CC BY
4MÜASÍR DÓVRD9 YARANAN AÍL9DAXÍLÍ KONFLÍKTL9R УЭ ONLARIN H9LLÍ YOLLARININ PSÍXOLOJÍ ASPEKTD9 T9HLÍLÍ
MUSAYEVA AYGÜN CAVAN§ÍR QIZI
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universitetinin §aki filiali Ümumelmi fanlar kafedrasinin ba§ müallimi Azarbaycan, §aki
Xülass. Aila hdyati mürakkab vd goxcahatlidir. Aila hayatinin vektoru bilavasita aild münasibdtldri ila §artlanir. Onlarin ara§dirilmasi aild psixologiyasinin ónamli vazifalarindan biridir. Aild hayatinin sosial-psixoloji effektlari har §eydan avval aila konfliktlari mahz aila münasibdtldri zamininda amala galir va inki§af edir. Ganc ailalarda sosial konfliktlarin va bo§anmalarin yaranmasinda yalniz ailanin ózü deyil, ham da valideynlarin ganc ailani anlamamasi, cütlüklarin har birinin ózündmdxsus dayarlara malik olmasi, maraqlarinin uygunsuzlugu, maddi gatinliklar, ümumi dünyagórü§ün farqliliyi, talabatlarinin iearxiyasi va s. kimi masalalar da dominatliq ta§kil eda bilar. Aila konfliktlarina, sosial -psixoloji amillarla yana§i maddi - iqtisadi vaziyyati, aila üzvlarinin maddi ehtiyaclarinin ódanilmasi saviyyasi va imkanlari gox ciddi tasir góstarir. Aila konfliktlarinin har saat ailanin dagilmasi, yani bo§anma ila naticalanmasinin sabab va mexanizmlari barada malumatlardan, xüsusan da ^aharlarda aila maslahatxanalarinda istifada edilmasi da gox faydali olardi. Ganclarin ictimai - siyasi inki§afina valideynlar mühüm tasir góstarirlar. U§agin galacak ki§i va qadin kimi formala§masinin asaslari da ailada qoyulur.
Agar sozlzr: aila, aila tarbiyasi, ailadaxili konflikt, bo^anma, aila konfliktlarinin halli yollari
Aila bütün dóvrlarin va bütün camiyyatlarin aktual problemlari hesab edilir. Bu baximdan, aila anlayi§ina olan maraq daimi va kütlavi xarakter da§iyir. Bu da tasadüfi deyil. Bela ki, har birimiz bir ailada dünyaya góz a9mi§iq, bóyümü§ük, boya ba§a 9atmi§iq. Har birimiz bir atanin, bir ananin óvladiyiq. Eyni zamanda, bizim siralarimizda aila quran har bir kas - ham ki§ilar, ham da qadinlar aila qaygisini bólü§ür va aila masuliyyatini óz üzarinda hiss edir. Bu manada, nasillar, dóvrlar yenila§dikca, dayi§dikca, bir müddat avval kórpa, u§aq, daha sonra yeniyetma, ganc olanlarin 9oxu zamani 9atanda óz daimi taraf müqabilini, hayatin eni§li-yoxu§lu yollarinda birga addimlamaq istadiyi ómür-gün, hayat yolda§ini se9ir, óz aila ocagini qurur. Dünan atanin, ananin 9akdiyi qaygini bu gün onlarin oglu, qizi 9akir... Nasillar, dóvrlar bir-birini avaz etdikca sanki hayat yenidan ba§layir.
"Ailani 9ox zaman obrazli §akilda "ki9ik dóvlat" adlandirir, onu camiyyatin, dóvlatin móvcudlugunun va taraqqisinin tamali, mahak da§i hesab edirlar. insanin müasir hayat tarzinin ahangdarligina, siyasi, iqtisadi, hüquqi va s. tasisatlarinin rangarangliyina baxmayaraq, demak olar ki, har bir sosial-tarixi camiyyat tipinda aila ózünamaxsus sosial bütóvlük, neca dey arlar, camiyyatin sabit ózülü, "nüvasi" kimi 9ixi§ edir.
Müasir camiyyatda ailanin yeni naslin formala§masinda tarbiyavi rolu haqqinda tasavvürlar kókündan dayi§mi§dir. Ailanin ananavi tiplarindan müasir, elitar aila tipina ke9idin süratlanmasi müvafiq tasavvürlari yenidan formala§dirir" [1, s.26]. Bela ailalarda atanin va ananin valideynlar kimi razila§dirilmi§ davrani§i zaif nazara 9arpdigindan u§aqlar óz ata va analarini daha 9ox müstaqil fardlar kimi qavrayirlar. Bu sababdan, ayri-ayri ailalarda ata-ana, valideyn-óvlad anlayi§lari farqli §akilda ba§a dü§ülür.
