CC BY
5СОЦИОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
RUSiYADA QADIN H9R9KATINA TAMXi-PSiXOLOJi YANA§MA
MBMMBDOVA GUNAY KAMIL QIZI
Azdrbaycan Dillar Universiteti, Region§unasliq kafedrasi, p.u.f.d., muallim, Baki, Azdrbaycan
Annotasiya. Muasir dovrda cdmiyydtdd genderproblemi, qadinlarin ki§ilarla ЪэгаЪэг huquqlarinm tamin olunmasi istiqamatinda mubarizasi oz aktualligi ila segilir. Tarix boyu har bir olkada Ъи istiqamatda muxtalif qadin harakatlari oz faaliyyati ila diqqati calb etsa da Ъи problem XIX asrin sonu-XX asrin avvallari daha gox gundama galmi§dir. Maqalada Rusiyada qadin harakatlarinin yaranmasi, muasir dovrda faaliyyat istiqamatlari ara§dirilmi§dir. Qadin ta§kilatlarinin gox§axali faaliyyati gostarir ki, Rusiya dovlat siyasatinda qadin va ki§ilarin barabar huquqlarini tamin edan hala da goxlu hall edilmami§ problemlar var, buna gora da hakimiyyat orqanlarinin saylarinin va qadinlarin ta§abbusunun birla^dirilmasi camiyyatin sabit inki§afinin agari ola bilar.
Agar sozlsr: Qadin harakati, huquq barabarliyi, sosial asililiq, qadin ta§kilatlari, qadin darnaklari
Tarix boyu qadinlar oz huquqlarinin mudafiasi ugrunda muxtalif formalarda, ta§kilatlarda, harakatlarda birla§arak mubariza aparmi§dir. XIX avvallarinda artiq ayri-ayri olkalarda ilkin muta§akkil camiyyatlar yaranmaga ba§lami§dir. Rusiyada qadinlarin muta§akkil ictimai faaliyyatina 1812-ci ilda imperatri9a Yelizaveta Alekseevnanin (I Aleksandrin hayat yolda§i) himayasi ila yaradilmi§ Qadin Vatanparvar Camiyyati tarafindan ba§lanilmi§dir. Bu, Rusiyada "sosial maqsadlara nail olmaq" u9un ilk mustaqil qadin ta§kilati idi, asasan xeyriyya9ilik va tahsil faaliyyati ila ma§gul idi. Camiyyatin maqsadlari muharibadan aziyyat 9akanlara pul muavinatlari paylamaq, kasiblari, zaiflari va alillari dovlat va ozal xastaxanalara yerla§dirmak, yoxsul valideynlarin u§aqlarinin sanatkarliq oyranmasi u9un dovlat dastayinin gostarilmasi idi. Prioritet masalalardan biri da "Kimsasiz maktabi" adli maktabin yaradilmasi idi. Bu, 1812-ci ilda muharibada halak olmu§ va ya amlakini itirmi§ zabitlarin qizlarini boyutmak u9un nazarda tutulmu§du. Maktabda avvalca 24 qiz tahsil alirdi. Muharibadan sonra camiyyat oz i§ini dayandirmadi, ozal maktablarin ta§kilinda faaliyyat gostardi. Onlarin saxlanmasi ila yana§i, Sankt-Peterburqda ya§ayan 65 ya§dan yuxari har iki cinsdan olan, ozlarini doyura bilmayan kasiblara yardim gostarilmasina qarar verildi [6, s.3].
Qadin Vatanparvar Camiyyati Peterburq Soylu Qizlar institutunu da yaratdi. 1840-ci ila qadar camiyyatin 12 maktabi var idi, burada qizlar tiki§, toxuculuq va muxtalif maktablarda oxuyurdular. 1893-cu ila qadar camiyyatda 16 muassisa, o cumladan internat maktablari va qeyri-internat maktablari faaliyyat gostarirdi. Umumilikda ilda 2400 nafar talim ke9irdi. Bela ki, camiyyatin movcud oldugu illar arzinda 1812-ci ilda tahsil alan yetimlarin sayi 100 dafa artmi§dir. Camiyyat yarandigi ilk gunlardan kral evinin himayasindan istifada edirdi va onun uzvlarina muxtalif tabaqalarin numayandalari: §ahzadalar, baronessalar, ma§hur insanlarin arvadlari daxil idi. Onlarin hamisi xeyriyya ta§kilatlarina, bir 9ox kilsa va monastirlarin saxlanmasina va barpasina kulli miqdarda pul bagi§layirdilar. Camiyyatin faal yaradiciliq faaliyyati 1819-cu ilda Habsxanalara Qayyumluq uzra Xanimlar Habsxana Komitasinin yaradilmasina sabab oldu. Onun §uari imperator I Aleksandrin "Xeyriyya9ilik yolu ila islah etmak" ifadasi idi. Komitanin vazifalarina yetkinlik ya§ina 9atmayan cinayatkarlara yardim gostarmak daxil idi. Onlar habsxanalarin qadin §obalarina rahbarlik edirdilar. Bununla bela, 30 may 1884-cu ilda yalniz xeyriyya9ilik faaliyyati ila ma§gul olmaga icaza verilirdi. Belalikla, Xanimlar Habsxana Komitasi habsda olan u§aqlar u9un siginacaq va habsxanani tark edan qadinlar u9un siginacaq, habela
xeyriyya9ilik faaliyyati ila ma§gul idi. Camiyyat demak olar ki, 1917-ci il inqilabina qadar faaliyyat göstarmi§dir [6, s. 4].
