CC BY
21ПОЛИТОЛОГИЯ
XX aSRÎN 9VV9LL9RÎND9 C9NUBÎ QAFQAZDA iCTÎMAi-SiYASi V9ZiYY9T
SADIQOV ELBRUS C9LAL OGLU
Azarbaycan Tibb Universiteti ictimai fanlar kafedrasinin dosenti
1918-20-ci illarda Rusiyanm caynagindan çixmiç bazi arazilar kimi Canubi Qafqaz da Böyük dövldtldrin siyasi maraginda idi. Geostrateji baximdan Canubi Qafqaz îngiltara ûçûn böyük ahamiyyata malik idi. Xüsusila Azarbaycan, onun iri sanaye-maliyya markazi olan Baki üzarinda nazaratin ala keçirilmasi va Xazar limaninin zabt olunmasi cahdlari ingilis siyasatinin ananavi va prioritet istiqamatlarindan idi, eyni zamanda onun ümumilikda Avrasiya ila bagli asas geosiyasi konsepsiyasina uygun galirdi. "Ermani masalasi"nin ortaya çixmasinda va millatlararasiproblema çevrilmasinda baçlica rol oynayan dövlatlardan biri mahz îngiltara olmuçdur. Bu masala beynalxalq raqabatda maraqlari toqquçan iki böyük dövlatin - Rusiya ila ingiltaranin tahriklari naticasinda ortaya çixmi§dir. Lakin problemin kökü Rusiya tarafindan ermanilarin tarixi Azarbaycan torpaqlarina kôçûrûldûyû va naticada "Ermani vilayati "nin quruldugu tarixa, yani XIXasrin avvallarina qadar uzanir. Ermanilarin kôçûrûlmasi siyasati Rusiyanin galacaya hesablanmiç maqsadyönlü planinin asas tarkib hissasi idi. Qvvala, Rusiya Azarbaycan torpaqlarina ermanilari kôçrnarak burada uzunmüddatli hakimiyyat qurmaq niyyatinda idi; ikincisi, bu siyasat naticasinda Qacarlara va Osmanlilara qarçi güclü saddyaradaraq iqtisadi, harbi va siyasi imkanlar qazanmiç oldu; Ûçüncüsü, Rusiya "ermani karti"ndanyararlanaraqgalacakda Osmanli dövlatiniparçalamaq, §arqi Anadoludayaçayan ermanilari müstaqillik va "BöyükErmanistan" vadlari ila qiziçdirmaq, onlari öz himayasi altinda birlaçdirmaya sövq edarak Osmanli va Azarbaycan arazilarina yiyalanmak arzusunda idi.
Açar sözlar: Canubi Qafqaz, Azarbaycan, Ermanistan, Böyük dövlatlar, xarici siyasat, XX asr, arazi münaqi§asi
СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ СИТУАЦИИ НА ЮЖНОМ КАФКАЗЕ XX ВЕКА
САДИГОВ ЭЛЬБРУС ДЖАЛАЛ ОГЛЫ
АМУ доцент
Вышедший из состава России в 1918-20 годах Южный Кавказ как и другие территории был в интересах крупных государств. Геостратегически Южный Кавказ имел большое значение для Англии. Особенным приоритетным направлением был Азербайджан в частности попытки взять надзор через промышленно-экономический центр Баку и захватить порт Хазар, в то же время он подходил геополитической концепции связанной с Евразией. Англия была одна из основных государств сыгравший большую роль в возникновении «Армянского вопроса» и межнациональной проблемы. Эта задача возникла как результат инициативы двух крупных государств - России и Англии у которых состыковывались интересы в международным конфликте. Однако корень проблемы тянется вилоть до начала XIX века времён переселения армян на территорию земель исторического Азербайджана и как результат появления «Армянской области». Политика переселения армян являлось продуманном на будущее целенаправленным планам Росии. Во первых переселев армян на территорию Азербайджана преследовала цели создать здесь долгосрочную власть,во вторых за счеть этой
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
политикисоздать сильную оборону против Гачаров ,Оманов и таким образом запалучило военно-политические возможности.В третих Россия воспользовались «Армянской картой» планировала в будущем разрушить Османское государство,подтолкнуть живущих на северном Анадолу армян обещаниями о армянской независимость и «Большой Армении» тем самым за счёт их воссоединения под собственным опекунством желало заполучить Османские и Азербайджанские земли.
Ключевые слова: Южный Кавказ, Азербайджан, Армения, Крупные государства, Внешняя политика, ХХ век, территориальный конфликт
SOCIAL-POLITICAL SITUATION IN THE SOUTH CAUCASUS AT THE BEGINNING OF
THE XX -th CENTURY
SADIGOV ELBRUS JALAL
AMU ass. prof.
The southern Caucasus,which emerged from Russia in 1918-1920 years as well as other territories, was in the interests of large states. Geostrategically the southern Caucasus was of great importance for England. The special priority was Azerbaijan in particular, attemps to take over the industrial and economic center Baku and seize the pord of Khazar. At the same time, it approached the geopolitical concept associated with Eurasia, England was one of the main states that played big role in the emergence of the "Armenian issue " and this problem arose as a result of the initiative of two large states, England and Russia, which interests in the international conflict docked. However, the root of the problem dragged on until the beginning of the 20th century, the time of the resettlement of Armenians to the territory of the historical lands of Azerbaijan and as a result, the emergence of the "Armenian region" the policy of resettlement of Armenians was carefully planned by Russia. First the relocation of Armenias to Azerbaijan was aimed at creating a long-term power here, secondly, due to this policy of creating a strong defence against the Gachars and the Ottomans and thus to gain military and political opportunities. In the third, using the "Armenian card" planned to destroy the Ottomans state in the future. To push the Armenians living in Northern Anatolia with promises of Armenian independence and "Greater Armenia", thus by reuniting under their own guardianship, they wanted to get the Ottoman and Azerbaijani lands.
