CC BY
7ÍNFORMASIYA T9HLÜK9SÍZLÍ УЭ KÍBERCÍNAY9TL9R
ÇABANOVA SEVÍNC 9L9KB9R QIZI
ADPU, Kompüter elmlari kafedrasinin ba§ müallimi
Xülasa Kibermakanda cinayatkarliq informasiya-kommunikasiya texnologiyalannin inki§afi ila alaqadar son illar beynalxalq ictimaiyyatin üzla§diyi an çatin problemlardan biridir. Maqalada qlobal informasiya çabakalarinda ba§ vermi§ mah§ur kibercinayatlar araçdirilir, bu cinayatlarin fenomenoloji aspektlari tahlil edilir, kibercinayatkarliqla mübarizada beynalxalq amakdaçligin perspektiv istiqamatlari müayyan edilir.
Açar sôzfor Kibercimyatkarliq, kibermdkan, informasiya tdhlükdsizliyi, internet, kiberhücum, haker, kriptoqraf.
ШАБАНОВА СЕВИНДЖ АЛЕКПЕР КЫЗЫ
АГПУ, Кафедра компьютерной науки, ст.преподаватель
Резюме Преступность в киберпространстве является одной из самых сложных проблем, с которыми сталкивается международное сообщество в последние годы в связи с развитием информационных и коммуникационных технологий. В статье рассматриваются известные киберпреступления, произошедшие в глобальных информационных сетях, анализируются феноменологические аспекты этих преступлений, определяются перспективные направления международного сотрудничества в борьбе с киберпреступностью.
Ключевые слова Киберпреступность, киберпространство, информационная безопасность, интернет, кибератака, хакер, криптограф
SHABANOVA SEVÍNJ ALEKPER KÍZÍ
ASPU, Department of Computer Science, teacher
Resume Crime in cyberspace is one of the most complex problems faced by the international community in recent years due to the development of information and communication technologies. The article examines well-known cybercrimes that occurred in global information networks, analyzes the phenomenological aspects of these crimes, and identifies promising areas of international cooperation in the fight against cybercrime.
Key words Cybercrime, cyberspace, Information security, internet, cyber attack, hacker, cryptographer,
Bildiyiniz kimi camiyyatin inki§af tarixi bir neça marhalaya bolünür, onlarin har biri müayyan sosial münasibatlar, dayarlar, hüquq sistemlari, dovlatlarin va bütovlükda dünyanin quruluçu, iqtisadi alaqalar va s. ila xarakteriza olunur. Bir dovrdan digarina keçid takca ictimai hayatin deyil, ham da fardin hayatindaki ahamiyyatli dayiçikliklarla mü§ayiat olunur. "informasiya camiyyati" adlanan indiki camiyyatimizla da eyni prosesin çahidi oluruq.
informasiya camiyyati - sosial-iqtisadi inki§afin ilk novbada istehsaldan, informasiyanin emali, saxlanmasi, camiyyat üzvlari arasinda yayilmasindan asili oldugu bir camiyyatdir.
informasiya camiyyati informasiya texnologiyalarinin insan hayatinin müxtalif faaliyyat sahalarina faal §akilda tatbiqi va kibermakan adlanan informasiya makaninin formalaçmasi ila xarakterikdir. informasiya va kommunikasiya texnologiyalari müasir insanin hayatinin bir hissasina çevrilarak, onun faaliyyatina har hansi qanunsuz müdaxila etmak imkani ila takca fardi vatandaça deyil, bütovlükda dovlata zarar vera bilar. Texnoloji taraqqi baçariyyata informasiya mübadilasinin qlobal saviyyasina çixmaga imkan verdi ki, bu da bir tarafdan yeni inkiçaf yollari açdi, digar tarafdan
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
isa bir dövlatin takbatak mübariza imkanlari xaricinda olan problemlarin yaranmasina sabab oldu. Bu problemlar kiberhücum, kibercinayat adli terminlarla ifada olundu.