Aila hayati ila bagli problemlarin tadqiqi, óyranilmasi ham nazari cahatdan, ham da praktik baximdan 9ox mühüm ahamiyyat kasb edir. Bela ki, aila va nigahin dayaniqsizligi, bo§anmalarin sayinin artmasi ila bagli yaranan 9oxsayli problemlar bu gün bir 9ox dünya ólkalari ü9ün xarakterikdir. Bu problem aksar hallarda urbanizasiya prosesi va urbanizasiyanin dogurdugu intensiv miqrasiya ila izah edilir. Digar tarafdan, qadinlarin ümumi faalliginin artmasi tadqiqat9ilar tarafindan bo§anmalarin sayini artiran amil kimi dayarlandirilir. Ba§qa sózla, aila tasisati indi ózünün 9atin va bóhranli anlarindan birini ya§ayir. Ailani daxildan móhkamlandiran bir 9ox amillar - qadinin hayat yolda§indan iqtisadi asililigi, dini, axlaqi, hüquqi qadagalar avvalki tasir gücünü va ahamiyyatini
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
itirmi§ va ya kaskin dayi§ikliklara, ciddi tabaddülata ugrami§dir. Odur ki, indi ailada qar§iliqli §axsi münasibatlarin saviyyasi mühüm ahamiyyat kasb edir. £oxsayli tadqiqatlar gostarir ki, aksar ailalarda bo§anmalar har iki taraf müqabilinin halli yolunu yalniz ayrilmaqda gordüyü müxtalif ailadaxili münaqi§alarla bagli olur.
Bir 90X hallarda §axsi münaqi§alar da ailalarin dagilmasinda halledici tasira malik olur. Onca qeyd edildiyi kimi, ilkin sevgi hissinin itirilmasi, hayata farqli baxi§lar, kobudluq, qisqancliq, §übhalar, inamsizliq zamininda yaranan §axsi ziddiyyatlar aila hayatina olduqca manfi tasir gostarir. Kobudluq, saymamazliq va hormatsizlik sadalanan amillar sirasinda apanci yer tutur. Qar§iliqli münasibatlarin sadalanan prinsiplar asasinda qurulmasi ailada, neca deyarlar, "iki dü§man cabha"nin yaranmasina - qar§iliqli laqeydliya va yadla§maga gatirib 9ixarir.
Bütovlükda valideynlarin ganclarin aila hayatina kobud müdaxilasi 9ox zaman manfi fasadlarla mü§ayiat olunur. Bu müdaxila manfi kanar tasirla tamamlandiqda ailanin movcudlugu tahlüka qar§isinda qalir. Bazan ganc ailalarin "ayaq tutub" yeriya bilmamasinin, ba§qa sozla, hayatinin ilkin sinaqlarindan 9ixmasinin günahkari mahz valideynlar olur. Belalikla, aila hayatinda meydana 9ixan 9atinliklar ham aila qurmaq istayanlari, ham da ailasi dagilanlari ciddi 9atinliklarla üzla§dirir. Bununla bela, bazi ailalarin dagilmasinin mütlaq §akilda manfi amil kimi qiymatlandirmak mümkün deyil. Bela ki, bu amil istar-istamaz har kasin diqqatini aila-nigah münasibatlarina 9akir.
Müasir Azarbaycan ailasinda da ar arvad münasibatlari inki§af edarak yeni mana 9alarlari kasb etmi§dir. Hamin 9ox§axali va mürakkab proses müxtalif amillarla bagli olsa da, onun dinamikasinda aydin nazara 9arpan ba§lica cahatlar aila hayatinda qadinin xislatinin artmasi ila bilavasita baglidir. Azarbaycanli ailasinda qadinin statusu hami§a yüksak olub. Qadinin adi ailanin namus, §araf ramzi sayilir. Qadin la9ayini atanda an azman qahramanlar bela al saxlardi. Ki§i uzaq safarlara gedanda da arvadinin qeyratina bel baglardi, onun xeyir - duasi ila lap nagillarda oldugu kimi mocüzalar gostarardi. Azarbaycan qadini hami§a ailada boyük hormat sahibi olub, bu gün da boyük hormat sahibidir. Lakin indi o, ozünün sosial statusunun geni§lanmasi hesabina ailada daha mühüm rol oynamaga ba§lami§dir. Bu zaminda onun ari ila münasibatlari sahasinda yeni psixoloji 9alarlar amala galmi§dir [3, s.59]. Mahabbat, qaygi va komak onlarin ba§lica alamatlari kimi ozünü gostarir. Müasir Azarbaycan ailasinda ar-arvad münasibatlari valideyn-ovlad münasibatlarindan ayrilmazdir. Müayyan ya§a 9atanda bütün oglan va qizlarda aila qurmaq talabati amala galir, onlar evlanmak istayirlar va naticada evlanirlar. Ancaq onlardan har biri bu vaxt müayyan motivdan 9ixi§ edir: bir qrupu oglani sevdiyi ü9ün ona ara gedir, ikincisi adat va anana üzra evlanir (hami evlanir manda evlanim) ,ü9üncüsü maddi mülahizalara (oglanin yax§i pe§asi, evi, ümumiyyatla, maddi taminati va s. vardir), digar qrupu qiz xo§una galdiyi ü9ün, yaxud axlaqi mülahizalara gora evlanir.