Key words: South Caucasus, Azerbaijan, Armenia, large states, external policy, XX century, territorial conflict
Canubi Qafqaz Boyuk Qafqaz daglarinin canubunda yerla§an, bugunku Azarbaycan, Gurcustan va Ermanistan arazilarindan, ham^nin, Turkiya va iran torpaqlarinin bir hissasindan ibarat cografi-siyasi region olub, butun post-sovet makaninda siyasi cahatdan an gargin region hesab olunur. Burada Abxaziya, Canubi Osetiya va Dagliq Qarabag kimi arazilar munaqi§ali olaraq aktual olmu§lar. Canubi Qafqaz ozunun strateji va geosiyasi ahamiyyatina gora tarix boyu bir 9ox boyuk dovlatlarin diqqatini 9akmi§, siyasi, dini va madani carayanlarin sahnasina 9evrilmi§dir.
XX asrin avvalinda ba§ veran iqtisadi bohran ham Rusiyani, ham da onun mustamlakalarini ahata etdi. Butun imperiyani sarsidan tatillar dalgasi, sanaye potensiali gundan-guna artan Canubi Qafqazi da burudu. Daha tez-tez ba§ veran fahla va kandli 9ixi§lari, mustamlaka9ilik siyasatini yeridan hakimiyyat orqanlarinin ozba§inaliqlari camiyyatin butun tabaqalarinda naraziligin artmasina va onun siyasila§masina sabab oldu.
XX asrin avvallarinda Azarbaycanda formala§maga ba§layan ilk siyasi ta§kilatlar, butun Rusiyada oldugu kimi, asasan sosialist yonlu idi.
Mütlaqiyyatin yeritdiyi böyük dôvlatçilik siyasati, zorla ruslaçdirma va azliqda qalmi§ millatlarin hüquqlarinm har cür pozulmasi milli masalani camiyyatin siyasi hayatinin an baçlica masalalarindan birina çevirmi§di. Bela bir §araitda bol§eviklarin partiya proqraminin milli masala üzra bölmalari inqilabi ahvali-ruhiyyada olan yerli Azarbaycan ziyalilari va fahlalarinin bir hissasi ûçûn çox calbedici idi. Bu, qisman da, proqramin millatlarin öz müqaddaratini tayin etmak va muxtar inzibati qurum (vilayat) yaratmaq hüquqlarini nazarda tutan 9-cu paraqrafi ila bagli idi. Bu müddaalarin cazibasi öz xalqini, ilk növbada, milli asaratdan xilas etmak ümidi ila yaçayan mütaraqqi ziyalilarin müayyan hissasini sosial-demokratiyaya çakirdi. Radikal ahvali-ruhiyyali Azarbaycan ziyalilarinin sosial-demokratiya harakatinda i§tirakini M.ö.Rasulzada daha daqiq saciyyalandirmi§dir: "Bu ganc nasil birinci rus inqilabi dövründa rus camiyyatinin mûxalifatçi qanadina ragbat baslayirdi. Onlar mûxalifatçi sosializmda çarizma qar§i mübarizada, an sadiq olmasa da, an alveriçli müttafiqi görürdülar".
1914-cü ilin iyununda baçariyyat tarixinda öz miqyasi va qurbanlarina göra o vaxtadak misli görünmami§ mühariba - Birinci dünya müharibasi baçlandi.
Müharibanin baçlanmasinin sababkarlari onun i§tirakçisi olan bütün aparici dövlatlar - Almaniya, ingiltara, Fransa, Avstriya, Macaristan va Rusiya idi. Lakin ingiltara, Rusiya va digar dövlatlari sixi§diraraq, silah gücüna dünyani yenidan bölü§dürüb pay almaga can atan Almaniya müharibanin baçlanmasinda asas rol oynadi. (1. 198)
Mühariba Avstriya-Macaristan ordusunun Serbiyaya qar§i yürü§ü ila baçladi. Serbiya ila müqavilasi olan Rusiya iyunun 19-da (avqustun 1-da) ümumi safarbarlik keçirdi. Buna cavab olaraq Almaniya Rusiyaya mühariba elan etdi.
Rusiyanin Antanta üzra müttafiqlari - Fransa va ingiltara Almaniyaya qar§i çixdi. II Vilhelmin ordusu Belçika arazisindan Fransaya soxuldu. Rusiya Çarqi Prussiyada hücuma baçladi. Tezlikla Yaponiya Antanta, Türkiya isa Almaniya-Avstriya bloku ila birlaçdi. Müharibanin gediçinda italiya va Ruminiya Ûçlar ittifaqi, AB§ va digar dövlatlar isa Antanta tarafindan amaliyyatlara qoçuldu. Döyü§an bloklardan har biri öz maqsadlarini güdürdü. Müharibanin baçlanmasinin halledici amili müstamlakalar va tasir dairalari üstünda Almaniya va ingiltara arasindaki bari§mazliq olsa da, digar içtirakçi dövlatlar arasinda da mühüm ziddiyyatlar var idi. Rusiya va Almaniya Konstantinopol va bogazlar üstünda, Türkiya va Rusiya "Qarbi Ermanistan" va Konstantinopola göra, Rusiya va Avstriya Balkanlarda hökmranliq ugrunda mübarizada bir-biri ila raqabat aparirdi.
Xeyli ölkalari ahata etmi§ va qlobal xarakter almi§ ziddiyyatlarin mürakkabliyi va rangarangliyi üzündan mühariba öz qanli qasbxanasina 38 ölkani calb edarak dünya
müharibasina çevrildi. Qafqaz, ilk növbada isa Azarbaycanin nefti Almaniyanin müdaxila planlarina daxil idi. ingilis, fransiz va alman kapitallari arasinda Baki neft sanayesinda hökmranliq ugrunda baçlayan va ilk dövrlarda Rusiya neft ticaratinda almanlarin nüfuzunun güclanmasina gatirib çixaran raqabat natica etibarila Azarbaycanin neft istehsalinda asas mövqelari ala keçiran raqiblar tarafindan alman kapitalinin sixiçdirilmasi ila ba§a çatdi.
