CC BY
4Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
AZaRBAYCAN RESPUBLiKASINDA DOVLaT iDARaCiLiYiNDa GENDER SiYASaTiNiN HaYATA KECiRILMaSi
AGAYEVA iLAHa HAFIZ QIZI
Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti yaninda Dovlat idara9ilik Akademiyasi ixtisas- Davamli inki§afda insan potensiali
Xulasa
Muasir dovrdd "qadin" vd "ki§i" anlayi§lari tdkcdfizioloji fdrqldri olan iki fdrqli cinsd aidedilmir. Bu anlayiflarfiziolojifdrqlilikldri ild yana§i, ya§adigimiz csmiyydtin tdtbiq etdiyi mdnalari vd xususild i§ hdyatinda goruldn sosialfdrqldri dd dhatd edir. Tarixin hdr dovrundd qadinlar i§ hdyatina cdlb olunublar. Gender fenomeni qadinlarin hdm ip muracidt zamani, hdm dd ip duzdldikddn sonra qar§ila§diqlari muhum problemdir. Tddssuf ki, insanlar hdm ip girdrkdn, hdm dd ip ba§ladiqdan sonra cinsi ayri-segkiliyd mdruz qalirlar. Bu sdbdbdsn dd Azdrbaycan Respublikasinda Dovldt Idardgiliyindd gender siyasdti hdyata kegirilmdli vd qadinlar ip cdlb olunmalidir.
Agar sozlar: gender bdrabdrliyi, qadin sdlahiyydtldri, Azdrbaycan qadinlari, kvota sistemi, milli gender siyasdti vd s.
Sosial hayatin ba§langicindan ki§ilar ailanin dolani§igina, qadinlar isa ev i§larina cavabdeh olaraq hayatlarini davam etdirmi§lar. §ubhasiz ki, muasir dovrda ki§ilardan fiziki gucdan istifada etmayi talab edan hayat §araitinin getdikca azalmasi sababindan rollarin bolu§durulmasindaki bu farq xeyli daracada aradan qalxmi§dir. 9nanavi gender rollari azalsa da, hala da hayatimiza tasir etmakda davam edir. Buna gora da, gender rollari ki§i va qadin davrani§larini muayyan etmaya davam edir.
"Gender barabarliyi va qadinlarin salahiyyatlarinin artirilmasi" qabul edilmi§ Dayaniqli inki§af Maqsadlarina (DiM) uygun olaraq Azarbaycanin davamli iqtisadi inki§afinin asas amillarindan biri hesab olunur [2]. Bunun sababi "Yalniz butun Maqsadlar uzra qadinlarin va qizlarin huquqlarini tamin etmakla biz adalata va inkluzivliya, hami u9un i§layan va indi va galacak nasillar u9un ortaq muhitimizi dastaklayan iqtisadiyyata nail olacagiq" [12].
Olka onlara nail olmaq u9un faal i§layir, 9unki qadinlarin yalniz kigik bir hissasi olka hokumatinda yuksak saviyyali vazifalar tutur [14]. Qadin liderlarin camiyyatda barabarliyi ta§viq etmaya 9ali§diqlari va iqtisadi davamliliq prinsiplarini qoruyaraq tahsila, sahiyyaya va sosial rifaha daha 9ox onam verdiklari u9un daha 9ox qadinlarin olmasi vacibdir ki, bu da ki§ilar arasinda an 9ox ustunluk verilan mudafiaya diqqat yetirmakdir [15].
BMT-nin Qadinlarin Siyasi Huquqlari va Qadinlara Qar§i Ayri-se9kiliyin Butun Formalarinin Lagv edilmasi haqqinda Konvensiyalari Azarbaycanda qadin huquqlarinin mudafiasi u9un beynalxalq huquqi bazani tamin edir. Huquq noqteyi-nazarindan qadinlar va ki§ilar barabardir va Konstitusiyaya asasan gender asasinda har hansi ayri-se9kilik yolverilmazdir. Aila, Qadin va U§aq Problemlari uzra Dovlat Komitasi va "Azarbaycan Respublikasinda gender milli siyasatinin hayata ke9irilmasi haqqinda" Prezidentin Sarancami qadinlarin siyasi va ictimai hayatda i§tirakini ta§viq edan siyasat va alatlar sirasindadir.
