CC BY
5U§AQLARIN EMOSiONAL Z9KA SaViYYaSiNiN YUKS9LDiLM9Si U£UN AiL9D9 SOSiAL-EMOSiONAL iNKl§AF BACARIQLARININ iNKl§AF ETDiRiLMaSi
RAMAZANOVA K9MAL9 §ABAN QIZI
Psixologiya muallim Azarbaycan/§aki ADPU §aki filiali
Xulass. Emosional zakanin insanin ham ozunu, ham da ba§qalarini tanimasini va anlamasini tamin edan inki§af etdirila bilan bacariqlardan ibarat oldugunu nazara alsaq, insanin ham §axsi, ham da i§ hayatinda ugur va xo§baxtlikya§amasi ugun emosional zaka bacariqlarindan maharatla istifada etmasi lazim oldugunu soylamak olar.U§aqlarda emosional zaka saviyyasinin yuksaldilmasinda ailalarin va maktablarin boyuk rolu var. ilk tarbiya insanlarin hayata goz agmasi ila ailada ba§layir. Naticada, bu vazifani uzarina goturan har bir valideyn va ya fard, onlar ugun an yax§ismi etmakla, bu yeni fardlari camiyyata inteqrasiya etmaya gali§ir. Yetkinlarin hayatda ya§adiqlari gundalik problemlar istar-istamaz u§aqlara da nufuz edir va bu neqativlar u§aqlarin yeni formala§an §axsiyyatlarina muxtalif §akilda tasir eda bilir. Ona gora da ailada u§aga verilan talimin keyfiyyati boyuk ahamiyyat kasb edir. Bu maqalada u§aqlarda emosional zakanin inki§af saviyyasini yuksaltmak ugun sosial-emosional bacariqlari inki§af etdirilmasinda ailanin rolu masalasi ara§dirilmi§dir.
Agar sozfor: Emosional zaka, sosial-emosional bacariq, emosional inki§af, sosial inki§af
Giri§
Harrison emosional zakani emosional bacariqlar, yani "insanlarin emosiyalarini bilmak va idara etmak, guclu emosiyalari olan insanlari motivasiya etmak, ozunu ba§qalarinin yerina qoymaq va emosional munasibatlari idara etmak" kimi tayin etmi§ va zaka ila i§ hayati, ta§kilat va idaraetma arasinda alaqa qurmu§dur [8].
Tuncaya (2004) gora emosional zaka inki§af etdirila va oyranila bilan bir fenomendir. Bu qabiliyyati inki§af etdirmak u9un a§agidaki addimlar atilmalidir:
• Emosiyalarin taninmasi va adlandirilmasi
• Emosiyalari idara etmak
• Emosiyalarin ifadasi
• Stressi azaltmaq
• Hazz almagi gecikdirmak
• Emosiyalarin intensivlik saviyyasinin qiymatlandirilmasi
• Emosiyalar va davrani§lar arasindaki farqi bilmak
Daniel Goleman modelindaki emosional zaka ol9ulari a§agidaki kimi izah edilir:
• Oz emosiyalarindan xabardar olmaq: Bura insanin oz emosiyalarini, ahvalini va niya bu vaziyyatda oldugunu anlamaq qabiliyyati aiddir. insanin oz hisslarindan xabardar olma ol9usu, ham da fardin oz emosiyalarinini ba§qalarina tasirini dark etmasina aiddir.
• Oz emosiyalarini idara etmak: Bura insanin oz emosiyalarini va reaksiyalarini idara etmak, mumkun pis vaziyyatlar qar§isinda sakit qalmaq va ba§qalarinin emosiyalarindan tasirlanmamak qabiliyyati aiddir.
• Ozunu motivasiya: Bura fardin butun manealara va ugursuzluqlara baxmayaraq, ugura fokuslanmaq,maqsadina 9atmaq va dayi§ikliyi qabul etmak qabiliyyati aiddir.
• Empatiya: Bir insanin verbal va ya qeyri-verbal unsiyyat vasitasila ba§qalarinin hiss va du§uncalarini ba§a du§mak, ehtiyaci olan §axslara emosional dastak vermak, ba§qalarinin emosiyalari va davrani§lari arasinda alaqa yaratmaq bacarigidir.
• Sosial bacariqlar: Fardin ba§qalarinin dastayina ehtiyac duymadan oz problemlarinin ohdasindan galmak, oz emosiyalari ila amakda§ligin qar§isini almaq va lazimi davrani§larla munaqi§ani idara etmak bacarigini ifada edir [8].