Ailanin taleyi, bu hayatin farahli, ugurlu olub - olmamasi arin va arvadin §axsiyyatindan asilidir. Ailada ar- arvad orta hesabla 32- 40 il birga omür sürür.Azarbaycan Respublikasinda -uzunomürlülar diyarinda 100 ildan artiq birlikda omür- gün sürmü§ xo§baxt adamlar da vardir. Har bir ganc bilmalidir ki, kiminla aila qurur, ya§ayir, onun hansi xüsusiyyatlari vardir, bu xüsusiyyatlari aila hayatinda neca nazara almaq olar? Lakin bazan bu vacib cahatlar nazara alinmir, zahiri xo§agalma, tasadüfi ünsiyyat va s.aila qurmaqla naticalanir. Ailanin psixoloji iqlimi ar va arvadin, galin va qayinananin, elaca da ailanin digar üzvlarinin sosial- psixoloji cahatdan bir- birina uyu§masinda ozünü daha aydin §akilda gostarir. Aila inki§af etdikca, ar- arvadin münasibatlari da mürakkabla§ir [2, s.98]. Onlarin bir birina uyu§masinda müxtalif amillar mühüm rol oynamaga ba§layir. Aila bir - birini sevan, bir -birina hormat va ehtiram edan iki adamin birliyindan yaranir.
insanlara 9oxdan malumdur ki, ailalarin amin-amanligi camiyyatin manavi saglamliginda bilavasita aks olunur. Olkamizda bir milyondan 9ox aila var. Onlarin 9oxu ana-ata farahi ila xo§baxt u§aqlar tarbiya edirlar. Lakin bir 9ox aila amalli-ba§li qol-qanad a9maga macal tapmami§ bo§anma naticasinda dagilir. Bo§anma isa ailanin ozayini ta§kil edan insan münasibatlarini - ar-arvad, ata ogul, ata-qiz, ana-u§aqlar arasindaki münasibatlari pozur. U§aqlar 9ox vaxt ana ila ya§asalar da, valideynlarin istar mahkamaya qadarki, istarsa da mahkamadan sonraki dovrda hadd-hüdud bilmayan tahqir va hadalarinin hadafina 9evrilirlar. Onlar u§aqlarin gozünda oz nüfuzlarini itirirlar. U§aqlar ozgala§ir, gününü 9ox vaxt kü9ada ke9irir, hatta müxtalif cinayatkar qruplara da qo§ulurlar.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Uçaqlarin formalaçmasinda ailanin rolu son daraca misilsizdir. Ailda u§aq sosial münasibatlara - ailadaxili münasibatlara qoçulur, onlarin vasitasila insan, dünya, manavi sarvatlar haqqinda anlayiçlara yiyalanir, cisim va hadisalara qiymat vermayi, baçqa adamlari ba§a dü§mayi, yaçlilara, qadin va kiçiklara, kiçik uçaqlara hörmat va kömak etmayi, öz nöqsanlarini görmayi öyradir. "Ailada ata-ana, ata uçaqlar, ana-u§aqlar, ana-qaynana, baci-qarda§, baci-baci arasindaki paralel münasibatlar - bunlarin hamisi böyük tarbiyavi ahamiyyata malikdir. Uçaqlarin tarbiyasi baximindan ailada kiçik masala yoxdur. A.S.Makarenko göstarirdi ki, ata hatta qazeti neca oxumasi ila uçaqlari tarbiya edir" [5, s.42].