2020-ci ilda Azarbaycanin Qlobal Gender Farqi indeksi uzra bali 0 (= paritet yoxdur) 1 (= tam paritet) §kalasinda 0,687 olub va olkani 163 olka arasinda 94-cu yerda qararla§dirib. iqtisadi i§tirak va qadinlarin imkanlari baximindan olkanin reytinqi 0,748 (33-cu yer) olub. Onlarin siyasi huquq va imkanlarinin qiymatlandirilmasi 0,063 (140-ci yer) olub. Bu a§agi reytinq Azarbaycanin siyasi, iqtisadi va sosial hayatinda hokm suran bir sira amillarla izah olunur. Masalan, qadinlarin oz guclarina va inki§af potensialina inanmamasi va onlara maraq gostarmamasi, yaxud camiyyatda kok salmi§ geni§ yayilmi§ manfi va qarazli stereotiplar qadinlarin tahsil perspektivlarina tasir gostarir.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
"Hokmran sosial madaniyyat ganc qadinlarin tam tahsil almasina mane olanda va onlari doguldugu andan ictimai qararlarin qabulu dünyasindan kanarda qaldiqlari rollara hazirladiqda, siyasat9i ola bilacak qadinlarin sayi ahamiyyatli daracada azalir" [10, s.550].
Bu amillar Azarbaycanin dovlat aparatinda qadinlarin yüksak vazifalara yüksalmasi perspektivlarina mühüm tasir gostarir. Digar amillar arasinda qadinlarin pe§a sahalarinda se9imlari, aila masuliyyatlari va hatta interneta 9ixi§ imkanlari; onlarin hamisi ozünü inki§af etdirmak va ictimai-siyasi hayatda i§tirak etmak ü9ün mühüm hesab olunur [13].
Belalikla, qadinlarin siyasi, iqtisadi va sosial hayatda tasirinin vacibliyini vurgulayaraq, dünyada qadinlarin rolunu müzakira etmaya ba§lamagin vaxtidir. On il Boyük Britaniyanin ba§ naziri olmu§ Marqaret Tet9er demi§dir: "9gar bir §ey soylamak istayirsinizsa, ki§idan soru§un, agar bir §ey etmak istayirsinizsa, qadindan soru§un." Qadinlar oz ugurlarina an azi Tet9erin inandigi qadar inansalar, Azarbaycan hokumatinda yüksak vazifa tutan bir ne9a "Tet9er" olacaq [11].
Bu maqalada gender barabarsizliyi masalasi a§agidaki tadqiqat suali asasinda tahlil edilir: Azarbaycanda Dayaniqli ínki§af Maqsadina nail olmaq va dovlat idara9iliyinda rahbar vazifalarda gender barabarliyina nail olmaq ü9ün qadinlarin salahiyyatlarinin artirilmasinin ta§viqi ü9ün hansi strategiyalar var? Bu masala ham beynalxalq ta§kilatlarin va Dovlat Statistika Komitasinin hesabatlarindan toplanmi§ kamiyyat malumatlarindan, ham da movzu ila bagli movcud adabiyyatin keyfiyyat malumatlarindan istifada etmakla tahlil edilir.