Sosial inki§afa ba§qalari ila munasibatlarin qurulmasi va qiymatlandirilmasi, ozunu hiss etma va zamanla muxtalif qar§iliqli alaqalara sosial uygunla§ma daxildir.
Emosional inki§af u§agin oz emosiyalarindan xabardar olmaq, ifada etmak va idara etmak, ba§qalarinin emosiyalarini ba§a du§mak va onlara reaksiya vermak bacarigini ahata edir.
Sosial-emosional bacariqlar fardlarin sosial hayata uygunla§masi, emosiyalarini anlamasi va idara etmasi va bu xususiyyatlara asaslanaraq ozunu ifada etmasi u9un zaruri olan xususiyyatlar kimi muayyan edilir. Sosial-emosional bacariqlara emosional zaka, emosional idaraetma, emosional nazarat, farqindalik, empatiya, sosial munasibatlari tanzimlama, maraq, azm va sabir kimi bacariqlar daxildir [4].
Korpalarda dogulduqdan 9ox qisa muddat sonra ilk 6 ayda maraq, agriya qar§i stress, hirs, taaccub, sevinc, qorxu, kadar, utancaqliq, 18-24 aylardada empatiya, qisqancliq, utanc, 30-36-ci aylarda gunahkarliq, qurur, narahatliq hissi inki§af edir. Aydindir ki, korpalar bir ya§in sonuna qadar geni§ emosional qabiliyyata malikdirlar va emosiyalarini muxtalif usullarla ifada edirlar. Taxminan bir ya§inda olan u§aqlarin qazabi, emosional reaksiyanin istadiklarini alda etmak u9un istifada edildiyini gostarir. Bu sababdan, u§aqlar tarafindan ifada edilan ilk emosiyalar arzu olunan maqsad va naticalarla alaqali §akilda qurulur [2].
Dogu§dan sakkiz ya§a qadar u§aqlar emosional inki§afin yeddi asas anlayi§ini formala§dirirlar. Bunlar muvafiq olaraq; emosional harakatlar va reaksiyalari qabul etmak, muxtalif situasiyalarda emosiyalarin yaranmasi, emosiyalardan digar fardlar arasinda unsiyyatin asasi kimi istifada etmak, emosional ifadalari ifada edarkan muxtalif model va usullardan istifada etmak, emosiyalarin zamanla dayi§a bilacayini oyranmak [3, 152].
Korpalik dovrunda ana-u§aq munasibatlarinda ardicilliq korpanin bagliliq va manlik hisslarinin inki§afi va obyekt munasibatlarinin saglam formala§masi u9un son daraca vacibdir. Ana-korpa munasibatinda davamliliq, eynilik va ardicilliq korpadaki "asas guvan hissi"nin mahiyyatini ta§kil edir. ilk ilda adekvat, saglam va uygun ana-korpa alaqasi korpanin tahlukasiz baglanmasi va omur boyu emosional bacariqlarinin inki§afi u9un asas olacaqdir [1, 98].
Golemana gora (1998) ba§qasinin hiss etdiyini hiss etmayin a9ari sas tonu, mimika, jestlar, uz ifadasi va s. kimi qeyri-verbal ifadalari oxumaqdir. Korpalarin ilk bir ne9a ayda ananin uz ifadasini sevgi dolu sas tonu ila uygunla§diraraq, uz-uza unsiyyatda emosional siqnallari farq etdiklari mu§ahida edilmi§dir. 7-10 ayliq korpalar uz ifadasina reaksiya verir. Ham9inin, 3 ayliq korpalar sas tonu ila oturulan farqli emosional mesajlara farqli reaksiya verirlar. Taxminan 7 ay arzinda korpalar sas va mimikalarini alaqalandirilmi§ §akilda istifada eda bilirlar. Bu dovrda ananin u§aqla emosional cahatdan yaxin unsiyyat qurmasi onamli yera sahibdir [4, 154].