Krim müharibasi (1853-1856) ictimai §üurun, o cümladan qadinlarin §üurunun formala§masinda böyük rol oynami§dir. 1854-cü ilda Böyük Dü§es Yelena Pavlovna Müqaddas Xa9 icmasini ta§kil etdi va bu, yaralilara kömak edan ilk Rusiya qurumu oldu. Qadinlarin bu i§da 9ox mühüm rolu olmu§dur. Onlardan biri afsanavi Daria Lavrentievna Mixaylova va ya Daria Sevastopolskaya idi. Mahz o, dünyanin ilk harbi tibb bacisi oldu. Hakimlarin böyük aksariyyati istirahat etmadan vicdanla i§layirdilar. Marhamat bacilari vasitasila ictimai yardim Qirmizi Xa9 ta§kilatinin faaliyyatinin prototipidir. "...bu gün Qirmizi Xa9 dünyani ahata edirsa, bu, imperator ölahazrat Böyük Dü§es Yelena Pavlovnanin Krim müharibasi zamani göstardiyi nümuna sayasindadir..." - Henri Dunant, Beynalxalq Qizil Xa9 Komitasinin tasis9isi (Rusiya Qizil Xa9 Camiyyatina maktubdan, 1896) [6, s. 5].
XIX asrin 50-80-ci illarinda Rusiya camiyyatinin qabaqcil tabaqasinin qadinlari qadinlar va qizlar ü9ün xeyriyya yardimi etmak istiqamatinda böyük sayla 9ali§irdilar. Bela xeyriyya camiyyatlari XIX asrin ortalarinda yaranmaga ba§ladi. 1844-cü ilda Sankt-Peterburqda Rusiyada ilk Xeyriyya Bacilari Camiyyati yaradildi. §ahzada Tatyana Vasilyevna Qolitsina 1837-ci ilda Moskvanin har yerinda qizlar ü9ün sanatkarliq maktablarinin yaradilmasi ila ma§gul olan xeyriyya camiyyati yaratdi, Moskva general-qubernatorunun hayat yolda§i Sofya Stepanovna §erbatova 1844-cü ilda Kasiblarin Xanimlar Qayyumlugunu tasis etdi va amlakini ona bagi§ladi. 1897-ci ilda Sofiya (indiki Filatov U§aq Xastaxanasi) adlanan mülkda u§aq xastaxanasi a9ildi. Alexandra Nikolaevna Strekalova (Kazan qubernatoru Strekalovun hayat yolda§i) 1861-ci ilda Faydali Kitablarin Yayilmasi Camiyyatini yaratdi. Camiyyatin maqsadi takca tahsila deyil, ham da insanlarin manavi cahatdan yüksalmasina töhfa veran ucuz kitablarin yayilmasidir. Tahkim9iliyin lagv olundugu ilda o, qadinlarin evda pul qazanmasini tamin etmak maqsadi da§iyan ba§qa bir camiyyati - Zahmatke§liyi Ta§viq Camiyyatini tasis etdi. Demak olar ki, darhal kasici va tiki§ maktablari olan bütün tiki§ emalatxanalari §abakasi yerla§dirildi va qadinlar ü9ün sanatkarliq maktablari a9ildi. A.N. Strekalova Yakovlevski sanatkarliq siginacagi, öldürülan asgarlarin yetimlarinin tahsili ü9ün ev, §ikast asgarlar ü9ün Aleksandr siginacagi, xroniki xastalar ü9ün Strekalovski xastaxanasi, ya§li qubernatorlar ü9ün ucuz manzillar va 9oxsayli ucuz yemakxanalar yaratdi. 72 ya§inda o, daha bir xeyriyya camiyyati - "Moskva qari§qa yuvasini" yaradir, onun maqsadi an yoxsul qadinlari i§la tamin etmakdir [6, s.7].
