CC BY
3STRESS V9ZÍYY9TÍND9 ЭМЭК F9ALÍYY9TÍ УЭ MÜaSSÍS9Da ͧCÍL3RÍN psíxolojí RÍFAHININ QORUNMASI
SALAMOVA AYGÜL ELXAN QIZI
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin §aki filiali Ümumelmi fanlar kafedrasinin müallimi AZ0RBAYCAN, §0KÍ
Xülas3. Mdqalddd fizioloji vd psixoloji rifah vd müassisanin fdaliyydtind manfi tasir göstaran problemldrin kökünda stress dayandigi qeyd olunur. t§ stressi i§gilarin i§ performansmi va gündalik hayatda funksionalligini azaldir. stressinin manbalarini aydin §akilda müayyan etmayin stressin aradan qaldirilmasinda tasirli olacagi qeyd olunur. t§ hayatinda fardlarda görülan stress manbalarina fiziki atraf mühit resurslarini, müassisadan qaynaqlanan stress faktorlarini va i§gilarin fardi xüsusiyyatlarini aid etmak olar. Maqalada i§ stressi saviyyasi ila i§ performansi saviyyasi va i§ yükü ila uygunluq, nazarat va masuliyyat arasinda manfi alaqanin, ya§, cins, aila vaziyyati, tahsil saviyyasi, i§ müddatindan asili olaraq i§ performansi saviyyasi arasinda farq oldugu ara§dirilir. Bu baximdan stressin aradan qaldirilmasinin müassisada gali§an fardlarin performansinin artirilmasina va psixoloji rifahinin qorunmasi kömak edacayi vurgulanir. Qeyd olunanlarla yana§i, unudulmamasi lazim olan tak realliq stressin i§ hayatinda problem qaynagi olmaga davam edacayi va optimal stressin normal oldugu, lakin haddindan artiq stressin fardlara va müassisalar manfi tasir edacayidir.
Agar sözhr: stress, stress faktorlari, stress va performans, psixoloji rifah, stressin idara edilmasi
Müasir dóvrda insanlarin 9oxu, farqina varmasalar da, six bir stress yükü ya§ayirlar. Gündalik hayatda dayi§ikliya sabab olan har hansi bir inki§af stressli hesab olunur. 9vvalki dóvrlardan bari móvcud oldugu bilinan stress, ham ictimai, ham da i§ hayatinda ba§ veran süratli dayi§ikliklar va hayatin mürakkabla§masi ila bu gün daha 9ox nazara 9arpmi§ va XXI asrin xastaliyi olaraq xarakteriza edilmi§dir. Stressin bu qadar nazara 9arpan hala galmasini stress manbalarinin sayinin va müxtalifliyinin artmasi, elaca da tasirlarinin daha darin olmasi ila alaqalandirmak olar.
"Stress ingilis sózü olub insanin psixi halatinda ba§ veran garginlik va sixintini bildirir. Yani insanin gündalik faaliyyatinda, xüsusi §araitda rastla§digi 9atin va mürakkab amillarin yaratdigi psixi garginliya stress deyilir. Stress orqanizmin daha 90X gózlanilmaz halda, birdan-bira, qeyri-adi ekstremal tasirlara maruz qalmasi ila alaqadar olaraq ba§ verir va müxtalif tazahürlara malik olur" [2, s.168].
"Davamli olaraq stress sahasinda ara§dirmalar aparan Selye 1950-ci illarda stressi "orqanizma zarar veran stimul" olaraq tayin etmi§, sonralar isa bunu "orqanizmda garginlik naticasinda yaranan reaksiya" kimi qabul etmi§dir. 1956-ci ilda o, "qeyri-spesifik ümumi uygunla§ma simptomlari"na diqqat yetirarak, stressin "zararli amillar qar§isinda orqanizmin xastalik alamatlarini nümayi§ etdirmasi" oldugunu irali sürmü§dür" [4, s.17].
"Stresslar müxtalif formada tazahür oluna bilarlar: yüksak faalliqdan tutmu§, depressiv vaziyyata dü§maya qadar. insanlarin stressorlara reaksiyasi fardi xarakter da§iyir. Selye qeyd edir ki, "vacib o deyil ki, siza na tasir edir, asas odur ki, bunu siz neca qavrayisiniz va dayarlandirirsiniz" [3, s.232].
Stress fardlarin fizioloji va psixoloji strukturlarina tasir edan, onlarin davrani§larina, i§ samaraliliyina va digar insanlarla münasibatlarina manfi tasir góstaran psixoloji garginlik vaziyyatidir. Stress tazyiq va qeyri-müayyanlik yaradan vaziyyatlarin yaratdigi fiziki va emosional reaksiyalar kimi müayyan edila bilar. Ba§qa sózla, insani narahat edan atraf mühitin yaratdigi har hansi pozgunluga orqanizmin reaksiyasidir (sas-küy, garginlik, haddindan artiq i§ yükü). Bu vaziyyatda stress har bir fardin uygunla§ma qabiliyyatina uygun reaksiyasidir. Ümumiyyatla, stress bir harakat-cavab fenomenidir. Bu kontekstda fardlar stressli vaziyyatlara ilk nóvbada reaksiya verir va yaxud onlara ahamiyyat vermamayi se9ir, ya da donub qalir. Bununla bela, bütün stress aradan
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
qaldirilmali olan bir vaziyyat kimi qabul edilmamalidir. Müayyan manada stress insanlara i§lamak va müqavimat göstarmak gücü veran reaksiya vaziyyatidir. Ümumiyyatla, stress, onun manfi naticalari va insan orqanizmina tasiri ila müayyan edilir.