Ailada müxtalif sabablardan ba§ veran konfliktli situasiyalarin düzgün hall edilmasina fikir yönaltmadikca, gün keçdikca evlilik daha da manfi nöqtaya yönalan tahlüka siqnalina çevrilir. Konflikt zamani ba§ veran qarçidurmalarda kiçinin va ya qadinin arasinda davamli bir güc mübarizasi yaçandigi görülür, ya da biri digarina (ümumiyyatla, qadin arina) tamamila boyun aymak macburiyyatinda qalir.
incikliklar, küskünlüklar va problemlar ifada edila bilmadiyindan va hallsiz §akilda davam etdirildiyindan aila fardlari bir-birilarini anlamaz, bir-birilarina anlayi§ göstarmaz.
Aila qurmaq yalniz nigah baglamaq, toy elamak, yeni eva ^çmak deyil. Aila qurmaq -oglanin da, qizin da hayatinda tamamila yeni bir alaqa formasinin, masu liyyatin yaranmasi demakdir. Aila qarçisinda masuliyyat hiss etmak asl kiçilik ala matidir. Bu masuliyyat hissi ardan talab edir ki, o yalniz özü ^ün deyil, aila ^ün da yaçasin, hayatin §irinliklarindan takbaçina deyil, ailasi ila birlikda bahralansin.
Ailalarda konfliktli vaziyyatin yaranma sabablarina: iqtisadi problemlardan, cütlüyün ailalariyla alaqalarina, ünsiyyat formalarindan, evda qararlarin neca alinacagina, cütlüyün birincininmi yoxsa ikincinin birdanmi içlayacayi, ev içlarinda amak bölgüsünün neca edilacayina,
bazarligin kimin edacayina, di§ pastasinin ortadanmi yoxsa ucdanmi sixildigina qadar.....xeyli çox
mövzunu misal göstara bilarik. Evliliyin ilk 1-2 ili, bu problemlarin nisbatan sabit bir halla qararlaçdirilmaga cahd göstarildiyi ildir. Cütlüyün anlayiç saviyyalari va yetkinlik saviyyasindan asili olaraq bu müddat uzanib qisala bilar.
Aila söz-söhbatsiz olmaz. insanlar na qadar bir-birini sevsalar da, na qadar bir birilarina yaxin va yekdil olsalar da, onlar bir-birini takrar eda bilmazlar, eyni cür sevib, eyni cür dü§üna bilmazlar. Demak xasiyyat müxtalifliyi olan yerda fikir va harakat müxtalifliyi da ola bilar. Bu isa müayyan söz-söhbata, naraziliga sabab ola bilar va olur da. Vay o gündan ki, bu kiçik naraziliqlari ailanin xeyrina hall eda bilmayasan, bax ondan qorxmaq lazimdir. O ailalar xoçbaxt olur ki, arla arvad bir birina güza§ta geda bilir, biri od olanda o biri su olur. Çünki aila saadati takca sevgi, mahabbat üzarinda qurulmur, qarçiliqli anlaçma, çatinliya dözüm, qohum-aqrabani yola vermak, sabirli olmaq ailanin xoçbaxtliyini tamin edan asas çartlardandir.
Bir çox hallarda ailada münaqi§ali vaziyyat yaranir, bazan isa adi küsü§ma, deyiçma, agizlaçma va s. naticasinda aila ixtilaflari haddini a§ib daha kaskin saciyya daçiyir. "Aila münaqi§alari manbayina, mazmununa va formasina göra müxtalifdir.
Aila hayatinda onlardan bazilarina, xüsusila:
1) ar-arvadin talabatlarinin, o cümladan seksual talabatlarinin tamin olunmamasi asasinda amala galan;
2) onlarin tarbiyasi, xüsusila xarakteri va manavi inkiçafi ila bagli olan;
3) ar-arvadin özlarinin qarçiliqli hüquq va vazifalarindan, ailada amak bölgü sündan, uçaqlara göstarilan qulluqdan narazi olmasi asasinda amala galan müna qiçalara daha çox tasadüf olunur.
Aila münaqi§alarinin an baçlica sababi uzun müddat maddi sabablarla (ailanin tamin olunmasi, pulun xarclanmasi, manzil problemi va s.) bagli olmuçdur. §axsiyyatin hartarafli inkiçafi, xüsusila istar arin, istarsa arvadin tahsil - pe§a saviyyasinin yüksalmasi, talabat sahasinin zanginlaçmasi va s. naticasinda ba§lami§dir. Bu cahat aila münaqi§alarinda bütün aydinligi ila özünü göstarir" [6. s.15].
Münaqi§alarin amala galmasinda manavi-psixoloji sabablarin rolu gündan-güna artir.