Bildiyiniz kimi, cinayat hami§a zamanla ayaqla§ir, yani cinayat töratmak ü9ün üsul va vasitalar daim takmilla§dirilir, kriminal qasdlarin obyektlari, cinayat müdaxilalarinin latentliyi (gizli qalmasi) artir, siyahi geni§lanir.
Bununla bela, hatta qeyri-qanuni faaliyyat da camiyyatin inki§af marhalasinin alamatlarindan biridir. Kibercinayatlarin va kibercinayatkarligin yaranmasi, inki§afi va yayilmasi - takca dövlatin deyil, ümumilikda ba§ariyyatin müasir tarixinin bir hissasidir.
Baxilan problemin ictimai tahlükasi beynalxalq saviyyada taninir va bu, beynalxalq ta§kilatlarin müvafiq qararlarinda öz aksini tapir. "Kibercinayat" anlayi§i BMT ekspertlarinin tövsiyalarinda bu cür verilir: "Kibercinayat" - kompüter sistemi va ya §abakasinin kömayi ila, kompüter sistemi va ya §abakasi daxilinda, kompüter sistemi va ya §abakasina qar§i töradila bilan istanilan cinayatdir. Kibercinayatkarligin beynalxalq hüquqi tarifi verilan tarifla mahdudla§mir. ölbatta ki, kibermakandan istifada etmakla töradilan "klassik" cinayat növlari da bu kateqoriyaya daxildir.
"Kibermakanda i§lanan cinayat" dedikda, kompüterlarin, kompüter proqramlarinin, kompüter §abakalarinin i§ina qanunsuz müdaxila, kompüterdaki verilanlarin, malumatlarin icazasiz dayi§dirilmasi, habela kompüterlardan, kompüter §abakalarindan va proqramlarindan istifada etmakla digar qanunsuz ictimai tahlükali harakatlar ba§a dü§ülür.
Bu tariflara alava olaraq, Avropa §urasinin formala§dirdigi "kompüter cinayatlari" adlanan siyahi da var. Bu Konvensiya kompüter malumatlarinin va sistemlarinin maxfiliyina, bütövlüyüna qar§i qeyri-qanuni harakatlar kimi müayyan edilan kompüter cinayatlarinin 4 növünü tasvir edir:
1) qanunsuz giri§;
2) qanunsuz aldaedilma;
3) malumatlara müdaxila;
4) sistema müdaxila.
Kibercinayatkarligin beynalxalq hüquqi tarifindan alava, bu masala ila bagli bir sira elmi ara§dirmalar var. Tadqiqat9ilarin galdiklari naticaya göra, "internet cinayati" va ya "kiber cinayat" termini dedikda informasiya texnologiyalari sahasindaki bütün cinayat amallari ba§a dü§ülmalidir.
Belalikla deya bilarik ki, kibercinayatkarliq - elektron sferada kompüter vasitalarinin va ya virtual §abakalarin kömayi ila va ya onlara qar§i töradilan istanilan cinayatdir.
Kibercinayatlari 2 asas növa bölmak olar:
1) kompüter cinayatlari
2) kibermakanda töradilan cinayatlar
Bela bölgü cinayatin yerina va cinayatin predmetina göra aparilir. Bir qayda olaraq, kompüter cinayatlari konkret fardi kompütera va ya kompüter §abakasina icazasiz giri§ alda etmak maqsadi güdür. Bu halda tacavüzün predmeti informasiyadir ki, cinayatkar onu mahv etmak, dayi§dirmak, ona giri§i angallamak va ya götürmakla, kopyalamaqla manimsamak niyyatindadir.
Kibermakanda töradilmi§ cinayatlar isa tamamila "klassik" cinayatlari kopyalayir, yalniz farq ondadir ki, burada spesifik "alalardan" istifada edilir (masalan, onlayn alqi-satqi sahasindaki firildaq9iliqlar). Demak olar ki, har §ey bu cür cinayatkar müdaxilalarin obyekti ola bilar: pul, informasiya, silah, narkotik va s. Kibercinayatlarin bu cür tasnifati informasiya texnologiyalarinin tarixi inki§afi va onlarin sosial faaliyyata va fardin hayatina inteqrasiyasina asaslanir.