i§ stressi, fardin normal funksiyalarindan kanara 9ixan psixoloji va ya fiziki davrani§ini dayi§diran i§la bagli amillar naticasinda yaranan psixoloji vaziyyat va ya i§ zamani yaranan zararli fiziki va emosional reaksiyalar kimi müayyan edila bilar. i§ stressi insanlarin i§ yerindaki müxtalif növ talablara haddindan artiq reaksiyalarini va ya manfi reaksiyalarini tasvir etmak ü9ün da istifada edila bilar. i§la bagli yaranan stress i§da mahsuldarligin azalmasina va alava saglamliq xarclarina sabab olur. Bu baximdan i§ yerindaki stress va onun i§9ilara tasiri müasir dövrda aktual masalaya 9evrilir.
Fardlarin i§ mühitinda stressa reaksiyalari 9ox müxtalifdir. Garginlik yüksak motivasiyaya sahib olanlari ugur qazanmaq ü9ün motivasiya edarkan, ugur qazanmaq ü9ün motivasiyasi a§agi olanlar garginlik qar§isinda stress ya§ayirlar. Stressa fardi farqliliklar tasir edir, ona göra da stressi fardi olaraq qiymatlandirmak lazimdir.
i§ stressi, i§ mühitinin insanlara tatbiq etdiyi tazyiq va i§9ilarin amak qabiliyyatlari arasinda uygunsuzluga sabab olduqda aydin görünmaya ba§layir. i§in asan va ya 9atin, sada va ya mürakkab olmasi fardin qabiliyyatindan asili olaraq i§ stressi yarada bilar. Mürakkab i§larda 9ali§an insanlar i§larini sevsalar da, bu vaziyyat onlarin koqnitiv va fizioloji saglamligina manfi tasir göstarir. i§inin mürakkab olmadigini deyan i§9ilar, i§larina müsbat münasibat baslamadiklarini, eyni zamanda manfi psixoloji vaziyyatda olmadiqlarini bildirirlar. Bu maqamda i§in qavranilmasinin i§ stressinin formala§masinda mühüm element oldugu irali sürülür. i§ mühiti, ünsiyyat saviyyasi, mükafat balanssizligi va idaraetma 9ati§mazliqlarinin i§ stressina sabab oldugu müayyan edilmi§dir. Buna uygun olaraq, idara9ilik bacariqlarinin artirilmasi va fardi fiziki olaraq qane edan bir mühita sahib olmaq i§ stressinin saviyyasini azaltmaga kömak edir.
i§9ilarin üzarina qoyulan vazifa va masuliyyatlarin davamli olaraq artirilmasi i§9ilarin stressa qar§i hassasliginin artmasina sabab ola bilar. i§layan insanlar hayatlarinin 9ox hissasini i§da ke9irirlar. Ya§adiqlari i§ stressi sababindan i§9ilarin funksionalligi pozulur. Ya§anan stress insanin zehni va fizioloji reaksiyasina sabab olur. i§ stressi universal bir hadisa olsa da, onu psixoloji manada da qiymatlandirmak olar.
Stressin psixoloji simptomlari bir 9ox hallarda mamnun qalmamaq hissi ila mü§ayiat olunur. Bu hiss da özünü garginlik, narahat9iliq, kadar, qiciqlanma kimi formalarda büruza verir. i§la birba§a bagli olan faktorlar bir sira hallarda stresin psixoloji simptomlarina sabab olur. Bu faktorlara daqiq müayyan edilmami§ i§ öhdaliklari, onlara göra masuliyyat hissi, ham da eynitipli i§ aid edila bilar [1, s.121].
Stress fardlar üzarinda tazyiqlar yaradan xarici mühit §araiti ila da alaqalidir. Buna göra da stress fardin va ya müassisanin xarici tazyiqlara reaksiyasi adlanir. Bu 9ar9ivada nazara alindiqda, stress "normal" bir vaziyyatdir. Bir insanin va ya orqanizmin tahlükaya reaksiyasi olaraq ba§ verir va farda 9atinliklarin öhdasindan galmaya kömak edir. Bu perspektiv stressin har zaman manfi bir vaziyyat olmadigini va fardlara müsbat tasir göstara bilacayini vurgulayir.
Har bir müassisada görülan i§dan, atraf mühit §araitindan, i§9ilarin meyl va tacrübalarindan va daxili alaqalardan asili olan stress manbalari mövcuddur. Bütün müassisalarda ümumi va a§kar sabablardan yaranan stress manbalari olsa da, har bir müassisasinin öz stress manbalari da ola bilar. Tadqiqat9ilar tarafindan stressin müxtalif manbalari müayyan edilmi§dir: a) rol qeyri-müayyanliyi va rol münaqi§asi, b) i§ yükü, c) qararlarin qabulu prosesinda i§tirak, d) fardi masuliyyat va ya salahiyyat, e) iyerarxik nizamin pozulmasi, f) amak haqqi adalatsizliyi, g) fiziki stress. Bu manbalar i§ yerinda ya§anan stressin asas manbalari hesab edilir.