Neft istehsali ugrundaki mübarizada itirilmi§ mövqelari geri qaytarmaq cahdlari ila yana§i, inhisarçi alman burjuaziyasinin ideoloqlari Skandinaviyadan iran körfazinadak çox böyük arazilari ahata etmali olan "ümumalman reyxi" yaradilmasi proqramini içlayib hazirlayirdilar. Almaniyanin hökumat mamuru Rudolf Martin hala müharibadan xeyli avval, 1907-ci ilda na§r etdirdiyi "Berlin-Bagdad" adli kitabinda almanlarin hakimiyyati altinda Baki va bütün Qafqazi ahata edacak "Tiflis caniçinliyi" yaradilmasini Almaniya va Rusiya arasindaki galacak müharibanin maqsadlarindan biri hesab edirdi.
Mühariba arafasinda Almaniyadan Rusiyaya, o cümladan da Zaqafqaziyaya çoxlu kafiyyatçilar qrupu göndarilmi§di. Onlar alman firmalarinin bu diyardaki §öbalarinda va müxtalif alman madani-maarif camiyyatlarinda faaliyyat göstararak, ahali arasinda taçviqedici adabiyyat yayir, müxtalif taxribat içlari aparirdilar. Alim, sayyah va s. adlar altinda Almaniyadan Rusiyaya galan §axslar da kafiyyatçiliq faaliyyati ila ma§gul olurdular. Bütün bu faaliyyatin taçkilinda va alaqalandirilmasinda qraf fon
Çulenburq ba§da olmaqla Tiflisdaki Almaniya konsullugu, habela örzurumdaki alman konsulu Edqar Andres böyük rol oynayirdi. Bu alman casuslari Almaniyani Zaqafqaziya xalqinin mûdafiaçisi, müstaqilliyinin tarafdarlari kimi taqdim edirdilar.
Almaniya Canubi Azarbaycanda da öz tasirini möhkamlandirmak ûçûn, Rusiyanin buradaki mövqeyini zaiflatmaya çaliçaraq, bu bölganin strateji ahamiyyatini nazara alib, nüfuzlu yerli dairalarla six alaqalar qurmaga can atirdi. Alman kapitali burada ticarat-sanaye kompaniyalari yaratmaga baçladi. Bagdad damir yolunun bir qolu olacaq Bagdad-Hamadan-Tehran xattinin alman sanayeçilari tarafindan hazirlanmi§ layihasi onlarin planlarinda az rol oynamirdi. Bu planlarin hayata keçirilmasinda Almaniyanin iqtisadi va siyasi plasdarmi, sonra isa harbi müttafiqiolmu§ Türkiyaya mühüm yer verilirdi. Alman banklari ilk növbada takca Türkiya hökumatinin maliyya ta§kilatlarina rahbarlik etmakla kifayatlanmirdilar, burada alman siyasatinin icraçisi rolunda çixi§ edan мDöyçe bank" (Almaniya banki) isa Türkiya iqtisadiyyatinda aparici rol oynayirdi.
Qafqaz cabhasinda mühariba çox agir çaraitda gedirdi. Sart iqlim §araiti, naqliyyatin yaritmaz vaziyyati, silah çatiçmazligi, bir çox zabitlarin, generallarin sari§tasizliyi böyük mahrumiyyatlari, canli qüvva itkilarini §artlandirirdi.
Canubi Qafqazin harbi amaliyyatlar meydanina, cabhayani bölgaya çevrilmasi bu dövlatlarin siyasi vaziyyatina va iqtisadi hayatina xeyli zarar vururdu. Markazi Rusiya ila alaqalar pozulmuçdu. Bu da dövlatlarin zaruri arzaqla tachizatini çatinlaçdirirdi. Qara daniz limanlarinin baglanmasi va neft mahsullari ixracinin dayanmasi üzündan neftin qiymati a§agi dü§mü§dü.
Türkiyanin ermanilar yaçayan vilayatlarindaki harbi amaliyyatlar naticasinda yüz minlarla ermani ruslarin himayasi va iranin kömayi ila iravan, Yelizavetpol, Baki quberniyalari arazisina axi§di.
1918-ci ilin avvallarinda Zaqafqaziyada vaziyyat son daraca mürakkab olaraq qalirdi. Rusiyanin Almaniya ila Brest-Litovskda sülh dani§iqlari bo§a çixdiqdan sonra 1917-ci il dekabrin 6-da alman-türk qoçunlari hücuma keçmiçdilar. Türk qoçunlarinin iralilamakda davam etdiyini göran Zaqafqaziya Komissarligi 1918-ci il fevralin 6-da Qafqaz cabhasinin komandani Vahib pa§aya Türkiya ila sülh dani§iqlari aparmaq istadiyini bildiran teleqram göndarmaya macbur oldu. Regionda heç bir nüfuzu va kifayat qadar güclü hakimiyyati olmayan Zaqafqaziya Komissarligi özünü buraxmaq macburiyyatinda qaldi. 1918-ci il fevralin 22-da Canubi Qafqazdan Ümumrusiya Müassislar Maclisina seçilmiç deputatlarin yigincaginda Zaqafqaziya Seyminin yaradilmasi va yerli hakimiyyatin bu orqana verilmasi haqqinda qarar qabul edildi.
1918-ci il fevralin 23-da ^ asas partiya fraksiyalarinin nümayandalarindan ibarat olan Zaqafqaziya Seymi öz içina baçladi. Seymda Gürcüstandan sosial-demokratlar (men§eviklar) 32 nafar, Azarbaycandan müsava^ilar, onlara qo§ulmu§ bitaraf demokratlar - 30 nafar, ermanilardan Da§naksütyun partiyasindan olanlar 27 nafar deputat i§tirak edirdi. Bundan alava, sosial-inqilabçilar (eserlar), milli demokratlar, Ermani Xalq Azadliq Partiyasi, Müsalman Sosialist Bloku, Rusiyada müsalmanlar fraksiyasi ("ittihad") va men§evik-hümma^ilar partiyasi 4 nafar deputatla Seymda tamsil olunmuçdular. Zaqafqaziya Seyminda Azarbaycan siyasi partiyalarinin 44 nümayandasi var idi. Onlardan hümma^i mençevik olanlar gürcü fraksiyasina daxil olmu§, qalanlari isa müsalman fraksiyasi kimi birla§mi§dilar, ancaq bu fraksiya gürcü va ermani fraksiyalarindan farqli olaraq, çox daginiq §akilda faaliyyat göstarirdi.