Boçanmalarin bir qismi ar-arvad vafasizligi (xayanati) naticasinda ba§ verir. Yalniz §üurlu, bilarakdan atilmi§ addimdan ba§qa har §eyi-sahvi, diqqatsizliyi, dü§üncasiz harakati, hatta tasadüfi maglub olmani da bagiçlamaq mümkündür. Ailada ar-arvad arasinda ixtilaf doguran sabablardan biri qisqancliqdir. Hayatda ela §axslar vardir ki, onlar tabiatan qisqancdirlar. Bazan bu hiss belalarinda heç bir asas olmadan ba§ qaldirir va bunun ûçûn müayyan bahana da lazim olmur. Sabab onun daxili alaminda, tabiatindadir.
Har bir aila özünün psixoloji xüsusiyyatlarina va s. göra baçqalarindan farqlanir. Bundan asili olaraq eyni bir maddi va ya manavi-psixoloji sabab müxtalif ailalarin hayatinda eyni §akilda özünü göstarmir.
Aila münaqi§a çaraitini neca aradan qaldirmaq olar?
Mütaxassislarin fikrinca, bunun ûçûn ilk növbada ar-arvad münasibatlari mada niyyatini, nigah madaniyyatini, bir sözla, aila madaniyyatini yüksaltmak lazimdir.
Aila madaniyyati çox geni§ anlayiçdir. Har bir ganc aydin dark etmalidir ki, aila madaniyyati bir-birina hörmatdan, samimi münasibatdan, qarçiliqli etimaddan, bir 40 birinin qaygisina qalmagi bacarmaqdan, fikir va hisslari qar§iliqh etimad tarzinda bölü§dürmak, yeri galanda, birini digarina qarçiliqli güza§ta getmayindan, agilli, tamkinli ya§ayi§dan yaranir. Aila madaniyyatinda böyük-kiçik masala yoxdur... Özlüyünda kiçik sayilan masalani böyütmak, ciddi münaqi§a saviyyasina çatdirmaq, yaxud böyük münaqi§alari sabr va tamkinla hall etmak mümkündür. Buna göra cavanlar öz ailalarinin tamligini qoruyub saxlamaq ^ün ilk növbada camiyyat qarçisinda ciddi masuliyyat daçidiqlarnii dark etmalidirlar. Çünki nigahin asasini mahabbat hissi ila borc va masuliyyat hisslarinin vahdati ta§kil edir.
Uçaqlarin yaninda mübahisa açmamaq, açiq söhbat üçün münasib vaxt tapmaq, samimi olmaq, hayat yoldaçinin etiraz va iradlarini diqqatla qulaq asmaq, onun bütün «dalil-sübutlarini» aydinlaçdirmaq, mübahisali masalalari agilli suratda hall etmak, hami§a xeyirxah mövqe tutmaq vacibdir.
Ailada ba§ vermiß xirda masalalari unutmaq, yaddan çixarmaq zaruridir. Münaqi§a ba§ verdikda, çaliçmaq lazimdir ki, ar-arvad bir-birina hayat yoldaçi, övladinin atasi va anasi kimi hörmat etsin, insanliq layaqati va nüfuzu ila hesab laçmasi, xirdalanib kiçilmasin, hamiça camiyyatin, ailanin va uçaqlarin manafeyini nazara alsin. Bu, asl insan hünaridir.
Bariçmagi öyranmak lazimdir. Onun da öz vaxti vardir. Bunun ^ün küsüb bir tarafa oturmaq deyil, ailanin ümumi qaygilarina qoçulmaq. Bazi sözlari uçagin adindan demak (oglum, indi anan çay damlayacak, içarik), özünün günahkar oldugunu birinci etiraf etmaya çaliçmaq, bir neça gündan sonra naraziligin köklarini sakit çaraitda araçdirmaq lazimdir.
Münaqi§a dairasini geni§landirmamak maslahatdir. 9r-arvad «dardini» dost va taniçlarina, rafiqalarina, qohumlarina mümkün qadar daniçmamalidir.Ancaq zaruri hallarda maslahat ^ün onlara müraciat etmak olar.
Ailasiz xoçbaxtlik yoxdur, ola da bilmaz.
Ailada alveriçli psixoloji iqlim öz-özüna amala galmir. O, camiyyat qarçisinda, ailasi - hayat yoldaçi va uçaqlari qarçisinda masuliyyat va borcunu düzgün ba§a dü§an agilli, hassas ar va arvadin, ata va ananin gündalik sayi ila yaranir. Bu baximdan onlar öz aila draminin nainki müalliflari, ham da aktyorlaridir. Эг va arvad, ata va ana özlarinin müdrik va nacib insan olduqlarini bu aila rollari vasitasila göstarmalidirlar.