Moskvada da bir ne9a qadin camiyyati faaliyyat göstarirdi. Quberniyalarda da qadin camiyyatlari yaradildi: Xarkov i§9i Qadinlarin Qar§iliqli Yardim Camiyyati (qadinlar ü9ün ali tahsil müassisasi yaratmaq va qadinlari universiteta qabul etmak ta§abbüsü ila 9ixi§ etdi), qizlarin tahsili ü9ün Müqaddas Nina camiyyati, Qafqazda 9ali§an i§9ilarin Tiflisda (qrafinya E.K. Vorontsova), Bakida, Gancada, iravanda (eyni adli qadin tahsili müassisalari a9dilar), Qafqaz Qadinlari Xeyirxah Camiyyati va s. 1908-ci ilda Bakida qadinlarin madani saviyyasini yüksaltmak, onlari iqtisadi biliklarla tani§ etmak maqsadi da§iyan ilk Qadinlar Xeyriyya Camiyyati yaradildi. Bu va bir 9ox ba§qa camiyyatlar qizlar ü9ün maktablar, tiki§ emalatxanalari a9ir, yoxsullara kömak edir, yetimlara yardim edirdilar.
1856-ci ilda Sankt-Peterburqda ilk qadin darnaklarindan biri Mariya Vasilievna Trubnikovanin ba§9iligi ila faaliyyata ba§lami§dir. Maddi vaziyyatinin güclü olmasina baxmayaraq, o, hayatini qadin harakatina va azadliq ugrunda mübarizaya hasr etmi§dir. 1859-cu ilda ilk qadin ta§kilatini yaradan o idi [1] .
Qadinin ictimai §üurunun formala§masinda maarif9ilik i§i böyük rol oynami§dir. Qadin masalasi va qadin ictimai harakati, elaca da Rusiyada müta§akkil siyasi faaliyyat tarixi XIX asrin ikinci yarisina aid oldugu güman edilir. XIX asrin sonlarinda Sankt-Peterburqda Birinci Xanimlarin Badii Darnayi, Qadin Hakimlarin Qar§iliqli Yardim Camiyyati, Qadinlarin Pe§a Tahsilini Ta§viq Camiyyati, U§aqlara Yardim Camiyyati kimi ta§kilatlar faaliyyat göstarirdi [4].
1860-1917-ci illarda Rusiyada qadin harakati öz hüquqlari ugrunda mûbarizanin ümumi istiqamatlarini va vazifalarini an vacib praktiki va an aktual masalalarin hall olundugu Rusiyadaki konkret vaziyyata uygunlaçdirdi - qadinlarin tamin edilmasi, peçakar maçgulluq imkanlari va ali tahsila çixi§ alda etmak va naticada iqtisadi müstaqillik alda etmak. 1876-ci ildan etibaran oxuculari qadin tahsilinda yeni olan har §ey haqqinda malumatlandirmaq ûçûn xüsusi "Qadin Tahsili" jurnali na§r olunmaga baçladi. Jurnalin sahifalarindan bela bir fikir ifada olunurdu ki, qadinlarin tahsili olmadan haqiqi azadliga nail olmaq aglasigmazdir. 1863-cü ilda Rusiyada ilk va yegana qadin naçriyyat "Trubnikova va Stasova" adi altinda yaradildi - qadinlar ûçûn yeni bir i§ sahasi açmaq ûçûn ilk ciddi cahd idi, sonradan bir çox qadin ma§hurla§di. Qadin harakatinin liderlari camiyyatin müxtalif tabaqalarinda qadin va ki§i barabarliyi haqqinda fikirlarin camlanmasi va tabligatinin markazina çevrildilar. 1867-ci ildan "Qadin Bulleteni" jurnali na§r olunmaga baçladi. Rusiya tarixinda ilk dafa islahatlardan sonraki Rusiyada qadin amayina qar§i ba§ veran ciddi ayri-seçkilik tanqid olundu. 1898-ci ilda ba§qa bir qadin jurnali na§r olunmaga baçladi - an yaxçi qadin qûvvalarini birlaçdiran "Qadin Biznesi" (1900-cü ildan "Yeni Biznes" adlandirildi). Artiq jurnalin ilk sayinda deyilirdi: "Bizim ûçûn qadin har §eydan avval bir insandir va jurnalin asas ideyasi da bu olacaq". Bu, aydin §akilda ifada olunmuç humanitar va tahsil yônûmlû, qadinlarin maraqlarini geniçlandiran va formalaçdiran universal jurnal idi [7].
