CC BY
5UOT: 62
BLOCKCHAÍN V9 MOLUMAT MOXFÍLÍYÍ
MUSTAFAYEVA AIDO MÜBARIZ QIZI
tex.f.d. informasiya texnologiyalari kafedrasinin müdiri Minga9evir, Azarbaycan
OLIYEVA ZEMFIRA OHMOD QIZI
informasiya texnologiyalari kafedrasinin ba§ müallimi Minga9evir, Azarbaycan
BAX§IYEVA GÜNEL SOFOR QIZI
informasiya texnologiyalari kafedrasinin müallimi Minga9evir, Azarbaycan
Xülasa: Blockchain tam olaraq nadir? "Blok" malumat sahasindan ibardt (masalan, "ad", "ünvan", "dogum tarixi" va s) bir strukturudur. "Blokgeyn" (ing.: "Blockchain") isa har bir blokda barabar paylanmi§ data bazasi sistemidir. Misal ügün, pul kogürmalarinda har addim blok yaradir. Gondaranin adi va gondarilan mablag kimi malumatlarin har biri bir blokdur. Kogürma prosesi zamani yaradilan bu bloklar §ifralanir va heg vaxt dayi§dirila va ya sindirila bilmaz. Har bir blok ozündan avvalki blokun kriptoqrafik he§ina (ing.: "hash"), vaxt arayi§ina va kogürma amaliyyatlarina sahib olur.
Paylanmi§ data bazasi sistemi agiq va markazsiz aparilmi§ hesabdir. Sistem raqamsal odani§ va i§ münasibatlarinda istifadagiddn istifadagiya olan otürmalari nazarat edici bir markazin olmamasina baxmayaraq, qeyd edir va tasdiq edir. Belallikla, "Blockchain" texnologiyasinin asasini iki asas komponent tutur: kriptologiya va "paylanmi§ data bazasi sistemi".
Bloklarin kriptoqrafik formada tahlükasiz zancirlanmasinin ilk asaslarini 1991-ci ilda Stuart Haber va V. Skot Stornetta, 1996-ci ilda Ross J. Anderson va 1998-ci ilda Brus §nayer & Con Kelsey yaziblar. Bunlarla paralel 1998-ci ilda Nik Sabo markazsiz raqamsal valyuta mexanizmi üzarinda i§layib va "BitGold" adlandirib. 2000-ci ilda Stefan Konst kriptoqrafik formada tahlükasiz zancirlanmanin ümumi nazariyyasini yaradib va bununla da hayata kegirilmasinin müxtalif metodlarini taklif edib.
Agar sozlvr: blok, blokgeyn, kriptologiya, data bazasi, tahlükasizlik, texnologiya
Blockchain son illarda an 9ox gozlanilan texnoloji iralilayi§lardan birina 9evrildi. Bununla bela, blok9eyn texnologiyasi, elaca da informasiya tahlükasizliyi qanunlari va qaydalari ahamiyyatli daracada inki§af etmi§dir.
Blockchain markazsizla§dirma va paylanmi§ qlobal verilanlar mübadilasinin üstünlüklarini tamin edir, eyni zamanda malumat maxfiliyinin sizmasi ehtimalini da da§iyir. Zararli tacavüzkarlarin blok9eyn istifada9ilarinin §axsi malumatlarini ogurlamasinin qar§isini almaq ü9ün müxtalif mühafiza üsullarinin inki§afi ü9ün geni§ imkanlar var. Blockchain, bütün §abaka i§tirak9ilarinin malumatlarin paylanmasi va saxlanmasina cavabdeh oldugu markazla§dirilmami§ malumatlarin emali üsuludur. Blok9eyn texnologiyasi kriptoqrafiya ila inteqrasiya olunduqda, avvalki yana§manin yaratdigi yüksak otürma xarclarini ahamiyyatli daracada azaldaraq, smart §abakalar ü9ün tahlükasiz real vaxt ol9ma va rabita prosedurlarini tamin eda bilar. Elektrik enerjisinin ticarati prosesinda blok9eynin istifadasi enerji itkisini ugurla minimuma endirmakla yana§i, ticarat sisteminin real vaxt performansini va tahlükasizliyini da yax§ila§dira bilar. Ü9üncü vasita9ilardan istifada etmadan müassisalar va istehlak9ilar güc va kapitali etibarli asasda ticarat eda bilarlar.