Zaqafqaziya Seymi Y.H.Gegeçkori ba§da olmaqla Zaqafqaziya hökumatini ta§kil etdi. Qafqaz cabhasinda vaziyyat va Zaqafqaziyanin müstaqilliyinin elan edilmasi masalalari istar Seymin, istarsa da hökumatin faaliyyatinda asas yer tuturdu.
1918-ci il aprelin 22-da müsalman fraksiyasinin tazyiqi altinda Zaqafqaziya Seyminin geni§ iclasi keçirildi va müstaqil, demokratik, federativ Zaqafqaziya Respublikasinin elan olunmasi haqqinda qatnama qabul edildi. (2. 45)
Zaqafqaziyada vaziyyat getdikca pislaçirdi, çünki müstaqilliyini elan etmasindan sonra Zaqafqaziya Federativ Respublikasinin na daxili, na da xarici siyasatinda ciddi bir dayiçiklik ba§ vermami§di. Siyasi partiyalarin nümayandalari Zaqafqaziya Seyminda ümumi dil tapa bilmirdilar, onlarin ümumi faaliyyat proqrami yox idi va fraksiyalarin har biri isa öz siyasi xattini hayata keçirmaya çaliçirdi.
Canubi Qafqazda siyasi vaziyyatin dayiçilmasi ila alaqadar olaraq oxunmu§ rasmi bayanatda deyilirdi ki, Zaqafqaziya Seyminin gürcü fraksiyasi, gürcü sülh nümayanda heyati üzvlari Batumda gizli daniçiqlar aparir, ayrilmaga va Gürcüstanin müstaqilliyini elan etmaya hazirlaçirlar.
Gürcüstan nümayanda heyati iclasi tark etdikdan sonra Zaqafqaziya Seyminin müsalman fraksiyasi qatnama qabul etdi va orada bildirdi ki, "Gürcüstan öz müstaqilliyini elan etdiyi halda, biz da öz tarafimizdan Azarbaycanin müstaqilliyini elan etmaliyik".
1918-ci il mayin 26-da Zaqafqaziya Seyminin son iclasi oldu. Gürcü fraksiyasi Zaqafqaziya Respublikasinin dagilmasinin bütün günahini müsalman fraksiyasinin üstüna yixdi. Onlarin fikrinca, müsalman fraksiyasi türkparast mövqe tutdugu ^ün ela vaziyyat yaranmiçdir ki, gürcülar onlarla artiq amakdaçliq eda bilmazdilar.
Uzun davam edan qarçiliqli ittihamlardan sonra Zaqafqaziya Seymi Zaqafqaziya Respublikasinin parçalanmasini tasdiq edan qatnama qabul etdi. Belalikla, hakim qüvvalarin tazyiqi altinda yaradilmi§ Zaqafqaziya Respublikasi daxili ziddiyyatlarin kaskinlaçmasi naticasinda dagildi.
Zaqafqaziya Federativ Respublikasinin süqutu Canubi Qafqazda ^ müstaqil dövlatin -Azarbaycan, Gürcüstan va Ermanistan respublikalarinin yaranmasi ila naticalandi.
1918-ci il may ayinin 27-da artiq keçmiç Zaqafqaziya Seyminin Azarbaycan fraksiyasi yaranmi§ siyasi vaziyyati müzakira etmak ^ün fövqalada iclas çagirdi. Uzun süran müzakiralardan sonra Müvaqqati Milli §ura yaratmaq qarara alindi. Müvaqqati Milli §uranin sadri vazifasina M.ö.Rasulzada ("Müsavat" Partiyasi MK-nin sadri), icraiyya Komitasinin sadri vazifasina isa F.X.Xoyski (bitaraf) seçildi.
Böyük Rusiya inqilabinin carayani ila, dövlat vücudunun ayri-ayri hissalara ayrilmasi tasirindan, Zaqafqaziyanin rus ordulari tarafindan tarkibina mövcud bir vaziyyati-siyasiyya hasil oldu. Kandli qüvveyi-maxsusilarina tark olunan Zaqafqaziya millatlari müqaddaratlarinin idarasini bizzat kandi allarina alaraq Zaqafqaziya Qo§ma Xalq Cümhuriyyatini tasis etdilar. Vaqayi-siyasiyyanin inkiçaf etmasi üzarina gürcü millati Zaqafqaziya Qo§ma Xalq Cümhuriyyati tarkibindan çixib da müstaqil Gürcü Xalq Cümhuriyyati tasisini layiq bildi.
Belalikla, Azarbaycan dövla^iliyi tarixinda ilk konstitusiya akti - istiqlal Aktinin qabulu ila Azarbaycan dövla^iliyi dünyada Xalq Cümhuriyyati formasinda elan olundu.
istiqlal Aktinin qabul edildiyi Milli §uranin ela hamin iclasinda ilk Azarbaycan hökumatini taçkil etmak tapçirigi almi§ Fatali xan Xoyski Müvaqqati hökumatin tarkibini elan etdi: Nazirlar §urasinin sadri va Daxili içlar naziri - Fatali xan Xoyski (bitaraf); Maliyya naziri va Xalq maarifi naziri - Nasib bay Yusifbayli ("Müsavat"); Xarici i§lar naziri - Mammad Hasan Hacinski ("Müsavat"); Yollar naziri va Poçt-teleqraf naziri - Xudadat bay Malikaslanov (Müsalman Sosialist Bloku); ödliyya naziri - Xalil bay Xasmammadov ("Müsavat"); ôkinçilik naziri - ökbar §eyxülislamov ("Hümmat"); Harbi nazir - Xosrov-Pa§a bay Sultanov ("ittihad"); Ticarat va sanaye naziri - Mammad-Yusif Cafarov (bitaraf); dövlat nazarati naziri - Camo Hacinski (Müsalman Sosialist Bloku). Ela hamin gün Nazirlar §urasinin sadri F. X. Xoyski bir sira dövlatlarin xarici içlar nazirliklarina müstaqil Azarbaycan Cümhuriyyatinin yaradilmasi haqqinda radioqram göndardi . Radioqramda hökumatin müvaqqati yerlaçdiyi çaharin Yelizavetpol (Ganca) oldugu göstarilirdi. (3. 424)
1918-ci ilin yayinda Azarbaycanda siyasi vaziyyat ölkada ikihakimiyyatlilik olmasi ila saciyyalanirdi. Bela ki, Azarbaycanin §arq hissasi (Baki quberniyasi) Bakida faaliyyat göstaran Xalq
Komissarlari Sovetinin tasiri, qarb hissasi isa (Yelizavetpol quberniyasi) Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati hökumatinin hakimiyyati altinda idi.