Aydindir ki, ilk olaraq "kompüter cinayatlari" ortaya 9ixmi§dir, 9ünki elektron hesablama ma§inlarinin (EHM) imkanlari o dövrda olduqca mahdud idi. Kompüterdan cinayat maqsadlari ü9ün istifada edilmasi hali 1960-ci illara - sanaye miqyasi qazanan ü9üncü nasil kompüterlarin meydana 9ixdigi illara tasadüf edir.
O vaxt kompüterlar müxtalif §abakalarda birla§dirilmami§di, ona göra da cinayatlar ilk növbada malumatlarin mahv edilmasi, müassisanin maliyya faaliyyati haqqinda malumatlarin ogurlanmasi, suratinin alinmasi va ya dayi§dirilmasi kimi hallardan ibarat idi.
Kibermakanda töradilan cinayatlar iqtisadi faaliyyatda ilk kompüter §abakalarinin yayilmasi ila demak olar ki, eyni vaxtda yaranmi§dir. Rabita §abakalarindan istifada edarak töradilan kibercinayatkarliq tarixinda, dörd asas marhalani qeyd etmak olar:
1) internet qlobal $abakasinin i^lonib hazirlanmasi va hayata ke?irilmasi.
internetin yaranma tarixi ötan asrin 60-ci illarindan ba§layir. 1962-ci ilda mühandislik elmlari doktoru, professor Con Licklider "Qalaktik §abaka" kompüter §abakasi konsepsiyasini na§r edir. O, yaxin galacakda planetdaki bütün kompüter sistemlarini birla§diracak qlobal §abaka yaranacagina va har kasin bu §abakaya qo§ula bilacayi inanirdi.
ilk internet cinayatkari rabita xidmatlarina göra ödani§dan yayinma maqsadila telefon §abakalarini sindiran Con Draper hesab olunur.
2) Hakerlarin subkulturasinin yaranmasi va inki^afi.
Ke9an asrin 80-ci illarinin sonunda hakerlarin subkulturasi meydana 9ixdi - kompüterlarin incaliklarini ba§a dü§an yüksak ixtisasli iT (internet texnologiyalari) mütaxassislari.
illar ke9dikca iT hakerlarin müxtalif növlari yaranir. Bunlardan iki növ iT haker "White hat" va «Black hat" ("Ag §apka" va "Qara §apka") daha 9ox mah§urdur.
"Qara papaq" kibercinayatkarlari, "Ag papaq" isa qanunu pozmayan iT mütaxassislari ifada edir. ilk qrup cinayatlarindan biri özlarini "Qrup-414" adlandiran bir qrup yetkinlik ya§ina 9atmayanlar tarafindan internet üzarindan fardi kompüterlara olan müdaxiladir. Buna cavab olaraq CERT (Computer emergency response team) Beynalxalq internet Tahlükasizliyi Ara§dirma Markazi yaradilir.
Qeyd etmak yerina dü§ar ki, Azdrbaycan Respublikasinin Rabita va Yüksak Texnologiyalar Nazirliyi yaninda Elektron Tahlükasizlik Markazi Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin 2012-ci il 26 sentyabr tarixli 708 nömrali Farmaninin 5-ci hissasina asasan yaradilib. "Azarbaycan Respublikasinda naqliyyat, rabita va yüksak texnologiyalar sahasinda idaraetmanin takmilla§dirilmasi ila bagli bazi tadbirlar" haqqinda Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin 12 yanvar 2018-ci il tarixli Farmani ila Markaz Azarbaycan Respublikasinin Naqliyyat, Rabita va Yüksak Texnologiyalar Nazirliyi yaninda Elektron Tahlükasizlik Xidmati kimi Nazirliyin strukturuna daxil edilib. (rasmi sayti cert.az)
ETX - kibertahlükasizlik sahasinda informasiya infrastrukturu subyektlarinin faaliyyatinin koordinasiyasini, mövcud va yarana bilacak elektron tahlükalar barada ölka saviyyasinda malumatlandirmani, ahalinin, özal va digar qurumlarin kibertahlükasizlik sahasinda maariflandirilmasini va onlara metodiki kömak göstarilmasini tamin edan alaqalandirici qurum olan dövlat orqanidir.