Galin-qayinana münasibatlari aila hayati, xüsusan da aksar Azarbaycan ailalari ^ün böyük aktualliq kasb edir.Bu münasibatlar ilk baxiçda sada görünsa da, aslinda çox mürakkab, yozulmaz va tahlili çatin bir masaladir. Ailanin manavi hayatinda qaynana va qayinata, bay va galinin digar qohumlari mühüm rol oynayir. Onlar nainki ar va arvadin münasibatlarinda rol oynayir, hatta ar arvad münaqi§asina da tasir göstarirlar. Bazan ela olur ki, ganc ailanin taleyinda ahamiyyatli daracada dönü§ yaradirlar.
Ganc naslin tarbiyasi ailanin baçlica funksiyalarindan biridir, valideynlarin isa an mühüm vazifalarindandir. Uçaqlarin tarbiyasinda aila münasibatlarinin roluna xüsusi diqqat yetirilmalidir. Ailada böyümakla olan naslin tarbiya edilmasi prosesinda da valideynlarin istifada etdiklari an
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
yetiçdirmak isa эп müqqadd, эп böyük, эп çatin va hayat boyu davam etdirilmasi lazim olan an mühüm, an ahamiyyatli sanatdir. ingilis va Amerikali elm adamlarinin apardiqlari tadqiqatlara göra konkliktli ailada böyüyan uçaqlarin zakasi normal çaraitda, normal ailada böyüyan uçaqlarin zaka saviyyasindan 8 bal açagi olur. Mütaxasislar zaka saviyyasindaki 8 balliq farqin ,bir uçagin yaçidlarindan boyca 6 santimetr qisa olmasina gatirib çixardigini bildirmiçlar. Tadqiqatçilar konfiliktli ailada böyüyan uçaqlarda stressin artdigini, bunun da beynin inkiçafina manfi tasir etdiyini qeyd etmiçlar. Konfliktli ailada böyüyan uçaqlarin aldigi psixoloji zarba galacak hayatinda avazsiz rol oynayir. Bela uçaqlar yaçadiqlarina nisbatan öznainamsiz, qorxaq, asabi, aqressiv, nevroz olur. Onlar öznügünahlandirmaya va öznaqapanmaya, depresiyaya meylli olurlar.
Bildiyimiz kimi müasir dövrda boçanmalarin sayi artmaqda davam edir. Xüsusilada ganc ailalarda bu prosesi va boçanmaya gatirib çixaran sabablari aydinlaçdirmaq üçün bir sira maqamlara diqqat yetirak.
Tadqiqatçilar ganc ailalarda boçanmalara va ailanin dagilmasina gatirib çixaran sosial kofliktlari 3 qrupa ayirmagi maqsadauygun hesab edirlar:
1) Maddi - maiçat problemlari;
2) §axsi münaqi§alar;
3) Xarici tasirlar. Maddi-maiçat problemlari ailanin yaçayiç tarzi ila bagli meydana çixan müxtalif çatinliklari özünda aks etdirir. Yaçayiç çaraitinin agirligi, taraf müqabillarindan birinin aila tasarrüfatini idara etmak istamamasi va ya bunu bacarmamasi, maddi taminatin olmamasi va digar müvafiq problemlar ailalarin dagilmasina sabab olan manfi amillardan sayilir [4, s.196]. Bela problemlarin davamli xarakter almasi agir maddi manavi sixintilar dogurur.
Bu vaziyyat son naticada ailada ciddi fikir ayriliginin va kaskin münaqi§alarin yaranmasina, ailanin ciddi böhran yaçamasina sabab olur. Bazilari bu böhrandan çixiç yolu taparaq aila hayatini macrasina qaytarmaga nail olsalar da, digarlari öz hayat yoldaçindan ayrilmagi üstün tuturlar.
Bir çox hallarda çaxsi münaqi§alar da ailalarin dagilmasinda halledici tasira malik olur. Önca qeyd edildiyi kimi, ilkin sevgi hissinin itirilmasi, hayata farqli baxiçlar, kobudluq, qisqancliq, §übhalar, inamsizliq zamininda yaranan çaxsi ziddiyyatlar aila hayatina olduqca manfi tasir göstarir. Kobudluq, saymamazliq va hörmatsizlik sadalanan amillar sirasinda aparici yer tutur. Va bu amillar da naticada ailada qarçiliqli laqeydliya, yadlaçmaya gatirib çixarir.