1918-ci ilin yayinda Azarbaycanin beynalxalq vaziyyati olduqca mürakkab idi. Burada Böyük Britaniya, Almaniya va RSFSR kimi ^ böyük dövlatin siyasi va iqtisadi maraqlari toqquçurdu. Onlarin har biri Baki neftina yiyalanmak istayir va bir-biri ila raqabat aparirdi. Davam edan Birinci dünya müharibasi çaraitinda mübariza obyektlarindan biri da Azarbaycan, o cümladan onun ayrilmaz hissasi olan neft Bakisi idi. Dünyani yenidan bölü§dürmak istayan böyük dövlatlar ^ün hamçinin Xazar danizinda öz hökmranligini barqarar etmak cahdlari saciyyavi idi.
Yaxin §arqda böyük harbi qüvvaya malik olan va Sovet Rusiyasina qar§i harbi müdaxilani baçlayan ingiltara Bakini onun alindan almaga va Almaniyani Bakiya yaxin qoymamaga çaliçirdi. ingiltaranin Ba§ Naziri D.Lloyd Corc öz memuarlarinda yazirdi ki, "Biz o vaxt ali qoynunda oturmami§diq". Sonralar ingilislarin 1918-ci ilda Bakidaki harakatlarindan yazan ingiltaranin "Tayms" qazeti bu masalani olduqca mühüm etiraf kimi yazmi§di: "Biz galmi§dik ki, Bakinin neft madanlarini zabt edak".
ingiltara rahbarliyi Bakini i§gal etmak amaliyyatini hayata keçirmayi iranin önzali limaninda camlanmi§ Britaniya harbi dastasinin komandani general Denstervilla tap§irmi§di: Denstervill Bakidaki eser, mençevik va daçnaklarla alaqa yaratdi ki, çaharin i§gali planini hazirlamaqda va hayata keçirmakda onlardan kömak alsin.
Daçnak, mençevik va eserlar cabhada va cabha arxasinda intizamsizliq töratmak maqsadila öz pozuculuq faaliyyatlarini güclandirir, çaharda vaziyyatin agir olmasindan, mövcud arzaq böhraninin kaskinlaçmasindan istifada edarak, ingilis ordusunun Bakiya davat edilmasi ^ün geni§ tabligat aparirdilar. Onlar matbuatda va mitinqlarda çixi§ edib kütlalari inandirirdilar ki, ingilislar nainki Bakini qoruyub saxlamaga kömak göstaracak, ham da ahalini arzaqla tamin edacaklar. öhalinin bir qismi bu tabligatin tasiri altina dü§ürdü.
iyun ayinda ingiltara konsulu Mak-Donnelin faal içtiraki ila Bakida eserlar tarafindan sui-qasda cahd edildi, lakin o, ugursuzluqla naticalandi.
Neft manbalari olan regionlarin zabt edilmasi o zaman yanacaga va digar neft mahsullarina kaskin ehtiyac duyan Almaniya hökumatinin da planlarinda böyük yer tuturdu. General Lüdendorf bela hesab edirdi ki, Qafqazi ala keçirmakla iqtisadi
blokadani yarmaq va Almaniyani iqtisadi cahatdan güclandirmak, almanlarda qalabaya inam oyatmaq mümkün olacaq. Lakin bunun ^ün, onun açiqcasina etiraf etdiyi kimi,
almanlara "Bakiya galib çixmaq" lazim idi. Almaniyanin Qafqazi, o cümladan Bakini ala keçirmak cahdlarinin ciddiliyiva ona böyük ahamiyyat verildiyini Almaniya Ba§ Qarargahinin 1918-ci ilin iyul ayinda Belçikanin Spa çaharinda keçirilmiç maxfi mü§avirasi da a§kar §akilda göstarirdi. Mü§avirada kayzer II Vilhelm, Hindenburq, Lüdendorf va digar generallar i§tirak edirdilar.
Lüdendorfun çixiçinda qeyd olunmuçdu ki, Almaniyanin strateji vazifalarinin halli ^ün neft masalasi fövqalada ahamiyyat kasb edir va buna göra da Bakini almaq lazimdir. Donanma idarasinin stats-katibi onun Bakini almaq barada fikrini dastaklayarak bildirmiçdi ki, Almaniya donanmasinin nefta olan talabati artir va sualti müharibanin sonraki gedi§I onun ödanilmasindan asilidir. Lakin ordusu Qarb cabhalarinda olan Almaniya Bakini öz harbi qüvvalari ila zabt eda bilmazdi, o, bu i§da yalniz öz müttafiqina - qoçunlari Qafqaz islam Ordusu tarkibinda Bakiya hücum edan Türkiyaya ümid baslaya bilardi. Lakin Almaniyanin bu hücuma münasibati ikili va olduqca ziddiyyatli mahiyyat daçiyirdi: ham onu dastaklayir, ham da ondan ciddi ehtiyat edirdi. Almaniyanin hakim dairalarinda Qafqaz islam Ordusunun Bakini ala bilacayina inam yox idi, amma harbi amaliyyatlarin gediçinda neft madanlarinin mahv edila bilacayindan da narahat olurdular. Bu masala Almaniyanin istanbuldaki konsulunun 1918-ci il iyul ayinin avvalinda taqdim etdiyi hesabatinda öz aksini tapmiçdi. Hesabatda bolçeviklarin Bakini möhkam mühafiza etdiyi göstarilir va onun alinmasinin qeyri-mümkün oldugu ifada edilirdi. Bu
mülahizalara asaslanaraq, konsul Sovet Rusiyasi ila "Baki masalasi" üzra dani§iqlar aparmagi taklif edarak yazirdi: "9gar biz bolçeviklarla saziça gala bilsak, onda Bakinin neft madanlari va neft ehtiyatlari bütövlükda alimiza salamat keçacak. 9gar bunun aksina olaraq, bolçeviklar §ahari tark etmaya macbur olsalar, madanlari yandiracaqlar va onda na biz, na da türklar neft ehtiyatlarindan istifada eda bilmayacayik. Onlarsiz isa Qafqaz damir yollarinin istismari tezlikla dayanacaq".