Rol qeyri-müayyanliyi va rol münaqi^asi: Rol, rahbarlarin va ya ba§qalarinin müassisada va ya müayyan bir qurumda i§layan farddan gözladiyi va ya istadiyi harakatdir. Müassisa daxilinda i§9ilarin üzla§diyi rol 9a§qinligini aradan qaldirmaq, §axsin na etmali va etmamali oldugunu daqiq müayyan etmakla mümkündür. Rol münaqi§asi müassisa daxilinda iki va ya daha 9ox istak va ya harakatin tazyiqi altinda olmaq kimi müayyan edila bilar. Ba§qa bir nöqteyi-nazardan bu, fardin sahv
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
va ya müassisa daxilinda gördüyü i§la uygun olmayan bir mövqeya yerlaçdirilmasi demakdir. Bu vaziyyatda fard, i§i ila bagli gözlantilardan tam amin olmadigi ûçûn ondan farqli davrani§lar va qararlar gözlanildiyi dü§üncasi ila harakat edacak. Bu, fardin narahatligina, qazabina va naticada stressa sabab olacaq. Rol qeyri-müayyanliyi müassisalarda va ya qurumlarda stressin asas manbalarindan biridir. Müayyan edilmi§ vazifa talimatlarinin olmamasi, i§çinin vazifalarinin va na edacayinin aydin olmamasi, öz rolunu dark etmamasi, tapçiriginin qeyri-müayyan olmasi, baçqalarindan gözlantilarinin qar§ilanmamasi, müassisada göracayi i§ haqqinda malumatinin olmamasi kimi sabablar rol qeyri-müayyanliyi ila bagli stress manbalari kimi göstarila bilar. Îççinin rolu va salahiyyatlarinin hadlari, masuliyyatlari va faaliyyatinin qiymatlandirilmasi üsullari va s. haqqinda malumatin olmamasi onun üzarina dü§an vazifani yerina yetira bilmamasina va i§ sahasinda stress va i§dan naraziliq hiss etmasina sabab olur.
Bazi hallarda iççilar eyni vaxt arzinda birdan çox vazifa yerina yetirmali olurlar. Tayin olunan bazi rollara daha çox ahamiyyat verilmasi, iççilarin i§ yerindaki rollari ila §axsiyyat xüsusiyyatlarinin ox§ar olmamasi kimi sabablardan da qar§idurmalar yarana bilar. Rol münaqi§asi fardlarin özünü pis hiss etmasina, mahsuldar olmamasina, fiziki saglamliq problemlarina va buna göra da stressa sabab ola bilar.
Vazifa ila alaqali va bir-biri ila ziddiyyat taçkil edan va rollardan birina üstünlük verilmali olan vaziyyatlarda fard qararsizlaçdiqda (hansini seçmak problemi) stress saviyyasi da artir. Na qadar ki, i§çi yerina yetirmali oldugu tapçiriqlari aydin va maqbul §akilda qabul edirsa, rol münaqi§asi yaranmir.
iç yükü: i§ yükü fardin göracayi i§in olmasi lazim olandan çox va ya az oldugu vaziyyati tasvir edir. Yüksak va ya artan i§ yükü, §axsin öz vazifalarini lazimi vaxtda yerina yetira bilmamasi demakdir. Haddindan artiq i§ yükü, fardlara i§ mühitinda müayyan bir müddat arzinda öhdasindan gala bilacaklarindan daha çox masuliyyat verilmasidir. i§i yerina yetirmak ^ün i§çi ya alava vaxt sarf etmaya, ya da öz ixtisas va qabiliyyatina uygun olmayan, asas vazifasindan farqli, yükünü artiran i§da içlamaya macbur edilir. i§ yükü kamiyyat va xüsusiyyatlar baximindan nazardan keçirilir va araçdirilir. Kamiyyat baximindan i§ yükü iççinin eda bilacayindan daha çox i§i oldugunu qavradigi vaziyyatdir. Bela bir fikir var ki, insan verilan tapçiriqlarin hamisini yerina yetira bilmaz. Burada vaxt vacibdir. insan öz i§inin mütaxassisi ola bilar, lakin vaxt tazyiqi, uzun i§ saatlari, qeyri-real bitirma tarixlari, uygun istirahat fasilalarinin olmamasi kimi amillar i§çilarda stress vaziyyati yaradir. Bazi içlar iççilari vaxt tazyiqi va i§i bitirmak talasikliyi ila üz-üza qoyur. i§i ba§a çatdirmaq üçün tazyiqin i§çilarda böyük garginlik manbayi yaradacagi da bir haqiqatdir. Zaman §axsiyyat quruluçundan, sosial mühitin maqsad va gözlantilarindan asili olaraq macburedici amil ola bilar. Bazi içlarda ciddi vaxt mahdudiyyatlari qoyulur. Bu vaziyyat fardlarin §axsiyyat xüsusiyyatlarindan va ya masuliyyatlarini dark etma saviyyasindan asili olaraq ahamiyyatli stress yaradir.