Faaliyyat istiqamatfori:
• kibertahlükasizlik sahasinda informasiya infrastrukturunun subyektlarinin faaliyyatini koordinasiya edir;
• informasiya sistemlarinin va §abakalarinin, kompüter avadanliqlarinin va onlarin proqram taminatinin, lokal va korporativ informasiya sistemlarinin va ehtiyatlarinin tahlükasizliyina qar§i yönaldilmi§ kiberhücumlar, qanunsuz müdaxilalar, ziyanverici proqramlar (bundan sonra - elektron tahlükalar) barada istifadagilardan, proqram taminati va texniki avadanliqlarin istehsalgilarindan, xarici ölkalardaki analoji strukturlardan va digar manbalardan daxil olan malumatlari toplayir va tahlil edir;
• mövcud va yarana bilacak elektron tahlükalar barada ölka saviyyasinda malumatlandirmani hayata kegirir, kibertahlükasizlik sahasinda istifadagilarin maariflandirilmasini tamin edir;
• elektron tahlükalarin qar§isinin alinmasi istiqamatinda, o cümladan istifadagilara qar§i istifada oluna bilacak proqramlar, texniki vasitalar barada talimatlar hazirlayir, onlara tövsiyalar verir, metodiki dastayin göstarilmasini tamin edir;
• ümumi internet trafikinda qlobal kiberhücumlarin qar§isini almaq maqsadi ila milli internet operatoru ila birlikda Naqliyyat, Rabita va Yüksak Texnologiyalar Nazirliyi ila razila§dirilmi§ qabaqlayici tadbirlar hayata kegirir;
• kibertdhlükdsizlik üzra hazirligi tamin etmak maqsadi ila ölkddd fdaliyydt göstaran digar aidiyydti qurumlarla qarçiliqli alaqada faaliyyat göstarir;
• Yayilmasi qadagan edilan informasiyanm internet informasiya ehtiyatlarinda yerlaçdirilmasi hallari ila bagli qanunla müayyan edilmiç tadbirlari görmak;
• Fardi malumatlarin toplanilmasi, içlanilmasi va mühafizasi ila maçgul olan hüquqi va fiziki çaxslardan "Fardi malumatlar haqqinda" Azarbaycan Respublikasi Qanununun talablarinin pozulmasi hallarinin aradan qaldirilmasini talab etmak.
3) informasiya texnologiyalarinin "klassik" cinayatlarin töradilmasi üsiillarina inteqrasiyasi.
1990-ci illarda iri dövlatlarin firma, bank va birjalarinin informasiya sistemlarina kiberhücumlar hayata keçiran haker qruplari formalaçmaga baçladi.
1994-cü ilda bir qrup haker dünyanin 9 ölkasinin bank mü§tarilarinin hesablarindan ümumi mablag 10 milyon 700 min 952 AB§ dollari olan vasaiti kôçûrmaya cahd edir. Ancaq kiberhücumun üstü açildigindan onlar cami 400 min dollar ogurlaya bilirlar.
4) Beynalxalq saviyyada kibercinayatkarliq
Bu marhala keçan asrin sonlarinda ba§lami§dir va kiberterrorizm kimi xarakteriza olunur. ilk kiberterror akti 1998-ci ilda 12 ya§li haker tarafindan Arizonada bandin informasiya sistemini sindirmaga cahd sayilir. O bütün band qapilarini açsaydi, ümumi ahalisi 1 milyondan çox olan bir neça §ahar su altinda qalacaqdi.
Kibercinayatkarliq bu gün dünya miqyasinda olan bir problemdir. Bu cinayatkarligin inki§afi kommunikasiya texnologiyalarinin inki§afi ila düz mütanasibdir.