indiya qadar blockchain-a ictimai maragin aksariyyati kriptovalyutalara, xüsusan Bitcoin-a, ham9inin ilk dafa sikka takliflari (ICO) kimi alaqali maliyya xidmatlarina yonalib. Blockchain-in na oldugu va ya ola bilacayi ila bagli geni§ yayilmi§ anla§ilmazliga baxmayaraq, blok9eyn va digar
paylanmi§ verilanlar metodlari (DLT) hókumatlarin, §irkatlarin va §axslarin diqqatini calb etdi va onlar bütün dünyada qanunvericilar va tanzimlayicilarin maraq markazina 9evrildi.
Blockchain malumat maxfiliyini neca dastaklayir?
Har §eyin raqamsal oldugu va malumatlarin vacib oldugu müasir dóvrda maxfilik indi qa9ilmaz bir narahatliqdir. "Blockchain" texnologiyasi raqamsal pul va digar raqamsal tatbiqlarla hayatimiza daxil olub. Bu texnologiya ila har cür faaliyyati izlamak va ali§-veri§ etmak mümkündür. Bugünkü istifada9ilar onlayn proqramlarin va vebsaytlarin óz malumatlarindan va §axsi malumatlarindan neca istifada etmasina 9ox az tasir góstarir va ya he9 bir tasira malik deyillar. Bu malumatlar fardila§dirilmi§ axtari§lar va fardila§dirilmi§ mahsul va xidmat takliflari vermak ü9ün istifada oluna bilsa da, bu, ham9inin firildaq9iliq va tahlükasizlik pozuntularina sabab ola bilar. Ístifada9ilarin va onlarin malumatlarinin maxfiliyini va tahlükasizliyini qorumaq ü9ün Blockchain texnologiyasinin bazi üsullarina nazar salaq:
o Markazsizla§dirma va Razila§ma: Markazsizla§dirma Blockchain-in tahlükasizliyina tóhfa veran mühüm komponentdir. Standart verilanlar bazasi malumatlari bir yerda saxladigi halda, Blockchain malumatlari birdan 9ox yera takrarlamaqla saxlayir va naticada paylanmi§ verilanlar yaranir. Naticada, malumatlarin maxfiliyini tamin etmak ü9ün Blockchain qeyri-ananavi prosedurlar talab edir. Sistemdaki har bir mübadila a9iqdir va yalniz bir kompüter deyil, cihazlar toplusunda saxlanilir. Blockchain-a qo§ulan har bir cihaz blok9eyninda ba§ veran har bir amaliyyatin elektron suretini alir (§akil 1)
Bu o demakdir ki, blok9eyn birga idara olunur va sistemdan asili olan fardlar birliyi tarafindan idara olunur. §abakadaki bir node tarafindan zancira alava edilan har hansi yeni blok avvalca Blockchain §abakasinin digar qov§aqlari tarafindan tasdiqlanir. Dayi§dirilmi§ bloklar atilir. Yalniz blok9eynindaki kompüterlarin 51%-dan 9oxu yeni blokla razila§diqda, o, zancira düzgün §akilda alava olunacaq. Buna £oxluq mexanizmi deyilir.
• Hashing va Bloklar: Adindan da góründüyü kimi, blok9eyn sifari§li ardicilliq va ya bloklar seriyasidir. Bu bloklarin har biri ü9 farqli komponentdan ibaratdir, yani (§akil 2):
— Malumat
— Blokun hash dayari
— Zancirin hashindaki avvalki blok
Hash: BBQ1
Previous Hnsh: <TZe?) ' Previous Hash: (eBQt
JavrfVb^nt
§akil 2. Bloklar zanciri
Blokdaki malumat §ifralanir va unikal §axsiyyata malikdir (barmaq izina banzar). Bu identifikasiya hash adlanir. Zancirdaki har bir blok avvalki blokun §ifralama a9arini saxlamaq ü9ün masuliyyat da§iyir. Bu, blockchain sisteminin effektivliyina va tahlükasizliyina töhfa verir. Yaradili§ bloku avvalki bloklarla alaqasi olmayan zancirdaki ilkin blokdur.