Konkret olaraq, i§ yükü i§in çox çatin oldugu va ya i§ talablarinin fardin intellektual va texniki sariçtasini açmasidir. ögar i§ daimi diqqat, yüksak saviyyali qararlar qabul etmayi talab edirsa va ya mürakkab malumatlari ehtiva edirsa, i§çilarda stress da yarada bilar. iççilarda stressa sabab olan, elaca da haddindan artiq i§ yükü yaradan ba§qa bir amil i§ yükünün qeyri-kafi olmasidir. Digar tarafdan i§ yükünün az olmasi, yani iççiya verilan i§in az va ya keyfiyyatsiz olmasi için iççinin enerjisina va qabiliyyatina uygun olmamasi demakdir. Bu, iççinin i§in ahamiyyatini anlamadigini hiss etmasina sabab olur. Naticada, iççinin cansixiciligina, tacrid olunmasina va gecikmanin artmasina sabab olur. Har iki vaziyyat insanlarda sixinti va stress yaradir.
Qarar verma prosesinda içtirak: Qarar verma, naticani hall etmak ^ün bir çox variantlar arasindan an uygun varianti müayyan etmak va seça bilmakdan ibaratdir. Stress altinda olan fardlar çox vaxt problemi tam qavramaq, uygun variantlari irali sürmak va onlardan an uygununu seçmak ^ün diqqat va konsentrasiyaya malik olmurlar. Bundan ba§qa müassisa daxilinda çaliçan fardlarin özlari va ya müassisa haqqinda inkiçaf va qarar qabul etma prosesinda içtiraki böyük ahamiyyat kasb edir. i§la bagli qararverma proseslarinda onun rayi soruçulmadiqda, i§çi i§la bagli stress va ya tazyiq hiss eda, performansi va i§dan mamnunlugu azala, özünü laqeyd, çarasiz hiss eda, i§ina nazarati itira bilar.
Fardi masuliyyat va salahiyyat: Bir müassisanin va ya müassisanin maqsad va planlari iççilar ^ün ba§a dü§ülan deyilsa va ya yax§i hayata keçirilmirsa, bu, iççilarin manaviyyatina manfi tasir göstaracak. Müassisa daxilinda salahiyyat va masuliyyat yax§i müayyan edilmadikda va kimin kima hesabat vermasi balli deyilsa, bu, müassisa daxilinda fardlarin §übhali va narahat olmasina sabab olar. Ona göra da bu kimi problemlarin aradan qaldirilmasi üçün salahiyyatlarin yax§i va adalatli bölü§dürülmasi, rahbarlar va iççilar arasinda kommunikasiya kanallarinin geni§landirilmasi iççilarin rahbarlara inamini artiracaq. Masuliyyat fardin i§ yerinda qar§ila§digi stress manbalarindan biridir. Fard üçün masuliyyat bir çox çeylardan, o cümladan iqtisadi masalalardan daha çox stress manbayidir. Ümumiyyatla, bir müassisada idaraçilarin sayi digar iççilara nisbatan daha azdir, ona göra da idaraedici çaxslarin salahiyyat va masuliyyatina daha çox diqqat yetirmak lazimdir. Masalan, müassisada bir iççinin köçürülmasi, yüksaldilmasi va ya içdan çixarilmasi qarar qabul edan §axs üçün agir stress yarada bilar. Müassisada faaliyyatin qiymatlandirilmasi ^ün obyektiv sistem mövcud olsa bela, bu cür qararlar fardi va sosial tasirlara malikdir, çünki fardlarin qavrayiçlari va gözlantilari farqlidir.
ierarxik nizamda pozulmalar: Taçkilati struktur iççilar üçün stress faktorlarindan biridir. Müassisa daxilinda vazifa, rol va masuliyyatlarin zaif müayyan edilmasi va düzgün bölü§dürülmamasi iççilarin bacariqlari, bilik va tacrübasi ila i§in talablari arasinda uygunsuzluqlara sabab ola bilar. Belalikla, müassisa daxilinda ham iççilarin, ham da rahbarlarin i§la bagli gözlantilari va ugur saviyyalari azalir. Nahayat, bu ugursuzluqlar rahbarlar va iççilar üçün stress manbayina çevrila bilar. Müassisanin yalniz üst saviyyani va zaif ünsiyyat kanallarini özünda birlaçdiran markazla§dirilmi§ qarar qabul etma sistemina malik olmasi, hamçinin müassisa daxilinda iralilayiç imkanlarinin zaif olmasi iççilarin psixoloji stressa maruz qalmasina sabab olur.
dmak haqqi barabarsizliyi: 9mak haqqi va mükafatlar fardin hayat saviyyasinin asas müayyanedicisi olmaqla yanaçi, insanlarin müassisalarda içlamasinin asas sababidir. Stressin an mühüm manbalarindan biri müassisadaki iççilarin saylarina göra adalatli tazminat almamasidir.
Fiziki stress manbalari: Har bir i§ mühitinda iççinin içina baxiçina tasir edan çartlar vardir. Fiziki stress amillari iççinin saglamligi, tahlükasizliyi va psixoloji rifahi ila alaqadardir va sas-küy, içiqlandirma saviyyasi, temperatur, havalandirma va sixliq kimi i§ yerindaki bütün fiziki çarait va amillara aiddir. Rahat va uygun pe§a çaraitinin olmamasi iççinin faydali olmamasina va ya içdan çixmasina sabab ola bilar va bu amillarin yaratdigi müxtalif stress saviyyalari iççinin faaliyyatinda aks olunur.