XIX asrin sonu XX asrin avvallarinda qadin harakatinin xarakterik xûsusiyyatlarindan biri qadinlar ûçûn siyasi barabarlik va har §eydan avval seçki hûququ talabi idi. Bûtûn Rusiyada mûxtalif növ qadin taçkilatlari yaranmaga baçladi: sosial-demokratik, adabi-demokratik, i§çi. Qisman mûstaqillik alda edarak, tahsil almaq hûququ alda edarak, qadin Rusiya qanunvericiliyi ila mûayyan edilmi§, qadinlari asas insan hûquqlarindan mahrum edan manealarla ûzlaçan bir realliqla qar§ila§di. Vatandaç hûquqlari mahdud idi, qadinlarin heç bir siyasi hûquqlari yox idi.
Hûquqlarin olmamasi, ölkanin ictimai-siyasi hayatindan tacrid olunmasi, barabarliya nail olmaq ûçûn birga çaliçmaq zarurati qadinlari ûmumi faaliyyat ûçûn birlaçmaya va taçkilatlanmaga sövq etdi.
Rusiyada ilk va an yaçli qadinlar birliyi 1895-ci ilda yaradilan va qadin harakatinin an qadim liderlarini birlaçdiran Rusiya Qadinlarinin Qarçiliqli Xeyriyya Camiyyati idi: A.P. Filosofov, A.N. Çabanov, A.N. Engelhardt, M.L. Luçinskaya. Camiyyat Rusiyada qadin birliyi vazifasini qoyan ilk qadin taçkilati, baçqa sözla, Rusiyada ilk feminist taçkilat idi [6, s.14].
Vatandaç hûquq va azadliqlarinin alda edilmasi masalalari faallar arasinda çoxdan mûzakira olunurdu. Belalikla, Ümumrusiya Qadinlar Konqresinin çagirilmasi qarara alindi. Birinci Ümumrusiya Qadinlar Konqresinin keçirilmasi ûçûn taçkilat komissiyasi yaradildi. ilk Ümumrusiya Qadinlar Konqresi 1908-ci il dekabrin 10-dan 16-dak Sankt-Peterburqda "Barabar hûquqlar - barabar imkanlar" §ûari altinda keçirildi. Bu, haqiqatan da bu illarda qadin harakatinin inkiçafinin kulminasiya nöqtasi idi. Onun içinda Rusiyanin har yerindan 1053 nûmayanda i§tirak edirdi: Sankt-Peterburq, Moskva, Varçava, Kiyev, Odessa, Saratov, Kiçinyov va baçqa çaharlar, ayalatlar: Xarkov, Novqorod, Kaluqa, Yekaterinoslav, Kiyev va s. O dövrda Rusiyada mövcud olan bûtûn qadin partiyalarinin, taçkilatlarinin, birliklarinin, qruplarinin nûmayandalari i§tirak edirdilar. Sankt-Peterburq çaharini 287 qadin tamsil etmiçdir. Açagidaki masalalar mûzakira olunub [7, s. 16]:
- Rusiyada qadinlarin mûxtalif sahalarda faaliyyati (xeyriyyaçilik, tahsil, elmi va adabi, incasanat, tibb, kand tasarrûfati, ticarat), alkoqolizm, xastalik va uçaqlarin ôlûmû ila mûbariza;
- - Rusiyada qadinlarin iqtisadi vaziyyati: kandli qadinlar, fabrik iççilari, sanatkarlar, ev qulluqçulari, dövlat orqanlarinda, dövlat va özal mûassisalarda çaliçan va intellektual i§la maçgul olanlar;
- Rusiyada qadinlarin siyasi va vatandaç vaziyyati: qadinlarin camiyyatda, dövlatda, qadinlarin mûlkiyyat hûquqlarini, zemstvoda, §ahar va kand ôzûnûidarasinda qadinlarin içtirakini mûayyan edan mövcud hûquqi mûddaalar;
- Rusiyada qadinlarin tam tahsili: açagi, orta maktab va ali tahsil mûassisalari, pe§a hazirligi, birga tahsil, talabalarla barabar hûquqlu qadinlarin bûtûn ali tahsil mûassisalarina qabulu;
- ailada va camiyyatda etik masalalar, aila, nikah, ikili standartlar;
- Ümumrusiya Qadinlar §urasinin, Beynalxalq Qadinlar §urasinin taçkili layihasinin müzakirasi.