Blokun daxilinda har hansi bir dayi§iklik olarsa, bloklarin hashi da dayi§ir. Bu o demakdir ki, növbati blok özündan avvalki blokdan daha 9ox alava hashi göstaracak (daha avvalki blokun etibarli hashini saxlamir). Naticada, ardicilliqdaki bütün sonraki bloklar etibarsiz olur. Bu xüsusiyyata göra, hashlar blockchain malumatlarinda dayi§ikliklari va manipulyasiyalari a§kar etmak ü9ün effektiv üsul kimi istifada edila bilar. Naticada, malumat qorunur va müdaxilaya qar§i qorunur.
• Nümuna üzarinda i§in sübutu : Sübut i§i yeni bloklarin yaradilmasini yava§latmaq ü9ün istifada olunan proses va ya yana§madir. Naticada, bir §axs bir blokdaki mazmuna müdaxila edarsa, zancirdaki har bir digar blok ü9ün i§ sübutunu yenidan hesablamalidir. Fardlar bunun naticasinda blok olmadan müdaxila etmakda 9atinlik 9akacaklar (§akil 3)
BLOCKCHAIN BAD АСТОЯ
iXt
MtWM!«t«lb ямр
__ __
UiMk<h«i>
ни» He
BioKh (Avowwl Mtwi ih»
\ '
\ ucMi
\Or«wnMtbp
1
§akil 3. Nümuna
WANinW lUMtM
ömaliyyat sübutu va hashing alqoritmlari firildaq9iligi azaltmaq ü9ün birlikda i§layir va belalikla, Blockchain cihazlari §abakasinda malumatlarin bütövlüyünü va tahlükasizliyini tamin edir.
• Ümumi Ünvanlar: Paylanmi§ verilanlar kitab9asindaki har bir qov§aq (kompüter va ya digar cihaz) unikal §axsi a9ar va ümumi ünvana malikdir. Bir qov§aq mübadilada i§tirak etdikda, o, sadaca olaraq, §axsi a9ari deyil, a9iq ünvanini dünyanin qalan hissasina 9atdirir. Bu ictimai ad raqamlar va harflardan ibarat tasadüfi satirdir. Digar blockchain §abaka istifada9ilari ictimai yeri göranda, göra bilacaklari yalniz amaliyyat qeydlari va ümumi ünvandir. Bununla bela, istifada9inin adi, ya§i va ünvani kimi §axsi va maliyya malumatlari anonim olaraq qalir. Bu mexanizm istifada9inin maxfiliyinin qorunmasini tamin edir.
• §ifralama va §axsi A^ara Nazarat: Blockchain malumatlarin tahlükasizliyini tamin etmak ü9ün mürakkab §ifralama alqoritmlarindan istifada edir. Blockchain §abakasinin har bir i§tirak9isi unikal kriptoqrafik a9ar cütlüyüna malikdir: a9iq a9ar va §axsi a9ar. Malumat alicinin a9iq a9arindan istifada etmakla §ifrlanir va yalniz nazarda tutulan alicinin malumati
edэ vэ mэlumat эldэ edэ bilmэsini tэmin edir. Ви kriptoqrafik §ifrэlэmэ 6turulmэ vэ
вахкта zamam Ьзвзаз тэ1итайап с]огиуиг, пвкМ агаМт
§экП 4. Афщ vэ §эxsi афаг
Mэlumat sahibi tэrэfindэn tэЫukэsiz saxlaшlan §эxsi афаг Ыокфеуп^э saxlaшlan тэ1ита^ага giri§ imkaш verir. Mэxfi афаг ^эг^э Ьи sahiblik vэ nэzarэt fэrdlэrэ vэ tэ§kilatlara 6z тэ1ита^апш idarэ etmэk imkaш verir, hэssas mэlumatlarla mэrkэzlэ§dirilmi§ qurumlara etibar еШэк ehtiyaclш aradan qaldlпr. istifadэфilэr muvэqqэti vэ уа daimi kriptoqrafik icazэlэr vermэklэ 6z mэlumatlaпna seфmэ giri§i рау1а§а, Ьипип1а da mэlumatlaпn тэхйНут vэ nэzarэtini gudэndirэ bilэrlэr.