Maktabaqadar ya§li u§aqlar hiss va emosiyalar haqqinda 9ox §ey oyranir. Maktabaqadar ya§li u§aqlar musbat emosiyalari 9ox yax§i anlamasa da, ba§qalarinin ifada etdiyi manfi emosiyalari asanliqla ba§a du§a bilirlar. U§aqlarin nitqini oyranan mutaxassislar iki ya§li u§aqlarin ba§qalarinin hisslari ila yana§i oz hisslarindan da dani§diqlarini muayyan ediblar. Ara§dirmalar gostarir ki, u§aqlar hansi uz ifadasinin hansi emosiyaya aid oldugunu ayird eda bilirlar. Ancaq maktabaqadar ya§li u§aqlarda insanlarin haqiqi emosiyalari ila ifada etdiklari emosiyalari ayird etmakda 9atinlik 9akirlar. 9slinda, uzda gorunan va asl hisslari ayird etmak u9un 9ox say sarf etdiklarini mu§ahida etmak olar. Ki9ik u§aqlar xo§baxt va kadarli hisslari ayird etmakda 9atinlik 9akmirlar. Ancaq kadarli bir insanin neca xo§baxt gorunduyunu ba§a du§makda 9atinlik 9akirlar. Kadarli bir insanin kadarli olmasina baxmayaraq bu emosiyasini neca gostarmadiyini (gizlatdiyini) anlaya bilmirlar [2].
Harrisa (2000) gora, 3 ya§li u§aqlar emosiyalarin, bu emosiyalari yaradan vaziyyatlarla alaqasinin birba§a olmadigini, digar amillarin tasir etdiyini ba§a du§urlar. Eyni zamanda insanin maqsad va arzularinin bu vaziyyata tasir gostardiyini bilirlar. Ba§qa sozla, 3 ya§inda u§aq eyni vaziyyatin farqli insanlarda eyni emosiyaya sabab olmayacagini farqindadir. U§aqlardaki bu bacariqlar emosiyalari zehni olaraq anlamagin ba§langici hesab edilir. Emosiyalarin galacakda ba§ vermasini gozladiyimiz hadisalara va ya ke9mi§da ya§adigimiz hadisalara gora yarana bilacayini da bilirlar. Masalan, dord ya§li u§aq, ba§qa bir u§agin istadiyi bir §eyi alda etmadikda asabila§acayini bilir [7].
Berka göre, maktabaqadar dövrda emosiya haqqinda gündalik dani§iqlar olduqca uçaqlarin emosiya anlayiçi süratla inki§af edir. Erkan maktabaqadar dövrda uçaqlar emosiyalarin sabablarina, naticalarina va davrani§da meydana gatirdiyi alamatlarina diqqat edirlar. Ancaq emosiyalari anlamaq zaman keçdikca daha daqiq va mûrakkablaçir. 4-5 yaçlarinda uçaqlar bir çox asas emosional reaksiyalarin sabablarini daqiq mûayyanlaçdira bilir. Onlar müayyan bir emosional reaksiya göstaran oyun yoldaçlarinin bundan sonra na edacayini taxmin eda bilir. Masalan, maktabaqadar yaçli uçaqlar qazabli bir uçagin baçqasini vura bilacayini va ya oyuncagini onun nalidan ala bilacayini, xoçbaxt bir uçagin isa paylaçmaga daha açiq olacagini bilir [3, 156].
Sosial-emosional bacariqlarinin inki§afi dastaklanan va sosial-emosional öyranma proseslarinda içtiraki daha yüksak olan uçaqlar psixoloji cahatdan daha saglam, öz emosiyalarini ifada eda va baçqalarinin hisslarina qar§i empatiya göstara bilir, güclü emosiyalarini özüna va baçqalarina zarar vermadan idara eda bilir, lazim olduqda özlarini sakitlaçdira bilirlar, riskli davrani§lardan uzaq dururlar va problemlarin hallinda daha müvaffaqiyyatli olurlar [5].
Uçaqlari manfi emosiyalar keçirdikda va ya gündalik hayatda müxtalif çatin tacrübalarla qar§ila§diqda ailalarin verdiyi reaksiya bu §akildadir: "ögar aglasan, saninla dani§mayacagam", "Bir daha qardaçini vurdugunu görmayacayam" , "Burda qorxasi na var?", "Böyük uçaqsan, aglama", "Ki§ilar aglamaz" va s.