Qurultayin i§i zamani bir çox qatnamalar qabul edildi. Naticalari ümumila§diran Ümumi Qatnamada qeyd olunurdu ki, qadinlarin siyasi, mülki va iqtisadi talablarinin ödanilmasi yalniz qadinlarin camiyyatin digar üzvlari ila barabar §araitda içtiraki ila, takca madani i§larda deyil, ham da qadinlarin ictimai-siyasi hayatinda, cins, din va milli farq qoyulmadan ümumi seçki hüququ asasinda ölkanin siyasi quruculugunda içtiraki ila mümkündür. Konqres göstardi ki, rus qadinlari öz problemlarini ortaya qoya va hall eda bilarlar. Rusiya Qadinlarinin Qar§iliqli Xeyirxah Camiyyati qurultayin qararlarinin qisman icrasini öz üzarina götürdü.
Eyni zamanda qarçiya qoyulan maqsadlara çatmaq ûçûn xeyli aziyyatli i§lar görüldü. Bela ki, ilk qadin hüquq§ünaslar universitet tahsili va diplom alsalar da, ali hüquq tahsilli §axslara verilan hüquqlar haqqinda band yox idi. Öz peçakar taçkilatini yaradan qadin hüquq§ünaslar praktikada kiçilarla barabarliya nail olmaga baçladilar. 1913-cü ilin martinda Sankt-Peterburq Qadin Hüquq§ünaslar Camiyyatinin nizamnamasi tasdiq edildi.
Rusiya Qadinlarin Qar§iliqli Xeyriyya Camiyyati Dövlat Dumasina qeydlar göndardi: qadinlarin amayinin va analigin qorunmasi, qadinlarin varasalik hüquqlarinin barabarlaçdirilmasi, boçanma haqqinda müddaanin dayiçdirilmasi, uçaqlarin amayinin mühafizasi va s. 1914-cü ilda yenidan Ümumrusiya Qadinlar §urasi yaratmaga cahd etdilar, lakin Birinci Dünya Müharibasi baçladi.
1915-ci ilda imperator Aleksandra Fedorovnanin himayasi ila Sankt-Peterburqda Rus Qadinlari ittifaqi öz faaliyyatina baçladi. 1915-ci ilin sonunda Petroqradda M.i Pokrovskayanin faal içtiraki ila Qadin iqtisadiyyati ittifaqi tasis edildi va onun tasis yigincagi fevral ayinda ba§ tutdu. Hamin dövrda Birinci Qadinlar Konqresinin qeyd etdiyi problem nahayat hall olundu - Ümumrusiya Qadinlar §urasi yaradildi. Çuranin asas maqsadi Müassislar Maclisina seçkilarda qadinlarin içtiraki ila bagli ahali arasinda tabligat aparmaq idi. 23 fevral (8 mart) 1917-ci il inqilabi partlayiçla yadda qaldi: qadin iççilar sasverma hüququ talab edarak acliga va müharibaya etiraz etmak ^ün Petroqrad küçalarina çixdilar. Bu çixi§ 1917-ci il fevral burjua-demokratik inqilabinin baçlangici idi. Petroqrad bolçeviklari Beynalxalq Qadinlar Gününün qeyd olunmasindan istifada edarak müharibaya, baha qiymata va qadin fahlalarin acinacaqli vaziyyatina qarçi mitinqlar va yigincaqlar taçkil etdilar, bu aksiyalar kortabii olaraq tatillara va inqilabi nümayi§lara çevrildi. 1917-ci il martin 19-da Petroqradda Qadin Barabarliyi Liqasi sasverma hüququ talab edan qadinlarin 40.000 nafarlik güclü nümayi§ini taçkil etdi. Kütlavi harakatlar va Müvaqqati Hökumata tazyiqlar ona gatirib çixardi ki, ölkanin siyasi sisteminin transformasiyasinin növbati marhalasinda, 1917-ci il iyulun 20-da Müvaqqati Hökumat rus qadinlarina bütün siyasi hüquqlarin verilmasi qararini elan etdi, xüsusan "Tassis Maclisina seçkilarda i§tirak etmak hüququ seçkilar zamani 20 yaçina çatmiç har iki cinsdan olan bütün Rusiya vatandaçlarina maxsusdur". Rusiyali qadinlar nahayat ki, sasverma hüququ alda etdilar. Belalikla, 1917-ci il Oktyabr inqilabi arafasinda qadin harakati Rusiyada mühüm ictimai-siyasi qüvva kimi taninmiçdir [7, s. 21].
1921-ci ilda 2-ci Kommunist Qadinlar Konfransinin qarari ila 1917-ci il fevralin 23-da (8 mart) Petroqrad nümayi§inda qadinlarin içtirakinin xatirasina 8 Mart Beynalxalq Qadinlar Gününün qeyd edilmasi qarara alindi. 1920-1930-cu illarda SSRi-da qadin harakatinin asas formasi nümayanda yigincaqlari idi. Onlar müassisalarda, evdar qadinlar ^ün isa yerli sovetlarda taçkil olunurdu. Orta Asiyada va Qafqazda qadin harakati çox böyük çatinliklari daf edarak inkiçaf etdi. Ümumittifaq Kommunist Partiyasi (Bolçeviklar) Markazi Komitasinin Taçkilat Bürosunun "§arqin fahla, kandli va fahla qadinlari arasinda i§ sahasinda növbati vazifalar haqqinda" (1924-cü il dekabr) qarari ona çox kömak etdi.