• Slflr Б111у1п sйbutu: Slflr Ы1эп subut blockchain sistemindэ §эxsi тэ1ита^апп qorunmasl ифип э1а usuldur. Ви strategiya insana heф bir э^э mэlumat vermэdэn тиэууэп bir iddiaшn dogru oldugunu digэr insanlara питау1§ etdirmэyэ imkan verir. Mubadilэ zamaш subut edэn §эxs hэr hansl кэпаг mэlumatl aradan qaldlraraq тиэууэп Ыг dэyэrin (hэm tэmin edэn, hэm dэ уох1ау1С1уа istinad edilir) dэqiq vэ etibarll oldugunu уох1ау1С1уа numayi§ etdirmэlidir. Bu, эslindэ sirri demэdэn kimэsэ sirri bildiyini subut etmэk kimidir.
• А^Ш Mйqavi1э1эr vэ ¡сагэП Б1осксИа1п1эг: А§1Ш muqavilэlэr, Ь1окфеуп §эЬэкэ1эг^э ^1эуэп 6zunu icra edэn proqramlar эlavэ mэxfilik vэ mэlumatlara nэzarэt sэviyyэsini tэmin её1г. А§1Ш muqavilэlэr vasitэфilэrэ ehtiyacl aradan qaldlraraq эvvэlcэdэn muэyyэn edilmi§ qaydalar vэ §эrtlэri avtomatik olaraq tэtbiq etmэyэ imkan verir. А§1Ш muqavilэlэr daxilindэ mэxfilik xususiyyэtlэrini daxil еШэЫэ, mэxfi mэlumat icazэsiz §эxslэrэ mэruz qalmadan tэhlukэsiz §эkildэ рау1а§11а vэ emal oluna bilэr.
icazэli Ыокфеуп1э^э §эЬэкэуэ vэ mэlumatlara giri§ ейЬагк i§tirakфllar ифип mэhdudla§dmhr, mэxfilik vэ mэxfiliyi artlпr. Bu 6zэl Ь1окфеуп1эг xususi mэlumat mэxfiliyi tэlэblэrinin уеппэ yetirilmэli oldugu muэssisэ parametrlэrindэ хшшПэ faydalldlr. Giri§ nэzarэti vэ icazэlэri diqqэtlэ idarэ etmэklэ tэ§kilatlar уа1п^ sэlahiyyэtli qurumlaпn ^йгак edэ vэ hэssas mэlumatlara daxil о1а ЬПэсэут tэmin edэ bilэr.
Azэrbaycanda bu texnologiya hэlэlik yalшz Mэrkэzi Вапк tэrэfindэn tэtbiq edilib. Mэhz Mэrkэzi Вапкт "mainer"liyi, yэni bu texnologiyaшn эsas yaradlclsl ilэ bu gun 6lkэmizdэki ЬШшп Ьапк1аг ЬэгаЬэг §эЫЫэ eyni mэlumatlara ф1Х1§ эldэ edэ bilirlэr. Misal olaraq, vэtэnda§ kredit almaq ифип hэr hansl Ыг Ьапка уахтк^^а Ьапк о vэtэnda§m muraciэti vэ razlhgl эsasmda onun kredit tarixфэsi barэdэ ЬШшп mэlumatlaп avtomatik olaraq эldэ edir. ВШшп bunlar Ь1окфеуп sistemi sayэsindэ hэyata keфirilir.