Stressin manbalarina fardi stress manbalarini da daxil etmak olar. "Fardi stress manbalari cins va ya§, tahsil saviyyasi va aila kimi izah olunur. Stressin fardi manbalari insanin özü ila baglidir" [5, s.24].
Cins va ya§ mühüm stress manbayidir. Bazi müassisalarda kiçilarin üstünlük taçkil etmasi va qadinlarin i§ hayatina giranda kiçilarla raqabata baçlamasi qadinlarin daha yüksak stress yaçamasina sabab ola bilar. Qadinlar i§ yerinda kiçilardan daha çox tazyiqla üzla§irlar. Kiçilarin üstünlük taçkil etdiyi i§ mühitinda qadinlarin içlamak istayinin va mahsuldarliginin artmasinin qadinlarda garginliya sabab ola bilacayi bildirilir. Qadinlarin i§ mühiti ila bagli aparilan araçdirmada gender ayri-seçkiliyi, taqib, zorakiliq, rol münaqi§asi va aila masuliyyatlarinin stress manbayi oldugu bildirilir.
Ya§ artdiqca daha ganc iççilara uygunlaça bilmayan fardlarin daha tez yoruldugu müayyan edilmiçdir. Yaçli insanlarin stressdan daha çox tasirlandiyi, ölüm narahatligi va taqaüd dü§üncalarinin onlari daha çox yordugu müayyan edilmiçdir. Yaçla kiçilarda va qadinlarda hormonal dayiçikliklar fiziki va psixoloji tarazligi pozur va emosional garginliya va stressa sabab ola bilar.
Tahsil saviyyasi stressa sabab olan mühüm amildir. Tahsil saviyyasi ila karyera arasinda alaqa var. Fardlarin mövqelari artdiqca onlarin masuliyyatlari va gözlantilari da artir. Bu vaziyyat, yüksali§la galan artan masuliyyat sababindan stressa sabab ola bilar.
Stress faktorlari arasinda aila vaziyyatinin yeri da bir çox tadqiqatlar tarafindan göstarilmi§dir. insanlarin evli va ya subay olmasindan asili olmayaraq §axsi stress manbalari müassisa daxilindaki stress saviyyasina müsbat va ya manfi tasir göstara bilar. Evli iççilarin subay iççilardan daha çox maliyya öhdaliklarinin olmasi bu yükün öhdasindan galmak ^ün müntazam galir talab edir. Hazirki
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
qabul budur ki, evli iççilar iqtisadi masuliyyatlarina göra i§i davam etdirmaya daha hassasdirlar. Bu nizami qurmaq mümkün olmadiqda, stressli naticalar yarana bilar.
Fardlarin i§ hayatindan kanar faaliyyatlarinda yaçadiqlari stress onlarin içdaki vaziyyatlarina manfi tasir göstarir. Dayarli insanin itirilmasi, boçanma, baçqa yera ^çma, aila problemlari va uçaqlarin vaziyyati kimi faktorlar stresa sabab ola bilar. i§ hayatindaki problemlar aila hayatinda da problemlar yaradaraq badbaxtlik, narahatliq va stress yarada bilar. Ailadaxili problemlardan qaynaqlanan stress i§ yerindaki stressin mühüm manbayidir.
Stressin mühüm tasirlarindan biri da fardlarda diqqatsizlik va zaif konsentrasiyaya sabab olmasidir. Fardin öz içina kifayat qadar diqqat yetira bilmamasi va lazim galdikda diqqatini camlaya bilmamasi i§da sahvlara yol verir.
Eyni zamanda bir i§i eyni tempda va dafalarla yerina yetirmakdan yaranan yorgunluq va cansixiciliq monotonluq adlanir. i§in monoton çakilda davam etmasi va fardin özünü i§ proseslarina daxil eda bilmamasi fardda içdan uzaqlaçma hissi yaradir va bu, onun ^ün çox adi bir stress manbayina çevrilir.
Stressin tasiri takca fardlarla mahdudlaçmir. ïççilarin yaçadigi stressin naticalari müassisada da öz aksini tapir. insan resurslari müassisanin maqsadlarina çatmasi üçün an vacib vasita oldugundan, insanlarin stressa maruz qalmasi da müassisanin faaliyyatina tasir göstarir. Stress va fardin performansi va müassisanin uguru arasinda ham manfi, ham da müsbat alaqa var. Manfi va ya müsbat olaraq qiymatlandirilsa da, fardin yaçadigi stressin müassisa saviyyasinda bazi naticalara gatirib çixaracagi qaçilmaz görünür. Müassisa daxilinda stressin asas naticalarindan biri fardin qarar qabul etma problemidir. Çünki stressa maruz qalan çaxsin tez va dü§ünmadan qarar vermasi müassisaya va müassisa daxilindaki digar iççilara tasir edir.
Müassisa daxilinda stressin manfi alamatlarini va naticalarini ümumilikda açagidaki kimi siralamaq olar: içdan yayinma, açagi performans, amak dövriyyasi, i§ qazalari, içdan uzaqlaçma, i§da sahvlara yol vermak va samarasizlik, iççinin xabardarliq va caza almasinin artmasi, iççilar arasinda münaqi§alar, fasilalarin artmasi va i§a gec galma, sui-istifada hallari, zaif amakdaçliq va s.