1918-ci ilin iyul ayinda Markaz ölkalarinin va Canubi Qafqaz respublikalarinin qar§idaki konfransinda i§tirak etmak üçün istanbula göndarilmi§ Azarbaycan diplomatik nümayanda heyati bela mürakkab va ziddiyyatli beynalxalq vaziyyat çaraitinda içlamali oldu. Heyatin baççisi M.ö.Rasulzada, üzvlari isa X.Xasmammadov va baçqalari idi". Nümayanda heyatina konfransin digar içtirakçilari (Türkiya, Almaniya, Avstriya-Macaristan, Bolqaristan, Gürcüstan, Ermanistan va Daglilar Respublikasi) ila siyasat, iqtisadiyyat, maliyya masalalari va harbi problemlar barasinda dani§iqlar aparmaq tap§irilmi§di.
Bundan ba§qa, nümayanda heyati üzvlarina Türkiya tarafi ila qapali dani§iqlara getmak va mümkün ola bilan separat müqavila baglamaq ^ün salahiyyat verilmi§di.
Azarbaycan nümayanda heyatinin baççisi M.ö.Rasulzada özünü maharatli diplomat kimi göstararak, hamin vaxt RSFSR, Almaniya va Türkiya arasinda Baki neftindan istifada etma ugrunda gedan diplomatik dairalarda "Baki masalasi" adlandirilan siyasi mübarizanin markazinda oldu. Azarbaycan hökumatina ünvanladigi hesabatlarinda o, yaranmi§ vaziyyatin darin tahlilini verir va hayata keçirilmali konkret tadbirlar taklif edirdi. M.H.Hacinskiya maktubunda o, qeyd edirdi: "Siza malumdur ki, neft haqqinda masala Azarbaycandan çox Türkiya-Almaniya masalasidir".
Almaniyanin istanbuldaki safiri Bernsdorf, öz ölkasinin hakim dairalarinin ehtiyatlandigini ifada edarak, M.ö.Rasulzadadan Bakinin bolçeviklar tarafindan dagidilmasi tahlükasi haqqinda malumat vermasini xahi§ etmiçdi. istanbul konfransinin keçirilmasinda Almaniya öz maqsadlarini güdürdü. Alman qoçunlarinin Gürcüstanda yerlaçan mahdud kontingenti Türkiyaya müqavimat göstarmak va ya Bakini tutmaq ^ün kifayat deyildi. Buna göra da Qafqaz siyasatinda Almaniya yalniz diplomatik kanallardan istifada etmaya çaliçirdi. M.ö.Rasulzada o günlarda M.H.Hacinskiya yazirdi ki, Almaniya va Türkiya Baki masalasina müxtalif cür yanaçir. Neft madanlarinin bolçeviklar tarafindan dagidilacagindan ehtiyat edarak, almanlar onlarla raziliga galib neftin alinmasi haqqinda sazi§ baglamaga meyl göstarir. Daha sonra o, Türkiya va Almaniya taraflari arasinda Qafqaz haqqinda masalaya aid ziddiyyatlarin oldugunu da qeyd edirdi. (4. 67)
istanbuldan göndardiyi digar malumatinda M.ö.Rasulzada yazirdi ki, "neft masalasinda vasitaçilik edarak, türklar almanlardan istifada etmak istayir, halbuki almanlar bela sövdaya raziliq vermir.
Baki nefti ugrunda mübarizanin faal i§tirakçisi olan Sovet Rusiyasi isa onu ham harbi, ham da diplomatik yolla öz alinda saxlamaga çaliçirdi.
Leninin rahbarlik etdiyi RSFSR hökumati bölgaya kifayat qadar qo§un göndarmak imkani olmadigina göra maqsadlarina diplomatik xarakterli tadbirlar vasitasi ila nail olmaq ümidinda idi. O, bir tarafdan, Almaniya va onun müttafiqlarindan Brest müqavilasinin §artlarina amal olunmasini va Qafqaz islam ordusunun Bakiya hücumunun dayandirilmasini tal ab edir, digar tarafdan isa Almaniyaya müayyan iqtisadi güza§tlar etmaya, o cümladan Bakidan aldigi neftin bir hissasini ona vermaya razi oldugunu bildirirdi.
Ümumi siyasatimiz ondan ibaratdir ki, biz almanlari gürcü, ermani va Azarbaycan masalalarinin Rusiyanin daxili i§i olduqlarini rasman tanimaga macbur etmaliyik - qeydindan sonra bildirirdi ki, almanlar Bakinin RSFSR-da qalmasi ila razilaçaraq, onlara müayyan qadar neft ayrilmasini istayirlar va bu xahi§i yerina yetirmak olar.
Belalikla, döyü§an Qafqaz islam Ordusunun arxasinda gizli sövda aparan Almaniya va RSFSR Bakinin taleyini hall etmak fikrinda idilar. 1918-ci ilin yazi va yayinda Azarbaycanin müxtalif yerlarinda, o cümladan §imali-§arq regionunda - Quba va Xaçmaz bölgalarinda harbi amaliyyatlar gedirdi. Könüllü
azarbaycanli dastalari "Baki-Petrovsk" damir yol xatti boyunca faaliyyat göstarirdi. Korqanov etiraf etmaya macbur olaraq demiçdi ki, müsava^ilar onlara qar§i partizan müharibasi aparir, damir yol aramsiz dagidilir.