Blockchain-dэ mэlumatlaпn mэxfiliyi m6vzulan:
^ АпоттНуэ qar§l tэxэПйs: В1оскЛат-т эsas xususiyyэtlэrindэn biri эmэliyyatlaпn tэxэllus xarakteridir. istifadэфilэr геа1 §эxsiyyэtlэri Пэ deyil, kriptoqrafik ипуап1аг1а tэmsil оШма1аг da, blokфeynin §эffafhgl hэlэ dэ эmэliyyatlaпn konkret §эxslэr vэ уа qurumlarla эlaqэlэndirilmэsini tэmin edэ Ы1эг. Xarici mэlumat mэnbэlэrinin vэ murэkkэb tэhlil ш^^ипт artan эlфatanllgl Пэ Ь1окфеуп эmэliyyatlaпшn tэxэllus xarakteri pozula bilэr vэ ^Йгакф11апп mэxfiliyinэ tэhlukэ yarada bilэr.
zэиdrdэиkэиar fэaliyyэtlэr уаш^иэ тэкптп slzmasl: Blockchain 6zu mэlumatlaпn saxlanmasl ифип tэЫukэsiz muhit tэmin etsэ dэ, Ь1ок9еуп1э эlaqэli тиэууэп qar§lllqll эlaqэlэr vэ fэaliyyэtlэr zэncirdэn kэnarda Ьа§ verэ bilэr. Zэncirdэnkэnar mэlumatlara xarici platformalar, rabitэ капа11ап vэ уа xarici sistemlэrlэ qar§lhqh эlaqэdэ о1ап а§1111 muqavi1э1эr vasitэsilэ рау1а§11ап mэlumatlar daxildir. Ви zэncirdэn кэпаг fэaliyyэtlэr potensial olaraq tэfэrruatlar vэ уа эmэliyyat тэ1ита^ап kimi hэssas mэlumatlaп Ь1окфеуп muЫtmdэn кэпаг zэifliklэrэ mэruz qoya Ы1эг. Nэticэ etibarilэ, ^йгак911апп mэlumatlaпшn тэхй^ Ьи xarici komponentlэrdэ hэyata ке9т1эп tэhlukэsizlik tэdbirlэrindэn aslll о1иг.
мэханк protoko11armm qeyri-adekvat tэtbiqi: Blockchain mэxfilik problemlэri ифип potensial hэllэr tэklif etsэ dэ, mэxfilik ршШкоПап vэ texnikalaпшn tэtbiqi ЬШцп Ыокфеуп §эЬэкэ1эг^э standart1a§dm1maylb. Slflr bilik subut1an, zэng imzalaп vэ уа gizli unvanlar kimi mэxfilik xususiyyэtlэri тэхй^ artlra bilэr, lakin оп1апп istifadэsi vэ effektivliyi xususi Ь1ок9еуп tэtbiqindэn aslll olaraq dэyi§э bilэr. МэхйНк protokollaпшn qeyri-adekvat tэtbiqi vэ уа уапк§ konfiqurasiyasl mэlumatlaпn g6zlэnilmэz ¡^аБта sэbэb о1а bilэr vэ Ыокфеуш mэxfilik pozuntulaпna hэssas edir.
¡е^нии уэ §эxsi в1ок?еуп1эг: Вксот vэ Ethereum kimi ictimai Ь1ок9еуп1эг §эbэkэdэki hэr kэs u9un g6runэn §эГГаГ эmэliyyat qeydlэrini saxlaylr. Ви ЫокфеупЬг guclu tэhlukэsizlik zэmanэtlэri tэmin etsэ dэ, mэrkэzsiz1э§dirmэ vэ §эГГаЙща nail olmaq u9un mahiyyэt ейЬагПэ mэxfiliyi qurban verirlэr. Digэr tэrэfdэn, 6zэl vэ уа icazэli Ь1ок9еуп1эг etibar1l ^Йгак911ага giri§i mэhdud1a§dlraraq, тэхйНуэ daha 9ох nэzarэt etmэyэ ткап verir. Випип1а Ье1э, hэtta 6zэ1 Ь1ок9еуп1э^э, ^Йгак911аг ciddi giri§ nэzarэtinэ этэ1 etmэdikdэ vэ уа zэrэr1i aktyor1ar §эЬэкэуэ slzarsa, mэ1umat1aпn тэхй^ pozu1a bi1эr.