Stressin manfi tasirlari olsa da, müassisa daxilinda müsbat tasirlari da var. Stress orta saviyyada olduqda, fard haqqinda biliklarin artmasina va iççilar arasinda sosial alaqalarin möhkamlanmasina sabab olur. Bu, iççilarin manaviyyatini artirir, dostluq va hamraylik hisslarini güclandirir. i§ stressinin olmasina baxmayaraq performansi tamin etmak va içlamakda davam etmak vacibdir. Lakin bazi tadqiqatçilar stressin i§ performansinin azalmasina sabab oldugunu irali sürürlar. Çünki iççilar stressla qar§ila§diqda motivasiyalarini itirmaya baçlayir, fardlar yalniz rahbarlarinin amrlarini yerina yetirmak üçün çaliçirlar ki, bu da müassisanin samaraliliyinin va performansinin azalmasina sabab olur.
içlayan fardlarin i§ hayatindaki vaziyyatlar va onlarin sosial mühiti ila münasibatlari qarçiliqli tasir göstarir. Bu qarçiliqli alaqa manfi olarsa, insanin stress yaçamasina sabab olur. Müassisa daxilinda yaçanan problemlar, atraf mühit elementlari, tahsil saviyyasi, qruplaçmalarin varligi kimi vaziyyatlar i§ stressina sabab ola bilar. Bundan alava, i§ yerinin ya§ayi§ yerindan uzaqligi va maqsadlarla mövcud vaziyyatin uygunsuzlugu stress manbayi kimi göstarila bilar.
Fardlarin yaçadigi stress va emosional problemlar performansa tasir edir. Motivasiyanin qeyri-kafi va ya haddindan artiq oldugu dövrlarda fardlar stress yaçaya bilar. Fardlara sada va ya mantiqsiz tapçiriqlar vermak, mantiqi sahvlarla ray vermak, manfi i§ çaraiti, müassisa daxilinda planla§dirilmami§ faaliyyatlar stressa sabab ola bilar.
Müassisaya bagliligi yüksak olanlarda emosional problemlar va stress funksionalliga tasir etmayacak saviyyadadir. Masuliyyat daçimaq, müstaqil olmaq va i§i maraqli etmak fardlarin i§a bagliligina müsbat tasir göstarir. Emosional bagliliq için keyfiyyatini, için mahsuldarligini va performans saviyyasini artirir. Müassisaya yüksak emosional bagliligi olanlarin performansi daha yüksak saviyyadadir.
Açagi motivasiya saviyyasi performansi azaldan amildir. Ugurlu olmaq istayan iççilarin ugur motivasiyasina ehtiyaci var. ïçin samaraliliyi, amak haqqi va içdan mamnunluq motivasiya ila baglidir. Ugurlu olmaq ^ün motivasiya saviyyasi yüksak olmalidir. Ancaq ugur qazanmaq ^ün
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
3 о
takca motivasiya saviyyasi kifayat deyil. Ham da i§ ^ün uygun zaka va istedada sahib olmaq lazimdir.
iççinin badaninda va ya zehninda talabat yaradan va insani narahat edan bir harakat va ya iççinin xarici hadisalarla alaqasini tayin edan bir fenomen olaraq tayin olunan i§ stressi iççilarin hayatinin avazsiz elementidir. ïççilarin i§ hayatinda va i§ xaricinda qar§ila§diqlari stressli hadisalar da garginliya sabab ola bilar. Masalan, bir insan kifayat qadar yuxu almadan i§a gedirsa, bu, insanin diqqatinin dagilmasina va i§ yerinda bir i§i görmamasinin va ya yarimçiq yerina yetirilmasinin naticalari ila üzla§masina sabab olar.
Saglamliq problemlarinin olmasi da fardlarin performansini a§agi salan amildir. Bu sababdan saglamliq müayinalari vaxtinda aparilmali va iççilarin tibbi sigortasi olmalidir.
Müassisada stress yaradan an mühüm problemlardan biri müassisa daxilinda qeyri-kafi va zaif ünsiyyatdan yaranir. Müassisa daxilinda ünsiyyatin zaif olmasi, fardlar arasinda informasiyanin ötürülmasi zamani ba§ veran malumat itkisi va ya malumat dayiçikliyi proses naticasinda i§da stressa sabab olur. Bundan alava, kommunikasiya kanallarinin zaif içlamasi, qeyri-rasmi ünsiyyatin yayilmasi, taxminlara va dedi-qodulara arxalanmasi müassisanin i§güzar mühitina tasir edir va bu, i§çilarda stress kimi aks olunur. Emosional mazmunu olmayan ünsiyyatlar birlikda içlayan insanlarin razi qalmasina va darin alaqalar qurmasina mane olur. Digar tarafdan, müassisada planlaçdirilan maqsadlara daqiq va tez nail ola bilacak taçkilati kommunikasiya sisteminin olmamasi va ya natamamligi iççilarin samarali va mahsuldar olmasina manea yarada bilar.