Davraniçlara yönaltdiyimizi dûçûndûyûmûz reaksiyalar, aslinda arxa planda olan emosiyalara verdiyimiz manfi reaksiyalardir. Emosiyalara dastak veran reaksiyalar bu §akilda olmalidir: emosiyani nazara almaq, problem va emosiyaya yönalmi§ reaksiyalar, fiziki tamas, emosional ifadani ta§viq etmak, empatiya qurmaq, suallar vermakla aydinlaçdirmaq, emosiyalar haqqinda daniçmaq, emosiyalari müzakira etmak. Bütün bu üsullardan istifada edarak uçaqlarin emosiyalarina rahbarlik etmak "emosiya rahbarliyi" adlanir. "Emosiya rahbarliyi":
• emosiyalari nazara almaq va davraniçlarin arxasindaki motivasiya va ehtiyaclari anlamaq ûçûn bir çarçiva tamin edir;
• Yetkin insanin öz hisslarini nazara almasi va bununla da uçagini anlamasi ûçûn bir vasitadir;
• Uçaqlarda davraniç problemlarini azaltmaq va qarçisini almaq ûçûn effektiv üsuldur;
• Uçaqlara emosiyalari, onlarin sabab va naticalarini öyratmakda effektivdir;
• Uçaqlara situasiyaya uygun emosional reaksiyalari öyratmakda va öz hisslarini ifada etmak bacarigini alda etmakda onlara rahbarlik edacak ifada formasidir [6].
Uçaqlar baçqalari ila ünsiyyat qurduqca, öz emosiyalarindan xabardar olur va bu emosiyalari dayarlandirmaya baçlayirlar. Emosiyalari taniya va anlamlandira bilirlar, lakin inkiçaf saviyyalarina göra manfi va çatin emosiyalarin öhdasindan galmak ûçûn lazimi bacariq, tacrûba va sariçtadan mahrumdurlar. Bu anda emosiyalarini tanzimlamak ûçûn böyüklarin dastayina ehtiyac duyurlar. Körpalar hala da bûtûn emosiya tanzimlama proseslarini asas baxici ila qurduqlari alaqa vasitasila hayata keçirsalar da, erkan uçaqliq dövmnda uçaqlar çatin emosional tacrûbalarini anlamaga imkan veran konkret malumata ehtiyac duyurlar [7].
Emosiya rahbarliyinin marhalalari (Havighurst va Harley, 2007)
1. Emosiyalarin dark edilmasi
2. Sualla aydinlaçdirmaq
3. Uçagin emosiyasinin tasdiqlanmasi va aks etdirilmasi
4. Uçaga öz hisslarini ba§a dûçmak va ifada etmak imkani vermak
5. Problemin hallinin dastaklanmasi [5].
Erkan uçaqliqda emosional inkiçaf xûsusiyyatlarina uygun faaliyyatlarin mûayyanlaçdirilmasi ûçûn uçaqlarin emosional inkiçafina dastak olacaq faaliyyatlar açagidaki maqsadlara uygun planlaçdirilmalidir.
• Ôzûnûn va baçqalarinin emosiyalarini tanimaq va qabul etmak.
• Emosiyalari uygun çakilda ifada etmayi öyranma.
• Ailada va camiyyatdaki qaydalarin vacibliyini anlaya bilmak.
• Texnologiya sahasindaki dayiçiliklardan xabardar olmaq va qabul etmak.
Emosional inki§afla bagli faaliyyatin planlaçdirilmasi va hayata keçirilmasinda açagidaki xüsusiyyatlara diqqat edilmalidir:
• Uçaqlar; onlarin yaçina, inki§af saviyyasina va fardi farqlarina uygun faaliyyatin planla§dirilmasi va atraf mühitin tanzimlamasi.
• U§aqlarin özlarini va manliklarini müsbat qabul etmalarini tamin etmasini dastaklayan münasibat va raftarlarin qabul edilmasi.
• Uçaqlari öz hisslarini va dü§üncalarini maqbul çakilda açiqlamaga havaslandirmak va onlara baçqalarinin hisslarini va dü§üncalarini ba§a dü§malarina §arait yaratmaq.
• ötrafdaki digar uçaqlar va böyüklarla ünsiyyat qurmaqlarina kömak etmak.
• Uçaqlarin atraf mühiti va xarici dünyani qavradiqlari kimi ifada etmalarini tamin etmak.
• Uçaqlarin amakdaçligi, vazifa va masuliyyat götürma, paylaçma va s. davraniçlarin ba§ vermasina imkan veran faaliyyatlarin planlaçdirmaq.
• Uçaqlara seçim va qarar verma bacariqlari alda etmak imkani vermak [6]. N9Tiœ
Sosial-emosional bacariqlar fardlarin sosial hayata uygunlaçmasi, emosiyalarini anlamasi va idara etmasi va bu xüsusiyyatlara asaslanaraq özünü ifada etmasi ^ün zaruri olan xüsusiyyatlar kimi müayyan edilir. Sosial va emosional inkiçafi dastaklanan fardlar özlarina va baçqalarina zarar vermadan emosiyalarini ifada eda va güclü emosiyalarini idara eda bilir, özünü sakitlaçdiran proseslardan istifada eda bilir, impulslarini idara eda va problemlarini hall eda bilir, riskli davraniçlarin qar§isini alir va stressi idara eda bilirlar.