Aila camiyyatin kiçik vahidi olaraq qabul edilir. Har bir aila takrar olunmazdir. Har aila quruluçunun güclandirilmasi, ailada uçaqlarin yaçadiqlari mühitin keyfiyyatli va saglam olmasi ^ün ilk önca hörmat, anlayiç, sevgi, etibar va sabr garakdir. Tabii ki, evliliyin bir - iki ili bu problemlarin nisbatan halla qovuçdurmaga cahd göstarilan illaridir. Aila baççilarinin anlayiç saviyyasindan asili olaraq, bu müddat uzanib-qisala bilar. Konfliktlar aslinda bir tarafdan da arla-arvadin seçimlarina na ölçüdэ hörmat etdiyini ortaya çixarir.
Ailada yaçanan va yaçanma ehtimali olan bu konfliktlar aslinda çox tabii va normaldir.
Konfliktlarin saglam bir çakilda hall edildiyi bir ailada arla-arvad bir-birilarini yaxçi taniyar va duygular qarçiliqli olaraq hiss edilar va paylaçilar. Duygu va dü§üncalar oldugu kimi, yani §i§irdilmadan ortaya qoyular. Daim sükunat qorunar. Taraflar özlari ^ün ahamiyyatli olan xüsusiyyatlari sarbastca ifada edirlar. Problemlar indiki hali ila, yani heç bir köhna situasiyalari, tacrübalari indiki konfliktla alaqalandirilmamalidir. Qatiyyatla öyüd-nasihat verma kimi qarçi tarafa sahv etdiyi va aydin olmadigi hissi yaçadacaq davraniçlardan çakinirlar. Konfliktin hallinda, taraflar müsbat bir davrani§ sargilayarak, bir-birilarini dinlamalidir. Masalan: "O sussun, man ona na deyacayimi çox yax§i biliram" §aklinda tacavüzkar bir davrani§ formasi sargilanmaz ya da qarçindaki insanin sözün kasmak olmaz. Konflikt zamani konflikti hall etmak istayirlarsa, na ki§i na da qadin tak özünün haqli çixmasina çaliçmamalidir, har iki tarafin üzarinda razilaça bilacayi bir halla yönaldilir. Masalan: "Man haqliyam, san sahv harakat etmisan " tarzinda davranmaq qati suratda olmaz. Hallin har iki tarafin da qabul eda bilacayi, haqiqi va reallaçdirila bilan ölçüdэ diqqata çarpan va balansli olmasina diqqat yetirilar. Ümumiyyatla ailada stabil va sakit iqlim yaratmaq ^ün "San" yerina "Biz" , "San etmalisan" yerina "Biz etmaliyik" formasinda ifadalarin istifada edilmasina diqqat yetirilmalidir.
Konfliktli ailalarda uçagi tarbiya edarkan ailadaki ata va ana ilk önca özlari intizam qaydalarina riayat etmakla nümuna olmalidirlar. intizam-aila içindaki tarazliq va nizamin yaradilmasinda böyük ahamiyyat daçiyir.Ancaq intizam camiyyatimizda aksaran "Cazalandirma" ila eyni manada qiymatlandirilir. Har na qadar "Qatiliq" va "Sartlik" manasinda içlansa da haqiqi manada cazalandirma qadar mükafatlandirmagi da ehtiva edir va uçagin camiyyata uygunlaçmasini asanlaçdiran davraniçin istiqamatlandirilmasini maqsad qoyar. intizam, uçaga istanilan davraniç va vardiçlari öyradar, öz - özüna nazarat etma, ya da özünü tarbiyalandirma inkiçafini tamin edar.
Pedaqoqlar bildirmiçlar ki, uçaqlarin galacakda müvaffaqiyyatli va yaxçi çaxsiyyat olmasi üçün saglam tahsil yolunun inkiçaf etdirilmasinda uçagin çaxsiyyatinin qurulmasinda asas tamali uçaqliq dövründa ailada gördüklari qoyur.
Ailadaki konfliktlarin aradan qaldirilmasi yollari:
1. Duygu va dü§üncalar, azaldilmadan va çiçirdilmadan, oldugu kimi ortaya qoyulmalidir.
2. Problemlar indiki mazmunda ala alinmali va köhnadan yaçanan problemlarin, için içina qariçdirilmamalidir.
3. Qarçidaki insani maslahat va nasihat yagiçina tutmamali.
4. Konflikt zamani qarçi tarafi mühakima etmamali.
5. Konflikt zamani mövzunun özü ila mövzuya aid olmayan detallar bir birlarindan ayird edilmalidir.
6.Konflikt zamani hücum mövqeyinda dayanmayin, yani qarçidakinin na söyladiyini anladiginizdan tam amin olmamiç fikir yürütmaya çaliçmayin.