Azarbaycanlilarin könüllü dastalari va Baki XKS-nin qoçunlari arasinda Quba ugrunda gargin döyü§lar gedirdi. Çahar iki dafa aldan-ala keçmiçdi. ösasan ermani qulduru Hamazaspin baççiliq etdiyi daçnaklardan ibarat Sovet hökumat orqanlari yerli ahaliya amansiz divan tutur, Hamazaspin cinayatkar daçnak dastasi Quba-Xaçmaz bölgasinda dahçatli vahçiliklar töradirdi.
Bu hadisalar barada Azarbaycan Cümhuriyyati hökumatinin yaratdigi fövqalada istintaq Komissiyasinin üzvü Novatskinin hamin komissiyanin sadrina "Quba va Quba qazasi kandlarinin dagidilmasi va adi çakilmiç §ahar va kandlarin sakinlari üzarinda edilmi§ zorakiliq haqqinda" adli maruzasinda tafarrüati ila malumat verilmi§dir.
Hamin sanadda göstarilir ki, 1918-ci ilin aprel ayinda, Baki va Baki quberniyasi bolçeviklarin alinda olan zaman, onlarin nümayandasi David Gelovani 187 silahli asgardan ibarat dasta ila Qubaya galir va özünü Quba qaza komissari elan edarak, ahalidan darhal sovetlarin hakimiyyatini tanimagi talab edir. Qubalilar onun bu talabini yerina yetirmaya macbur olurlar. Lakin bolçeviklarin bu harakati cavabsiz qalmadi va az müddatdan sonra atraf kandlarin ahalisi onlara qafil hücum etdi. Özünü itirmiç Gelovani dastasi ila §ahari tark etdi va buradaki bütün xristian ahalini da zor gücüna özü ila apardi. Qazablanmi§ ahali onlari taqib edir va ata§a tuturdu. Ati§ma zamani mülki ahalidan bir neça adam öldürüldü.
1918-ci il mayin 1-da da§nak qulduru Hamazaspin baççiliq etdiyi va yalniz ermanilardan ibarat olan cinayatkar dasta §ahari mühasira edib ataça tutmaga baçladi. Çaharin alinmasi müsalman ahalinin kütlavi suratda öldürülmasi va har cür zorakiliqlara düçar edilmasi ila mü§ayiat olunurdu. Ümumiyyatla, iki mina qadar ki§i, qadin va u§aq öldürüldü.
Hamazaspin dastasi Qubaya galib çatana qadar harakat etdiyi yol boyunca damir yolun har iki tarafinda yerla§mi§ müsalman kandlarina hücum edib onlari yandirmi§, darmadagin edib amlakini talami§, na qadin, na da uçaqlara rahm etmi§, qaçib gizlanmaya macal tapmayan sakinlari yerindaca öldürmü§dü. Bu hadisalar zamani Quba qazasinda 122 kand viran edilmiçdi. Lakin cabhanin an mühüm hissasi Kürdamir istiqamatinda idi. Baki XKS-nin asas qüvvalarinin Ganca istiqamatinda hücumu mahz buradan keçirdi. Azarbaycan hökumatinin harbi qüvvalari sovet qoçunlarinin hücumlarini dayandirmaq va müdafia olunmaq ^ün kifayat qadar deyildi. Bela §araitda kanardan harbi kömak talab olunurdu. M.ö.Rasulzada yazirdi ki, o zaman yaranmiç §araitda yalniz Türkiyaya ümid qalirdi va bu qarda§ millat Azarbaycani dü§manlarin alindan qoparib almali idi.
1918-ci il iyunun 4-da Osmanli imperiyasi ila Azarbaycan Cümhuriyyati arasinda dostluq haqqinda müqavila imzalandi. Bu, Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatinin har hansi bir xarici dövlatla bagladigi ilk müqavila idi. Onun müqaddimasinda deyilirdi: "Bir tarafdan, Osmanli imperiyasi va digar tarafdan, suverenliyini elan etmi§ Azarbaycan Cümhuriyyati hökumati öz ölkalari arasinda siyasi, hüquqi, iqtisadi va intellektual asasda samimi dostluq münasibatlarinin tasbit edilmasi üzra qarçiliqli saziça galir". Müqavilanin birinci maddasi Osmanli imperiyasi va Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati arasinda daimi sülh va möhkam dostlugun yaradilacagini tasdiq edirdi. ikinci madda Osmanli imperiyasi va Azarbaycan, Gürcüstan, Ermanistan arasinda dövlat sarhad xattinin müayyanla§dirilmasina aid idi; burada hamçinin Azarbaycan va Türkiya arasinda geni§ dövlat sarhadi zolagi olmasi nazarda tutulurdu. Müqavilanin ^üncü maddasina asasan, Azarbaycan, Gürcüstan va Ermanistan darhal öz aralarinda sarhadlari müayyanla§diran va hamin müqavilanin bir hissasini ta§kil edan protokollar imzalamali va bu barada Osmanli hökumatina malumat vermali idilar,
Azarbaycan ^ün hamin vaxt an çox ahamiyyati olan dördüncü maddada göstarilirdi ki, Osmanli hökumati, agar zaruri olarsa, sülh va amin-amanligin möhkamlandirilmasi, ölkanin tahlükasizliyinin tamin edilmasi maqsadila Azarbaycan Cümhuriyyatina harbi kömak göstarmayi öz üzarina götürür. (5. 79)
Müstaqil Azarbaycanin hayatinda mühüm ahamiyyata malik olan bu müqavila Azarbaycana Osmanli harbi qo§un hissalarinin göndarilmasinin mümkünlüyünü da nazarda tuturdu. Nuru Pa§a Müsalman Korpusunun vaziyyati ila taniçliqdan sonra Türkiya qoçunlarinin Ba§ komandanligina göndardiyi maktubunda bildirmiçdi ki, Osmanli qo§un hissalari Azarbaycana galmasa, burada geniçlanan bolçevik tacavüzünün qarçisini almaq mümkün olmayacaq. Bu qo§un hissalarinin Azarbaycana göndarilmasi hüquqi cahatdan mahz iyunun 4-da imzalanan hamin müqavilada öz aksini tapdi. Müqavilaya harbi kömak haqqinda maddanin salinmasi aslinda o demak idi ki, Qarabagin dagliq hissasinda azginliq edan ermani quldur dastalari mahv edilacak va xarici dü§manlardan tamizlanmi§ Bakida amin-amanliq va tahlükasizlik barqarar olunacaq. Belalikla, bir hissasi bolçevik diktaturasinin alina keçmiç öz torpaqlari üzarinda siyasi hakimiyyatini tasdiq va arazi bütövlüyünü tam barpa etmasi i§inda Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatina kömak etmakdan ibarat tarixi missiyani Türkiya öz öhdasina götürürdü.