1936-ci ilda qabul edilmiç Konstitusiya tantanali çakilda bayan etdi ki, çox böyük tarixi ahamiyyata malik bir vazifa yerina yetirildi - "qadin masalasi hall olundu".
MADD0 122.
SSRiD0 QADINLARA iQTiSADi, DÖVL0T, M0D0Ni V0 iCTiMAi-SiYASi H0YATIN BÜTÜN SAH0L0RÎND0 Ki§i ÎL0 B0RABÎR HÜQUQLAR VERiLiR.
MADD0 137.
QADINLAR Ki§iL0R iL0 B0RAB0R SEÇM0 V0 SEÇÎLM0 HÜQUQUNDAN ÎSTÎFAD0 EDiR [7, s. 30].
ikinci Dûnya Mûharibasinin sonunda komita yeni problemlarla ûzlaçdi. Mûharibanin vurdugu yaralari sagaltmaq, eyni zamanda bûtûn ölkalarin qadinlari ila birlikda bûtûn dûnyada sûlh ugrunda mûbariza aparmaq, yeni mûhariba tahlûkasinin qarçisini almaq ûçûn har cûr say göstarildi.
1956-ci ilda Sovet Qadinlarinin Antifaçist Komitasi Sovet Qadinlari Komitasi (KSW) adlandirildi. 1945-1968-ci illarda Sovet Qadinlar Komitasinin sadri görkamli ictimai xadim, Sosialist 0mayi Qahramani Nina Vasilievna Popova idi. 1968-1987-ci illarda dûnyanin ilk qadin kosmonavti Valentina Vladimirovna Tereçkova sadr oldu.
Mûharibadan sonraki illarda SSRi-da qadin harakatinin maqsad va vazifalari, avvalki kimi, bûtûn sovet camiyyatinin maqsad va vazifalarindan ayrilmaz idi. 1950-ci illarin sonu - 1960-ci illarin avvallarinda qadinlarin amayini idara etmak ûçûn mûassisa, idara, kolxoz va sovxozlarda qadinlar çuralari (qadinlar çuralari) yaranmaga baçladi. Bir sira yerlarda rayon va §ahar qadinlar çuralari yaradildi. Sovet Qadinlar Komitasi SSRi Ali Sovetinin qadinlarin amayi va maiçati, analigin va uçagin mûhafizasi masalalari ûzra daimi komissiyalari, hamkarlar ittifaqlarinin qadin komissiyalari ila faal amakdaçliq edirdi. Sovet Qadinlari Komitasi qanunvericilik taçabbûsû hûququna malik idi, nikah va aila haqqinda SSRi va mûttafiq respublikalarin qanunvericilik asaslarinin, amak, xalq tahsili, manzil qanunvericiliyinin asaslari haqqinda qanun layihalari ûzarinda içlayarkan öz takliflarini verdi. Sovet Qadinlar Komitasi sovet qadinlarini beynalxalq arenada tamsil edir, beynalxalq qadin harakatinda faal i§tirak edirdi. Sovet Qadinlar Komitasi 119 ölkada 229-dan çox milli taçkilat, 30-dan çox beynalxalq va regional qadin taçkilatlari va BMT agentliklari ila alaqa saxlayirdi.