7. Hara özünü haqli çixarmaq yerina, har iki tarafin da razilaça bilacayi bir hall yolu tapilmalidir.
Müasir dövrda ailadaxili problemlar xüsusi aktualliq kasb edan masaladir. Aila problemlari haqqinda bir çox yanaçmalar mövcuddur. Müxtalif sosial-iqtisadi, sosial demoqrafik, sosial-psixoloji, pedaqoji va s. amillarla alaqadar olaraq ailada köklü dayiçikliklar baç vermiçdir.Aila nigah münasibatlarinda psixoloji amillarin rolu daha da artmiçdir.
Aila xidmatlarinin taçkilinin baçlica maqsadi, birinci növbada, ailanin möh kamlanmasina, ugurlu aila kimi inkiçaf etmasina kömak etmakdan ibaratdir. Sosial psixoloji tadqiqatlar asasli suratda göstarir ki, ailadaxili münasibatlarin psixoloji cahatdan pozulmasi ailada müxtalif çatinliklar va konfliktlara çarait yaradir. A.S.Makarenkonun fikrinca, "insan camiyyatinda cins tarbiya fizioloji tarbiya ola bilmaz". Cinsi alaqa bütün baçari madaniyyat va nailiyyatlarindan, ictimai insanin hayat çaraitindan, tarixin humanizm yolunda estetikanin talablarindan tacrid oluna bilmaz. ögar kiçi yaxud qadin özünü camiyyatin bir üzvi oldugunu dark etmirsa, agar onlarda camiyyatin hayasi, gözalliyi va zakasi üçün masuliyyat hissi yoxdursa, onlar neca seva bilar? Onlarda özlarina hörmat, özlarinin onlari kiçi yaxud qadinin dayarlarindan üstün bir dayara malik olmalarina inam haradan ola bilar? Bir halda ki, sevan sevdiyi qiz (qadin) va ya oglan (kiçi) üçün göydan ulduz qoparmaga da hazirdir, bas onda bu " psixi zarba amili" haradan meydana çixir?! A.S.Makarenko sevgi hissi tarbiyasina xüsusi ahamiyyat verirdi. O, yazirdi: "Cinsi tarbiya mahz sevgi tarbiyasi olmalidir, yani qadina qarçi böyük va darin bir hiss, hayatin, ümidlarin va arzularin vahdati ila bazanmiç bir hissi tarbiya etmakdan ibarat olmalidir ".
L.M Pankova isa mahabbati ^ marhalaya bölür: 1) maraq, caziba, simpatiya 2) ehtiras, vurgunluq, valehlik 3) sacda, hörmat, sadaqat.
E. From isa mahabbat münasibatlarini bela siralayir:
a) sevgi
b) xarici görünü§a vurgunluq
c) münasibatlar asasan cinsi meyllarla qurulan Cinsi Sevgi.
S.V.Kovolyov hesab edirdi ki, içda taniç olaraq qurulan ailalar sevarak qurulan ailalardan möhkam olur. O, bela bir naticaya galmiçdir ki, sevgiya ümid va hatta sevginin özü ailanin dagilmasina sabab ola bilar [7, s.12].
Mahabbat asl insan xoçbaxtliyinin meyaridir. Lakin bununla bela, nigahlarin hamisinin eyni daracada mahabbat asasinda yarandigini, bütün hallarda mahabbatin qarçiliqli xarakter daçidigini
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
söylamak olmaz. Müayyan mülahiza ila baglanan nigahlara heç da az tasadüf edilmir. Bir çox ailalar isa sadaca olaraq tasadüfi taniçliq asasinda yaranir. Boçanma hallarinin artmasinin asas sabablarindan birini görünür, mahz burada axtarmaq lazimdir.
9D9BiYYAT
1. Çalabiyev N.Z. Aila psixologiyasi. Baki: Mütarcim, 2015, 424 s.
2. Эlizada Э.Э., Abbasov A.N. Aila. Baki: Maarif, 1989, 256 s.
3. Эlizada Э.Э., Abbasov A.N. Aila hayatinin etika va psixologiyasi. Baki: Maarif, 1998, 192 s.
4. Qurbanova L., Ailanin psixoloji problemlari va halli yollari. Baki, 2018, 256 s.
5. Quliyev H.A. Azarbaycanda aila maiçatinin bazi masalalari. Keçmiç va müasir dövr. Baki: Elm, 1986, 96 s.
6. Аллахвердиева И.Р. Социально-психологический анализ супружеского конфликта в азербайджанской семье. Автореф. дис...канд. псих. наук. Баку, 1994, 17 с.
7. Макаренко А.С.Избранные педагогические сочинения в двух томах. — М., Педагогика, 1977