Müassisa fardlarin fikir va raylarini nazara almirsa, onlara i§in bir parçasi kimi yanaçilirsa, onlarin i§ va davrani§ azadligi müxtalif formada mahdudlaçdirilirsa, bela bir mühit stressli ola bilar. Müassisa iqlimi ümumiyyatla müassisanin atmosferi, fardlar arasindaki samimiyyat, emosional güc va ya mansubiyyat va manaviyyat saviyyasi haqqinda malumat veran bir anlayiçdir. Qeyri-adekvat taçkilati mühitin alamatlarina zaif ünsiyyat, sosial dastayin olmamasi, rahbrlarla iççilar arasinda münaqi§a va zaif münasibatlar, yuxari va ya a§agi saviyyalardan galan tahdidlar, müassisada formalaçan qeyri-rasmi qruplarda i§tirak eda bilmamak va kifayat qadar sosial dastak kimi amillar daxildir.
insanlarin kollektiv çakilda içladiyi yerlarda sosial iqlim hökm sürür. Bu ictimai ab-havani manaviyyat anlayiçi ila da ifada etmak olar. Manaviyyat insanlari taçkilatin maqsadlarina çatmaq üçün içlamaya havaslandiran va onlarin samarali içlamasini tamin edan mühüm amillardan biridir. i§dan mamnunluq, insanin i§ini va ya i§ hayatini qiymatlandirmasi naticasinda alda etdiyi müsbat emosional vaziyyatdir. Manaviyyat yüksak emosional bir anlayiçdir, çünki bir insani va ya camiyyati ahata edan atmosfer, yaxçi va ya pis ahval-ruhiyyadir. Bir insanin va ya qrupun axlaqi daim dayiçir. Kollektiv nöqteyi-nazardan fardin sosial taçkilata mansub oldugu üçün alda etdiyi mamnunluq saviyyasi i§ yerinda yüksak ahval-ruhiyyaya sabab olur. Bu manada müassisada komanda ruhunun inkiçaf etdirilmasi va iççilar arasinda amakdaçligin güclandirilmasi manavi cahatdan çox faydalidir. Manaviyyat termini qrup üzvlarinin öz maqsadlari va qrup dayarlarina dair motivasiya va hisslarini ehtiva edir. Bununla bela, manaviyyat va motivasiya anlayiçi arasindaki alaqa birtarafli deyil, qarçiliqli tasira asaslanan ikitarafli alaqadir. Manaviyyat va i§ mamnunlugu bir-biri ila six alaqali olan iki vacib anlayiçdir. Müassisada a§agi ahval va mamnunluq i§çilarda davamsizliq, cansixiciliq, qaydalara mahal qoymamaq, müassisaya zarar vermak, içdan çixmaq, israfçiliq, yalançi xastaliklar va qazalar kimi davraniçlar va naticalar yaradir. A§agi manaviyyat va mamnunluq iççilarin manaviyyatina manfi tasirlar yaradaraq, onlarin qisa müddatda stress keçirmasina sabab olur.
Stressin idara edilmasi stressin manfi tasirlarindan özünü qoruya bilmak va stress saviyyasini optimal saxlamaqla performansi artirmaq demakdir. Stressin idara edilmasi ümumiyyatla, stressin manfi tasirlarini aradan qaldirmaq maqsadi daçiyir. Stressin manfi tasirlarini azaltmaq va ya stressin öhdasindan galmak ^ün rahbarlar ya stres faktorlarini aradan qaldirmali, ya azaltmali, ya da iççilara stressla mübariza yollarini öyratmalidir. Stressla mübariza üsullari iççilarin i§ va i§ mühitindan yaranan stressini azaltmaq va ya qarçisini almaq ^ün müassisa saviyyasinda stress yaradan amillara nazarat etmak va azaltmaq ^ün rahbarlik tarafindan edilan tadbirlara aiddir. Stressin idara edilmasi fardlarda va massisalarda ba§ veran stressla alaqali psixoloji va davrani§ problemlarinin qarçisini
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
almaq va azaltmaq ^ün içlayir. Stressin idara edilmasi ilk növbada stressin manbalarini taniyaraq, stressa reaksiyalari ba§a dü§arak, sonra isa stressin manfi naticalarini azaldaraq va ya aradan qaldiraraq stressin öhdasindan galmaya çaliçmaqdir. Müassisalar stressin idara edilmasi yolu ila stressin zararli tasirlarini ^ yolla azaltmaga çaliçirlar. Bunlara daxildir: stressin manbalarini müayyan edib sonra onlari azaltmaq va ya aradan qaldirmaq, iççilarin i§ stressi ila bagli tasavvürlarini dayiçmak va onlara stress tacrübasi yaçatmaq, iççilari stressin naticalari haqqinda malumatlandirmaq va stressla daha effektiv mübariza aparmaga kömak etmak.
Stressin potensial manbalarinin azaldilmasi yalniz ictimaiyyat va taçkilatin vazifasi deyil. Bu masalada iççilarin özlarindan da çox §ey asilidir. Stressin qarçisini almaq üçün verilan tövsiyalar sada, lakin eyni zamanda onun yaranmasina mane ola bilacak effektiv saciyya daçiyirlar. Malum oldugu kimi, har hansi bir neqativ amilin qarçisini almaq, onun naticalari ila mübariza aparmaqdan daha asandir.