Azarbaycan hokumati gender barabarliyi ila bagli 9atinliklari aradan qaldirmaq ü9ün müxtalif ta§abbüslar hayata ke9irmaya, o cümladan yeni siyasatlarin i§lanib hazirlanmasina va hayata ke9irilmasina, habela qadinlarin hüquqlarinin müdafiasini müdafia edan beynalxalq ta§kilatlara qo§ulmaga cahd edib. Prezidentin "Azarbaycan Respublikasinda milli gender siyasatinin hayata ke9irilmasi haqqinda" Farmanina uygun olaraq, Azarbaycanin rayonlarinda yerli icra hakimiyyati orqanlarinda ba§9inin müavini vazifasina azi bir qadin tayin edilmalidir. Bela ki, 2021-ci ilda 85 yerli icra hakimiyyati ba§9isi va 77 müavin qadin olub [1]. Bundan alava, 1990-ci ildan 2021-ci ila qadar qadinlarin parlamentdaki yerlarinin payi 4,3%-dan 16,1%-a yüksalib [1]. Bu onu demaya asas verir ki, qadinlarin sayinda artim o qadar da nazara 9arpmasa da, rahbar vazifalarda qadinlarin i§tirakinda mühüm iralilayi§lar alda olunub. Bundan alava, sosial kapital, media va genderla bagli sorgu gostarir ki, ahalinin 83%-i novbati parlament se9kilarinda qadin namizada sas vermaya hazirdir.
Sovet ittifaqinin dagilmasi yeni siyasi -iqtisadi modela ke9ida va azad bazar iqtisadiyyatinin yaradilmasina yol a9di. Bu, 1990-ci illarda ham ki§ilar, ham da qadinlar arasinda i§sizlik saviyyasinin kaskin artmasina sabab olan bütün olkada sanaye müassisalarinin va sovet dovründan qalan digar müassisalarin baglanmasina sabab oldu [9, s.296]. Sonraki iqtisadi dayi§ikliklar qadinlarin camiyyatdaki rolunu va statusunu xeyli dayi§di.
Birincisi, ham dovlat, ham da ozal sektorda i§ yerlarinin olmamasi qadinlari ailalarini tamin etmak ü9ün asasan qeyri-rasmi bazarda alternativ i§ imkanlari axtarmaga macbur etdi, masalan, kü9a saticilari, mahsul i§9ilari va ya au-pairi qeyd eda bilarik. ikincisi, i§in olmamasi ki§ilari pul qazanmaq, Azarbaycanda qalan ailalarini dolandirmaq, ya§ayi§ xarclarini odamak ü9ün ba§qa olkalara i§ axtarmaga getmaya sovq edir. Naticada, qadinlar ikili rolu - eyni zamanda ailanin qalan hissasina qulluq etmak va pul qazanmaq macburiyyatinda qaldilar.
Bununla bela, hokumat qadinlarin tahsila 9ixi§ imkanlarini yax§ila§dirmaq ü9ün tadbirlar gorsa da, hazirda xidmatlar mahduddur. Cama§irxana xidmatlari va ucuz yemaklar taqdim etmakla qadinlarin gündalik mai§at vazifalarini asanla§dirmaq ü9ün xidmatlarin gostarilmasi sahasinda son inki§aflar asasan §ahar yerlarinda ba§ verib [4]. Buna gora da olkada qadinlarin aksariyyati hala da ev i§larina vaxt ayirmalidirlar va "zaman tazyiqi" qadinlarin salahiyyatlarinin artirilmasina manea olaraq qalir. Bu cür sart §artlar qadinlarin siyasatda i§tirakini va dovlat sektorunda daha yüksak vazifalar tutmasini bir yana, karyera yüksali§ina da mane olur.
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
Bundan alava, avvalki rejimda siyasi lider olmu§ qadinlar Sovet ittifaqinin dagilmasindan sonra qanunvericilikdaki dayi§ikliklarla bagli mövqelarini itiriblar. Parlamentdaki yerlarin 33%-nin qadinlar tarafindan tutulmasini tamin edan Sovet "kvota sistemi" lagv edildikdan sonra parlamentda qadin deputatlarin nisbati 40%-dan 6%-a dü§üb [3;4].