Sosial-emosional bacariqlar va sosial-emosional öyranma strategiyalari uçaqlarin hazirligini artirmaqla talim prosesini asanlaçdirir, uçaqlarin uygunlaçma qabiliyyatini artirir, emosional zaka va emosional tacrübani artirmaqla davraniç problemlarinin qarçisinin alinmasinda va azaldilmasinda rol oynayir, uçaqlarin va ganclarin ümumi psixi saglamligini artirir, akademik bacariqlarini dastaklayir, maraq hissini artirir, motivasiyani dastaklayir va dayiçan dünyanin talablarina qar§i onlara güc verir.
Erkan uçaqliq dövrü inkiçafin har sahasi üçün önamli ya§ dövrüdür. U§aq üçün ilk mühitin aila oldugunu nazara alsaq, emosinal alaqanin formalaçmasinda, sosial inkiçafda aila önamli yera sahibdir. Sosial-emosinal bacariqlari inkiçaf etmasinda ailada valideynlarin, baxicinin uçaqlarin emosinal reaksiyalarini neca dayarlandirmasinin, uçagin çatin emosinal vaziyyatda özünü göstaran davraniçlari idara etmak ^ün istifada etdiklari üslublar böyük ahamiyyata malikdir. Erkan uçaqliq dövründa emosiyalari taniya va anlamlandira bilirlar, lakin inkiçaf saviyyalarina göra manfi va çatin emosiyalarin öhdasindan galmak ^ün lazimi bacariq, tacrüba va sariçtadan mahrumdurlar. Bu anda emosiyalarini tanzimlamak ^ün böyüklarin dastayina ehtiyac duyurlar. Körpalar hala da bütün emosiya tanzimlama proseslarini asas baxici ila qurduqlari alaqa vasitasila hayata keçirsalar da, erkan uçaqliq dövründa uçaqlar çatin emosional tacrübalarini anlamaga imkan veran konkret malumata ehtiyac duyurlar. Ailanin istifada edacayi yanaçma tarzi çatin situasiyalarda u§agin öz emosiyalarini tanimasi, dayarlandirmasi va ifada etmasi ^ün rahbarlik etmakdir. Bunun ^ün u§agin emosiyasini nazara almali, problem va emosiyaya yönalmi§ reaksiyalar vermali, fiziki tamas göstarmali, emosional ifadani taçviq etmali, empatiya qurmali, suallar vermakla emosiyani aydinlaçdirmali, emosiyalar haqqinda daniçmali va emosiyalari müzakira etmalidir.
9D9BÎYYAT
1. Hüseyn Xalilov "U§aq va yeniyetmalarin inki§afinin sosial- psixoloji masalalari" Baki 2010
2. Çagdaç, A.,Seçer, Z. (2002). Çocuk ve Ergende Sosyal ve Ahlak Geliçimi. Nobel Yayinevi, Istanbul. S. 34-71.
3. Hatice Ergin Geliçim psikolojisi. Nobel akademik yayincilik. Îstanbul. 2020.
4. Sosyal Duygusal Ögrenme Akademisi. www.sdoakademi.com
5. TÛSÎAD (2019). Sosyal ve duygusal ögrenme becerileri: Yeni sanayi devriminin eçiginde i§ ve yaçam yetkinliklerinin anahtari.
https://tusiad.org/tr/yayinlar/raporlar/item/10450-sosyal-ve-duygusal-ogrenme-becerileri
6. Ülker Erdem, A. (2019). Ebeveyn duygu sosyalleçtirmesine yönelik bir müdahale programinin etkililigi. Yayinlanmamiç Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi. https://openaccess.hacettepe.edu.tr/xmlui/handle/11655/11972?show=full
7. Yrd. Doç. Dr. Adalet KANDIR, Uzm. Yasemin ALPAN. //Okul Öncesi Dönemde Sosyal-Duygusal Geliçime Anne-Baba Davraniçlarinin Etkisi // Aile ve Toplum Yil: 10 Cilt: 4 Sayi: 14 Nisan-Mayis-Haziran 2008.
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/198102
8. Yaman, B. (2018). "Duygusal Zeka Ve Egitimdeki Yeri", International Social Sciences Studies Journal, 4(28): s. 6368-6380