"Stressin qarçisini almaq ^ün sinaqdan çixmiç an yaxçi vasitalar bunlardir: öz vaxtini düzgün planlaçdirmaq bacarigi (masalan, prioritet masalalarin cadvalini hazirlamaq, müxtalif faaliyyat növlarina sarf edilan vaxti tahlil etmak, vaxtdan rasional çakilda istifada etmak, alava vaxt ehtiyatlari tapmaq); idman va fiziki harakatlarla maçgul olmaq; ma§q bacarigi, özünühipnoz texnikasi va digar relaksasiya metodlarinin manimsanilmasi" [1, s.122].
Stressla mübariza aparmagi çatinlaçdiran amillardan biri da çaxsiyyat xüsusiyyatlaridir. Haddindan artiq hassas, eqoist, sart, narahat, pessimist, introvert, reaktiv, aqressiv, talasik, talaçli, iddiali, asanliqla tahrik edilan, dü§ma^ilik hisslari üstünlük taçkil edan xüsusiyyatlara malik olan insanlar ^ün stressla mübariza aparmaq çox çatindir.
Müassisada çaliçan çaxslari tanimaq va onlarin davraniçlarina istiqamat vermak da zaruridir. Narahatliq, çarasizlik, ümidsizlik, qorxu kimi duygular va bu duygularin fardlarin vaziyyatlarina va rifahlarina reaksiyalarina aks olunmasi diqqat markazinda olmalidir. Bir insanin yaçadigi duygular onun qar§ila§digi vaziyyata reaksiyasina tasir göstarir. Fardlar daha çox malumat alda edarak stressla mübarizada daha aktiv rol ala bilsalar da, hadisalarin öz axari ila getmasina icaza verarak passiv rol seça bilarlar. Stressla mübariza növlarini iki ö^ü altinda da qruplaçdirmaq olar: problem yönümlü va emosiya yönümlü.
Problemin öhdasindan galmak: bu, özünü nazarat altinda saxlamaq, masuliyyati qabul etmak, problemlari planli §akilda hall etmak, problema pozitiv diqqat yetirmak kimi meyllari ehtiva edir.
Emosiyaya asaslanan mübariza qaçma, inkar etma, problemdan uzaq durma, sosial dastak axtarmaq, qarçidurma öhdasindan galma, aldatma dü§üncasi va problemla zehni olaraq ma§gul olmamaq kimi meyllari ahata edir.
Qeyd etdiyim kimi, stress, i§ hayatinin realligi olaraq, iççinin qar§ila§digi bir hadisaya fiziki, psixoloji va zehni reaksiyasinin bir hissasi olaraq insan hayatinda mürakkabliklara sabab olur. Müassisalarda stressin qaynaqlarini tam olaraq müayyan eda bilmak, açkarlama marhalasindan sonra lazimi tadbirlari görmak va onun takrarlanmasinin qarçisini almaq daimi taçkilati müvaffaqiyyati tamin edacak.
9mak faaliyyati insanlarin hayatinda mühüm yer tutur va hayatin bütün sahalarini aks etdirarak psixi va fiziki rifahina tasir edir. insanlarin amak faaliyyatinda müsbat hisslari onlarin i§, aila va ictimai hayatdan mamnunlugu ila six baglidir. Ümumiyyatla, içlayan fardlar özlarini yax§i hiss etmak, ugurlu olmaq, özlarina va atraflarina faydali olmaq istayirlar. Bu gün iççilar özlari da farqina varmadan ham gündalik, ham da i§ hayatinda stressla qar§ila§irlar. Stress, müassisalarin gündalik faaliyyatlarini davam etdirarkan asas maqsadlarina çatmaqda ugurlarina tasir edan bir masaladir. Stressin iççilara tasiri i§çi qüvvasinin performansinin azalmasi va mahsuldarligin itirilmasi kimi özünü göstarir. Müassisalarin öz varligini qoruyub saxlamasi, böyümasi va inkiçaf etmasi va samaraliliyin artirilmasi kimi maqsadlarina nail olmaga çaliçimasi iççilarinin performansini artirmaqla mümkündür. Stress insanin özüna, ailasina, ictimai hayatina va i§ hayatina manfi tasir edan faktordur. i§ stressi qiymatlandirilarkan va hall yollari axtarilarkan müassisa, sosial §arait, iççinin öz fardi xüsusiyyatlari va stressla mübariza potensiali birlikda nazara alinmalidir. Bu
baximdan stressin idara edilmasi fardlarda va massisalarda baç veran stressla alaqali psixoloji va davraniç problemlarinin qarçisini almaq va azaltmaq maqsadi daçiyacaq.
9D9BÎYYAT
1. Axundova N.F. Taçkilati davraniç. "iqtisad Universiteti" Naçriyyati. Baki - 2014, s.121-122
2. Bayramov öS. ölizada Э.Э. Psixologiya. "ÇiNAR-ÇAP" Naçriyyat-Poliqrafiya müassisasi. Baki - 2009, s.168
3. Haqverdiyev B.Y. idaraetma psixologiyasi. "Elm". Baki - 2008, s.232
4. Hakan Gökgöz. Stresin çaliçanlarin performasi üzerine etkisi: ögretim elemanlari üzerine bir araçtirma. Yüksek lizans tezi. Edirne - 2013, s.17
5. Müge Kaya Altun. Çaliçma yaçaminda iç stresinin çaliçanlarin kiçilik özellikleri ve iç performansi ile iliçkisi. Yüksek lizans tezi. Bursa - 2018, s.24