Hazirda bütün nazirliklarda rahbar vazifalarda çaliçan qadinlar çox azdir. Dövlat Statistika Komitasinin malumatina göra, Naxçivan Muxtar Respublikasinin madaniyyat va turizm naziri Natavan Qadimova 2015-ci ildan Azarbaycanda yegana qadin nazir olub. Daha bir qadin Abçeron rayonunda yerli icra hakimiyyatinin yegana baççisi olub.
Keçid dövrü qadinlara tazyiqi artirdi, çünki bu dövrda gender stereotiplari va patriarxal ananalar da güclandi [7]. Sosial kapital, media va genderla bagli sorgunun naticalari göstarir ki, ahalinin 67%-i -qadinlarin 66%-i va kiçilarin 68%-i qadinlarin asas rolunun ailanin qaygisina qalmaq va ev içlarini, masalan, tamizlik, yumaq, yemak biçirmak va ütülamak, ev içlarini görmak oldugu fikrini dastaklayir. Respondentlarin 61%-i da iddia edir ki, analar içlayanda uçaqlar çox aziyyat çakirlar. Üstalik, sorguda içtirak edan ahalinin 77%-i bildirib ki, ailada qararlari kiçilar vermalidir.
Bu fikirlar onu demaya asas verir ki, camiyyatdaki ki§i va qadinlarin aksariyyati qadinlarin içlamasi ideyasini dastaklamir, çünki ailanin qaygisina qalmaq qadinlar ^ün prioritetdir, karyera va ya pe§a faaliyyati onlarin hayatlarinin vacib hissasi deyil [8, s.7]. Belalikla, gender rollarinin aydin bölgüsü nasildan-nasla davam edir va sadaca ailanin qaygisina qalmaqdan ba§qa bir yol tutmaq istayan qadinlar ^ün effektiv manealar yaradir. Bela gender stereotiplari qadinlarin ölkanin iqtisadi va siyasi hayatinda faal içtirakina mane olur [5, s.9].
Mövcud §arait onu demaya asas verir ki, mövcud vaziyyati dayiçdirmak üçün taklif olunan tadbirlar qadinlarin rolu haqqinda ictimaiyyati malumatlandirmaq ^ün kvota sistemidir [6]. Haqiqatan da, Prezident Farmaninin qadinlarin rahbar müavinlari vazifalarina macburi tayin edilmasi ila bagli müddaalari ölkada kvota sisteminin tatbiqinin samarali va maqsadauygun üsuludur. Tacrüba göstarir ki, bu alternativ siyasat çox güman ki, effektiv, inzibati cahatdan hayata keçirila bilan va siyasi cahatdan maqbuldur va o, ham da qanunilik sinagina cavab verir, çünki Konstitusiya gender barabarliyini dastaklayir.
Bundan alava, mövcud §arait va mövcud stereotiplar dayiçdirilarak qadinlarin rahbar vazifalar tutmasina §arait yaradilmalidir. Belalikla, qadinlarin inamini va bagliligini artirmaq, eyni zamanda, daha da vacibi, kiçilarin ata, qarda§, adatan qadinlarin inkiçafina mane olan qadinlarin ogullari va arlari qadinlarin camiyyatdaki mövqeyi ila bagli fikirlarina tasir etmak ^ün qadinlarin vacib va avazsiz rolu haqqinda ictimaiyyata malumat verilmalidir. ictimai kampaniyalar sosial rifahi ta§viq etmak maqsadi daçidigi üçün effektiv, siyasi cahatdan maqbul va inzibati cahatdan mümkün olur.
Ona göra da har hansi müsbat dayiçiklik qadinlarin ali tahsil almasi, özünü takmillaçdirmasi va yüksak saviyyali vazifalara uygunlaçmasi imkanlarinin artmasina sabab olacaq. Bununla bela, daha çox qadinin hökumatda rahbar vazifalar tutmasina imkan yaratmaqla ölkada gender barabarliyina nail olmaq vaxt aparan prosesdir va buna göra da onun tasirlari uzunmüddatli perspektivda görünacak.