^ dэyi§mэz тэкптшапи sax1anmasl: Mэ1umat1aпn but6v1uyunu tэmin edэn эsas xususiyyэt о1ап b1ok9eyndэ qeydэ а1тап mэ1umat1aпn dэyi§mэz1iyi dэ тэхйНуэ ргоЬ1ет1эг yarada bi1эr. Mэ1umat Ь1ок9еупэ yazl1dlqdan sonra опи dэyi§dirmэk vэ уа si1mэk mumkun deyi1. vэ уа hэssas mэ1umat1aпn tэsadufэn b1ok9eynindэ sax1andlgl ha11arda, Ьи тэ1итай aradan qa1dlrmaq o1duqca 9эtin о1иг. Ви dэyi§mэz1ik xususiyyэti Umumi Мэ1ита^апп Qorunmasl Qaydasl (GDPR) kimi тэ1ита^апп mэxfi1iyi qayda1aпшn muhum aspekti о1ап мunudu1maq huququ" prinsipi i1э ziddiyyэt tэ§ki1 edir.
Nэticэ
B1ockchain texno1ogiyasl mэ1umat1aпn mэxfi1iyi vэ tэh1ukэsiz1iyi Пэ Ьа§Ь ргоЬ1ет1эгэ эsas1l hэ11 уо1и tэqdim edir. Mэrkэz1э§diri1mэmi§ strukturu, dэyi§mэz1iyi, §ifrэ1эmэ mexanizm1эri vэ а§1Ш muqavi1э imkan1aп vasitэsi1э Ыockchain §эxsi vэ tэ§ki1ati mэ1umat1aпn qorunmasl u9un m6hkэm 9эr9ivэ tэk1if edir.
B1ockchain texno1ogiyasl mэ1umat1aпn mэxfi1iyi i1э Ьа§Ь narahat1lq1ar u9un perspektiv1i hэ11эr tэk1if etsэ dэ, опип tэqdim etdiyi pшЫem1эri qэbu1 etmэk vэ hэ11 еШэк vacibdir. §эГГаЙщ vэ mэxfi1ik arasmda tarazhgm yaradl1masl, m6hkэm mэxfi1ik ргоШко11апшп qэbu1 edi1mэsi vэ tэh1ukэsiz1ik tэdbir1эrinin duzgun icrasmm tэmin edi1mэsi Ь1ок9еуп sistem1эrindэ mэ1umat1aпn mэxfi1iyinin artm1masl istiqamэtindэ muhum addlm1ardlr. B1ockchain тЫ§аГ etdikcэ vэ yetkin1э§dikcэ, fэrd1эrin vэ tэ§ki1at1aпn mэxfi1ik huquq1anш qoruyarkэn опип tam potensia1lш ^э 9lxarmaq u9un Ьи proЫem1эri hэ11 etmэk u9un davam1l sэy1эr tэ1эb o1unacaq.
9D9BiYYAT
1. http://www.coindesk.com/blockchain-lottery-miners-rewarded/
2. http://www.gartner.com/newsroom/id/3114217
3. "State of blockchain q1 2016: Blockchain funding overtakes bitcoin," 2016. [Online]. Available: http://www.coindesk.com/ state-of-blockchain-q1-2016/
4. S. Nakamoto, "Bitcoin: A peer-to-peer electronic cash system," 2008. [Online]. Available: https://bitcoin.org/bitcoin.pdf
5. G. W. Peters, E. Panayi, and A. Chapelle, "Trends in crypto-currencies and blockchain technologies: A monetary theory and regulation perspective," 2015. [Online]. Available: http://dx.doi.org/10.2139/ssrn. 2646618