Gündan-güna internet hayat faaliyyatimiza daha çox nüfuz edir va bu, bir tarafdan hayatimizi sadalaçdirir, digar tarafdan isa onu daha müdafiasiz va hassas edir. Müasir texnologiyalarin hüquq-mühafiza orqanlarina nisbatan kriminal mühita daha süratla daxil olmasi fakti vaziyyati garginlaçdirir va cinayatlarin açilmasi va sübutlarin toplanmasi prosesini xeyli çatinlaçdirir.
Bas kibercinayatkarligin bu qadar yüksak ictimai tahlükasinin sababi nadir? Kibercinayatkarligin yüksak ictimai tahlükasini 3 amil müayyan edir:
1) miqyas (kibermakan demak olar ki, tamamila planetimizi ahata edir)
2) qeyri-mahdud sayda insan dairasi
3) informasiyanin yayilma sürati Kibermakanin ahata dairasi necadir?
insanin faaliyyatini va asuda vaxtini tamin etmak üsulu kimi internetin ahamiyyati na daracadadir?
Galin statistikaya müraciat edak:
Beynalxalq Telekommunikasiya ittifaqinin malumatlarina asasan, XXI asrin baçlangicinda 15 ilda internet istifadaçilarin sayi 6,5%-dan 43%-a qadar artmiçdir (Dünya ahalisinin sayina nazaran) va 2015-ci ilda 3,2 milyarddan çox olmuçdur. 2019-cu ilda bu raqam 4,39 milyard (57%), 2022-ci ilin sonuna isa artiq bu raqam 5,3 milyarda çatmiçdir.
Sosial çabakalarda 4, 62 milyard (58,4%) qeydiyyatdan keçmi§ istifadaçi var.
Cografi baximdan ahalinin sayina göra internet istifadaçilarinin paylanmasi açagidaki kimidir:
Avropa - 90%
Asiya - 55%
Afrika - 37%
§imali Amerika - 95%
Canubi Amerika - 73%
Azarbaycan - 80%
internetdan istifadaya sarf olunan vaxt da diqqat çakir. Dünya üzra orta hesabla har gün 6 saat 42 daqiqadir. Göstaricilari nazara alaraq informasiya makaninin insan hayatinin ahamiyyatli bir hissasina nüfuz etmasi haqqinda natica çixarmaq olar.
iqtisadiyyatdan baçqa, kiber cinayatlar ham siyasi, ham da harbi sahada töradilir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Bu cinayatlar getdikca daha çox siyasi çalar alir va ekstremist materiallari yaymaq, etnik münaqi§alari qiziçdirmaq, dövlatlari va ya ayri-ayri çaxslari gözdan salmaq va s. maqsadlar daçiyirl.
Kibercinayatkarliq galiri silah va narkotik ticaratindan alda edilan galirdan daha çox olan bir biznesa çevrilib. Kibercinayat internet, çabaka strukturlari va ya informasiya texnologiyalari olan istanilan yerda töradila bilar. Mahz buna göra da cinayatin bu növüna qarçi mübariza samarali va optimal olmasi üçün beynalxalq saviyyada tamin edilmalidir.
9D9BiYYAT:
1. Vagif Gasimov, "informasiya tahlükasizliyi: Müasir vaziyyat va elmi tadqiqat istiqamatlari", Azarbaycan Texniki Universiteti, Baki-2022 Noyabr.
2. ölizada Matlab Nuru§ oglu, Bayramov Hafiz Maharram oglu, Mammadov ölövsat Suliddin oglu, "informasiya Tahlükasizliyi", iNFORMASiYA TöHLÜKöSiZLiYi, Darslik,Baki, "iQTiSADUNiVERSiTETi" naçriyyati, çakilli, 2016 - 384 sah.
3. Müfiq Namazov, "informasiya sistemlari menecmentliyi", Baki-2019.
4. https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nformasiya t%C9%99hl%C3%BCk%C9%99sizliyi
5. Cahid ismayiloglu, "Regional informasiya Tahlükasizliyi va Kibercinayatkarliq", Baki 03 dekabr 2013.
6. https://www.unodc.org/documents/organized-
crime/UNODC CCPCJ EG.4 2013/CYBERCRIME STUDY 210213.pdf