Belalikla, Dayaniqli inkiçaf Maqsadlarina nail olmaq istaklarinin bir hissasi kimi gender barabarliyina nail olmaq Azarbaycanin asas ta§abbüslarindan biridir. Bu maqsada nail olmaq ^ün ölka beynalxalq konvensiyalara qoçulmaq, qadinlarin hüquqlarinin müdafiasi ila bagli qanunvericilik aktlarinin qabulu kimi bir sira mühüm ta§abbüslar irali sürmü§dür. Bununla bela, bu ta§abbüslar gözlanilan maqsada çatmaq üçün müayyan vaxt aparacaq, çünki onlarin alda olunmasina mane olan manealar hala da mövcuddur. iqtisadi dayiçikliklarin manfi tasiri qadinlarin sosial, iqtisadi va siyasi hayatina tasir göstarmi§dir. i§in olmamasi, yüksak içsizlik nisbatlari va artan masuliyyatlar karyera quran kiçilar va qadinlar arasinda uçurumlarin geniçlanmasina sabab olmuçdur. Vaziyyat ham da qadinlari rahbar vazifalar ugrunda raqabata havassizlaçdirir.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Bununla beta, Azarbaycan qadinlari muayyan iralilayi§lara nail olub, oz saslarini guclandirib,
administrasiyada va hokumatda rahbar vazifalarda 9ali§an qadinlarin sayinin artmasina nail olublar.
Problemi hall etmak u9un kvota sistemlari va qadinlarin salahiyyatlarinin artirilmasi u9un ictimai
kampaniyalar kimi alternativ strategiyalar tovsiya olunur.
9D9BiYYAT StYAHISI
1. Azarbaycan Respublikasinin Dovlat Statistika Komotasi; www.stat.gov.az
2. Azarbaycan Respublikasinin Xarici i§lar Nazirliyi (2013) Azarbaycan Respublikasinda gender barabarliyi sahasinda vaziyyat; http://www.mfa.gov.az/az/content/111
3. Asian Development Bank (ADB) (2005) Country Gender Assessment: Azerbaijan.
4. Asian Development Bank (ADB) (2019) Country Gender Assessment: Azerbaijan.
5. Cheryl de la Rey (2005) Gender, Women and Leadership. Agenda: Empowering Women for Gender Equity, (65), 4-11; http://www.jstor.org/stable/4066646
6. Dahlerup, D. (2005) "No Quota Fever in Europe?".
7. Global Education Monitoring Report (2017) "Accountability in Education: Meeting our Commitments", UNESCO; https://en.unesco.org/gem-report/report/2017/accountability-education
8. Muller, S. (2012) Social Exclusion of Women in Azerbaijan, (40), 6-8.
9. Najafizadeh, M. (2003) Women's Empowering Care Work in Post-Soviet Azerbaijan. Gender and Society, 17(2), 293-304
10. Reynolds, A. (1999) Women in the Legislatures and Executives of the World: Knocking at the Highest Glass Ceiling. World Politics, 51(4), 547-572
11. Thompson, Wayne C. & Thompson, Juliet S. (1994) Margaret Thatcher: prime minister indomitable. Boulder [Colo.] : Westview Press
12. UN Women. Women and the Sustainable Development Goals (SDGs); http://www.unwomen.org/en/news/in-focus/women-and-the-sdgs
13. UNDP Azerbaijan Human Development Report (2007) Gender Attitudes in Azerbaijan: Trends and Challenges. Azerbaijan.
14. UNDP Country profile: Azerbaijan. Eight Goals for 2015.
15. UNESCO Global Education Monitoring Report (2017). Accountability in education: Meeting Our Commitments; https://gem -report-2017.unesco.org/ en/current-report/