Sovet Qadinlar Komitasi 1945-ci ilda Qadinlarin Beynalxalq Demokratik Federasiyasinin yaradilmasinin taçabbûskarlarindan biri idi. Sovet Qadinlar Komitasinin mûxtalif beynalxalq va regional konqreslarda, milli konfranslarda içtiraki bûtûn ölkalarin va qitalarin qadinlari arasinda dostluq alaqalarini möhkamlandirmaya, qarçiliqli anlaçmani yax§ila§dirmaga yönalmi§di. Beynalxalq qadin harakatinda samarali faaliyyatina, sovet xalqinin xarici ölkalarin xalqlari ila dostlugunun inkiçafina va möhkamlanmasina böyük töhfaya göra Sovet Qadinlar Komitasi 1973-cû ilda yûksak hökumat mûkafati - Xalqlar Dostlugu ordeni ila taltif edilmiçdir. Sovet Qadinlari Komitasinin sadri yeni faaliyyat istiqamati nazara alinaraq, Sosialist 0mayi Qahramani, SSRi Ali Sovetinin deputati, Çuranin Qadin 0mayi va Hayati, Analiq va Uçagin Mûdafiasi Masalalari Komissiyasinin sadri Zoya Pavlovna Puxova seçildi. 1991-ci ilda onu 1987-1991-ci illarda Sovet Qadinlar Komitasi sadrinin birinci mûavini olmu§ Alevtina Vasilievna Fedulova avaz etdi. 30 noyabr 1990-ci ilda Rusiya Federasiyasinin arazisinda faaliyyat göstaran qadin çuralarini birlaçdiran Rusiya Qadinlar ittifaqi yaradildi. Sovet Qadinlar Komitasinin sadr mûavini Qalina Nikolaevna Qalkina Rusiya Qadinlar Birliyinin sadri oldu. 1992-ci il yanvarin 30-da SSRi-nin bûtûn keçmiç ittifaq respublikalarindan Sovet Qadinlar Komitasinin salahiyyatli nûmayandalarinin konfransi keçirildi. Gûndalikda bir masala var idi: "Sovet Qadinlari Komitasi yeni realliqlar kontekstinda: varislik hûquqlarinin komita tarafindan verilmasi" [7, s. 32].
Konfransda Rusiya Qadinlar ittifaqi Sovet Qadinlar Komitasinin hûquqi varisi elan olundu. Konfransda Alevtina Vasilyevna Fedulovanin Sovet Qadinlar Komitasinin (KSW-nin) hûquqi varisi kimi Rusiya Qadinlar Birliyinin sadri seçilmasi qarara alindi.
2000-ci illarin avvallarinda postsovet Rusiyasinda qadin harakatinin xûsusiyyatlari arasinda siyasi va sosial yönümlü xarakter, çoxfunksiyaliliq, qadinlar ûçûn peçakar va sahibkarliq proqramlarina dastak, insan hûquqlari va xeyriyya yönümlülüyü vurgulanir. Bu dövrUn qadin harakatinin faaliyyatinda
saciyyavi marhala 1993-1995-ci illar hesab oluna bilar, o zaman "Rusiya qadinlari" adli qadin siyasi birliyi ölka tarixinda ilk dafa müstaqil siyasi qüvva kimi seçkilara qatildi. va 8,13% sas alaraq ugur qazandi, hamçinin Dövlat Dumasinda öz fraksiyasini yaratmaq imkani alda etdi. Bir tarafdan, "Rusiya qadinlari" fraksiyasinin qadinlarin sosial statusunda real yax§ila§maya nail olmaq ^ün kifayat qadar ardicil va faal olmadigi, bunun da qadin seçicilarin mayus olmasina, ideologiyanin uygunsuzluguna sabab oldugu iddia edilirdi. Digar tarafdan, fraksiyanin faaliyyatinda qadinlar va kiçilar üçün barabar hüquqlar va barabar imkanlar dövlat siyasatini tamin etmak ^ün qanunvericilik faaliyyatinin ümumi konsepsiyasinin asaslarinin i§lanib hazirlanmasinda, Rusiya Federasiyasinin yeni Aila Macallasinin hazirlanmasinda içtirak daxildir.
ilk növbada qeyd edirik ki, XXI asrin ikinci onilliyinda. Qadinlarin siyasi faalligi nazaraçarpacaq daracada azaldi. Siyasi partiyalarin rahbarliyinda qadinlarin tamsil olunmasi ahamiyyatsiz olaraq qalir. Rusiyanin aksar bölgalarinda icra orqanlarinin rahbarliyi va nümayandalik orqanlarinin tarkibi aydin §akilda müayyan edilmiç kiçi profilina malikdir. Qadinlar ^ün 2017-2022-ci illar üçün Milli Faaliyyat Strategiyasinda "Seçki kampaniyalarinda geni§ içtirakla (qadinlarin seçki komissiyalarinda içlamasi, seçkilarda m^ahidaçi kimi i§tirak etmasi, siyasi partiyalarin seçki siyahilarina daxil olmasi) qadinlarin qanunvericilik orqanlarinda tamsilçiliyinin a§agi saviyyada qaldigi" qeyd edilir [8, s. 22].
Eyni zamanda, rus qadinlarinin yüksak tahsil va peçakarliq saviyyasi, bir çox sosial, pe§a va §axsi problemlarin hallinda faal mövqeyi müasir qadin harakatinin inkiçafinda tasirli amillara çevrildi. Tahlillar göstarir ki, qadin taçkilatlari ölkanin bütün bölgalarinda faaliyyat göstarir. Bir çox qadin birliklari öz nizamnamalari va proqramlari çarçivasinda faaliyyat göstaran ümumrusiya qadin taçkilatlari çabakasinin bir hissasidir.
