситамгар, золим, балки хидматгор, посбон ва пушту панохи зану фарзандон буда, барои дар оила таъмин намудани фазои якдигарфахмй, мехру мухаббати инсонй ва баланд бардоштани кадру кимат ва мансабу манзалати худи инсон масъул мебошад.
Акидахои Мир Сайид Алии Дамадонй оид ба муносибатхои зану шавхар хамчун яке аз омилхои асосии бунёд сохтани мухити солим дар оила ба талаботхои замони у пурра мувофикат менамоянд. Дарчанд, ки мутафаккири бузург масъалаи мазкурро аз нуктаи назари дин шарх дода бошад хам, аммо консепсияи таълиму тарбиявие, ки у пешкаш намудааст, дар шароити чомеаи муосир хам барои баланд бардоштани сифати таълиму тарбияи инсон мадад расонида метавонад.
Адабиёт:
1. Абуалй ибни Сино. Осори мунтахаб. Ч,. 2. - Душанбе: «Ирфон», 1980.
2. ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму
тарбияи фарзанд». - Душанбе, 2010. 31 сах.
3. Лутфуллоев М. Мирзохоча Д. Адаб точест аз нури илохй. - Душанбе, 2011.
4. Мир Сайид Алии Дамадонй. Захиратулмулук / тахиягарон Д. Асозода, Турдиев -
Душанбе: «Ирфон», 2008. - 372 с.
5. Насихатномаи Мир Сайид Алии Хамадонй / тахияи Д. Асозода. - Кулоб, 1993.
РОЛЬ РОДИТЕЛЕЙ В УКРЕПЛЕНИИ СЕМЬИ ПО ВЗГЛЯДАМ МИР САЙИДА АЛИ
ХАМАДАНИ
В статье автор основное внимание акцентирует на проблемах взаимоотношения мужа и жены как основного фактора создания здоровой атмосферы воспитания в семье по воззрениям великого персидско-таджикского мыслителя Мир Сайида Алии Хамадони. Автор приходит к выводу, что для создания благоприятной воспитательной атмосферы в семье основную роль играют взаимоотношения мужа и жены.
Ключевые слова: семейные отношения, семейное воспитание, семейное наследие, взаимоотношение родителей, взаимопонимание, семейные традиции.
THE ROLE OF PARENTS IN THE STRENGTHENING OF THE FAMILY AFTER THE SIGHT
OF MIR SAID ALI HAMADANI
In article the author main attention is focused on the problem of the relationship of husband and wife as one of main factor in creating healthy atmosphere education in the family in the views of the great Persian-Tajik thinker of Mir Sayid Ali Hamadoni. The author conclude that to create a favorable educational atmosphere major role played by the relationship of husband and wife.
Keywords: family relationship, family education, family heritage, the relationship of parents, understanding, family tradition.
Сведения об авторе: Каримова Махфират Махмадалиевна, преподаватель кафедры педагогики и психологии Курган-Тюбинского государственного университета имени Н. Хусрава, e-mail: ktsu78@mail.ru
About author: Karimova Makhfirat, teacher of chair of Pedagogy and Psychology, Kurgantube State University named after N. Khusrav
ШАРОИТИ ДИДАКТИКИИ ОМОДАСОЗИИ ОМУЗГОРОНИ ОЯНДА БА ИСТИФОДАИ ТЕХНИКАИ КОМПЮТЕРИ ДАР РАВАНДИ ТАЪЛИМ
Латипов С. О., Тошпулотова Ф. А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Ба туфайли рушди пуравчи васоити информатикй, системахои телекоммуникатсионй ва технологияхои иттилоотии навин накши равандхои иттилоотй низ баланд мешавад. Дар ин мухити нави зиндагй фаъолияти хаётии одамон низ дигаргунй пайдо мекунад, рушди чомеа ба фарози нав мебарояд. Ин мухит ва чомеаро зиёдтар иттилоотй гуфта ном мебаранд. Иттилоотикунонии глобалии чомеа, имруз на танхо реалияти объективи асри XXI, инчунин рушди босуботи тамаддун дар ин аср гаштааст. Дар назди системаи тахсилот проблемае ба миён меояд, ки одамонро ба шароити хаёт ва фаъолияти касбй ва ба тарики олй автоматиконидашудаи мухити иттилоотй омода карда шавад.
Якбора афзудан ва доимо иловашавандаи майдони иттилоотии мухталиф, ки ба хама чабхахои хаёти чомеаи муосиру оянда дастрасй дорад, зиддиятро дар байни зарурати чустучуи интихобй, коркарди амалиётй ва самаранок истифода кардани додашудахои иттилоотй - аз як тараф ва имкониятхои интелектуалии реалии одам, аксуламали он ба микдоран афзудани он ва сифатан мураккабшавии иттилоот - аз чониби дигар ба вучуд меоварад.
Дар ин холатхо ба таври васеъ истифода кардани васоити гуногунсифати информатикунонй ва техникаи хисоббарор, ки имконияти интелектуалии одамро хеле баланд мебардорад, барои ба таври оперативй кабул кардани карори оптималй (бехтарин) дар мавриди холатхои хам истехсолй ва хам рузгор ёрии амалй мерасонад.
Омили дигар низ мавчуд аст, ки дохилшавии интенсивии техникаи компютериро дар чабхаи илми омузгорй ва тахсилот муайян менамояд. Ин омил ба талаботи дохилии худи системаи тахсилот алокаманд мебошад, мантики рушди илми омузгорй - зарурати хеле баланд бардоштани сифати таълимиву тарбиявй буда, бехгардонии идора дар чабхаи тахсилот, мукаммалгардонии тахкикотхои илмй - омузгорй, пурзур гардонидани таъсири натичахо ба тачрибаи омузгорй ба он вобаста аст [1].
Системаи тахсилот ва илм яке аз объектхои раванди иттилоотикунонии чомеа мебошанд. Истифода аз технологияхои иттилоотии навин боварй ба баланд бардоштани самаранокии раванди таълим, ба кам кардани фосилаи байни талаботи чомеа ба хатмкардагони муассисахои таълимй ва ба он, ки ин муассисахо ба хатмкунандагони худ чй медиханд, мерасонад. Аз ин ру, интихоби мазмуни маълумот, коркарди методикаи дарсдихии бе истиснои хама предметхои таълимй дар бунёди ба таври васеъ истифода кардани системахои иттилоотии муосир, коркарди китобхои дарсй ва васоити таълимй, маводхои дидактикй, тайёр кардани омузгорон ба истифодаи техникаи компютерй дар раванди таълим, ташкил ва методикаи тайёркунй