Tadqiqatlar göstarir ki, müasir Rusiya qadin harakati camiyyatin bütün sahalarinda gender barabarliyi prinsipinin dövlat saviyyasinda tasbit edildiyi çaraitda formalaçib va faaliyyat göstarir. Artiq ilkin marhalani keçib va inkiçaf etmi§ struktura malikdir. Qadin taçkilatlarinin aydin maqsadlari, müayyan edilmi§ üzvlüyü, normalari va dayarlari var. XXI asrin ikinci onilliyinin rus qadin harakati ^ün açagidaki xüsusiyyatlar xarakterikdir:
- taklif olunan dayiçikliklarin miqyasi baximindan müasir qadin harakati islahatçi xarakter daçiyir;
- yerlaçma baximindan qadin taçkilatlarinin aksariyyati periferik xarakter daçiyir, onlar regionlarda faaliyyat göstarir va konkret yerli problemlarin hallina yönalmi§dir;
- istiqamat va faaliyyat metodlari baximindan qadin taçkilatlari aksar hallarda vahid deyil, konkret maraqlara va pe§a xüsusiyyatlarina göra birlaçirlar;
- müasir dövrda camiyyatdan ailalara müxtalif dastak formalarina yüksak talabat var, buna göra da qadin harakatinin an ümumi faaliyyat istiqamatlari müxtalif kateqoriyali qadinlara, ailalara va uçaqlara maddi, sosial-manavi va psixoloji dastakdir.
Faaliyyatlarin müxtalifliyina baxmayaraq, qadin taçkilatlari ümumi sosial bazaya malikdir. Faallar arasinda siyasatda, elmda, iqtisadiyyatin müxtalif sahalarinda va sosial sahada çaliçan savadli qadinlar üstünlük taçkil edir. Qadinlarin Maraqlari Namina Faaliyyat üzra Milli Strategiyada va qadin taçkilatlarinin proqramlarinda aksini tapan problemlarin müqayisasi göstarir ki, qadinlarin qanunvericilik va icra hakimiyyati orqanlarina, texnoloji peçalara yüksaldilmasina kömaklik göstarilmasi kimi sahalarda qadin ta§abbüsü talab oluna bilar. Müasir qadin harakatinin unikal cahati onun daimi harakatda olmasidir. Onun inkiçafinin ba§a çatmasi haqqinda daniçmaq hala tezdir, çünki gender siyasati sahasinda bir çox problemlar hall olunmami§ qalir. Rusiya qadin harakatini mütaraqqi tipli sosial inkiçafin subyekti hesab etmak ^ün asas var, çünki aksar qadin taçkilatlarinin üzvlari öz maraqlarini dark edir, onlara uygun harakat edir, onlarin maraqlarini qorumaga yönalmi§ sosial tacrübalari yaymaqda maraqlidirlar, qadinlar va kiçilar üçün barabar hüquqlar va barabar imkanlar camiyyati yaratmaga çaliçirlar.
ÖDÖBiYYAT SiYAHISI
1. "Городок": лики эпохи. Мария Трубникова, первая русская феминистка https://naiwen.livejournal.com/454567.html
2. Женское движение в России: вчера, сегодня, завтра. Материалы конференции; отв. ред. Г.М. Михалева. г. Москва, 26 февраля 2010 г. М., РОДП «ЯБЛОКО», «КМК», 2010. 112 с.
3. Женское движение в общественно-политической жизни современной России: 1991-2011. Тема диссертации и автореферата по ВАК РФ 07.00.02, кандидат исторических наук Тимшина, Екатерина Леонидов.
4. Женское предпринимательство в России https://a-z.ru/women/texts/tonchu1r-3.htm
5. Казакова А.А. Женское движение в современной России: проблемы и перспективы. Вестн.Моск.Ун-та.сер.12.Политологические науки, 2007. № 3. С. 118—120
6. Приложение к журналу «Союз женщин России» Краткий справочник «История развития женского движения в России». М., 2021. с. 36
7. От «сопутницы человека» до слушательницы университета: «толстые» журналы 1860-х гг. о женском образовании https://vestnik.journ.msu.ru/books/2015/5/ot-soputnitsy-cheloveka-do-slushatelnitsy-universiteta-tolstye-zhurnaly-1860-kh-gg-o-zhenskom-obrazo/
8. Хасбулатова О. А. Женское движение в современной России. Женщина в российском обществе, 2019. № 3. С. 14—26
9. Якушкина Е. И.. Деятельность региональных женских организаций в контексте современного Российского женского движения. Научные ведомости № 9(64) 2009. C. 205-212