Müqavilani Azarbaycan tarafindan Milli §uranin sadri M.ö.Rasulzada va Xarici içlar naziri M.H.Hacinski, Türkiya tarafindan isa xarici i§lar naziri Xalil bay va Qafqaz cabhasinin Ba§ komandani Vahid Pa§a imzaladilar.
Batum konfransi son natica etibarila Tiflis quberniyasinin Axalkalak va Axalsix qazalarini, Batum va Qars vilayatlarini, iravan quberniyasinin 1 milyon 250 min nafarlik ahalisinin böyük aksariyyati yerli müsalmanlar olan Sürmali qazasiniözüna birlaçdiran Türkiyanin xeyrina ba§a çatdi. Batum müqavilasina asasan,Türkiya ordusunun harbi kontingenti olan 5va 15-ci diviziya Azarbaycan Cümhuriyyatina kömaya göndarildi. övvalca, Türkiya ordusunda an yax§i diviziyalardan sayilan 5-ci diviziya galdi. Birinci dünya müharibasi zamani Dardaneli müdafia etdiyina göra o, "Çanaqqala diviziyasi" adini almiçdi. Vahib Pa§a Nuru Pa§aya göndardiyi teleqramda xüsusila qeyd etmiçdi ki, ona an yax§I diviziyanigöndarmak lazimdir. Onun ardinca galmi§ 15-ci diviziya da çox tacrübali va an döyü§kan harbi hissalardan ibarat idi, 1914-1915-ci illarda Süvey§ cabhasindaki döyü§larda faal i§tirak etmiçdi.
Kömaya galan Türkiya qoçunlari Ganca quberniyasina iyun ayinda daxil oldu. Ba§da Nuru Pa§a olmaqla Qafqaz islam ordusunun qarargahi Ganca çaharinda yerlaçdirildi.
Azarbaycan ahalisi müttafiq Türkiya qoçunlarini böyük sevincla qaçilayir va onlarin galiçini bayram edirdi. Yevlax va Gancada Nuru Paçaya duz-çörakla ehtiram göstarir, M.ö.Rasulzadanin sözlarina göra, onu har yerda göydan enmi§ xilaskar malak kimi alqiçlayirdilar.
Birinci dünya müharibasi illarinda Türkiyanin iqtisadiyyati agir vaziyyatda idi. Onun neft va neft mahsullarina böyük ehtiyaci oldugu ^ün Türkiya hökumati Baki neft madanlarina çox maraq göstarirdi. Baki azad edildikdan sonra buradaki Türkiya qoçunlari komandanliginin ilk sarancamlarindan biri onun bütün madan iççilarinin darhal i§a çixmasi haqqinda amri oldu. Türkiya hökumatinin maliyya mü§aviri Hamid bay M.ö.Rasulzada ila söhbatinda madanlarin satilmasi va icaraya verilmasina qadaga qoyan va avvallar ba§ vermiß bu cür sövdalari qüvvadan dü§mü§ elan edan qanun qabul olunmasini taklif etdi. O,ham da bildirdi ki, tezlikla özü Bakiya galacak.
Azarbaycan 1918-ci il sentyabrin 16-da Azarbaycan va Türkiya hökumatlari arasinda baglanmi§ müqavilaya asasan, Türkiya hökumati adindan faaliyyat göstaran Kelcas Yollari §irkati idarasina 2 milyon türk lirasi hacminda müxtalif mallar, o cümladan arzaq mallari, Osmanli Damir Yollari va Harbi Limanlar idarasi ila imzalanmi§ xüsusi müqavilanin §artlarina göra isa 1 milyon türk lirasi mablaginda neft, pambiq, yun va s. mahsullar vermali idi.
Türkiya komandanligi tarafindan neft mahsullarinin daçinmasi üçün Baki-Batum ag neft kamarinin tamiri üçün tadbirlar görülürdü. Eyni zamanda, Batumdan keçmakla Bakidan Türkiya va Almaniya ^ün günda an azi 23 neft sisternindan ibarat yük qatarlari yola salinmaga baçlandi.
Mudros müqavilasinin §artlarina asasan Azarbaycan arazisi ingilis qoçunlarinin i§gal zonasina daxil edilmiçdi. ingilis komandanliginin buradaki dövlatin müstaqilliyi ideyasina neca yanaçacagi aydin
deyildi. Azarbaycanin müstaqil dövlat taleyi ^ün ciddi narahat olan siyasi liderlari bunun namina bütün mümkün vasitalardan istifada edarak bir sira diplomatik tadbirlar hayata keçirtdilar.
Noyabr ayinin 10-da Ba§ nazir F.X.Xoyski va Xarici i§lar naziri vazifasini icra edan Adil Ziyadxan Birinci Dünya müharibasinin son marhalasinda halledici dövlata çevrilmiç AB§-in prezidenti Vudro Vilsona teleqramla müraciat edarak, ondan Azarbaycan Xalq Cümhuriyyatinin müstaqilliyinin dünya dövlatlari tarafindan taninmasi üçün kömak göstarmasini xahi§ etdilar. Teleqramda deyilirdi: "Avropanin böyük dövlatlarina müraciat etmazdan avval, Azarbaycan xalqi va hökumati azilan kiçik xalqlarin müdafiaçisi kimi Sizin humanist çaxsiyyatiniza müraciat edib yardim almaga va taninmaga ümid baslayir".
9.M.Topçuba§ov hala o zaman - oktyabr ayinin 31-da Ba§ Nazir F.X.Xoyskiya istanbuldan yazdigi maktubda Ra§t va önzalida olan ingilislarla tacili suratda daniçiqlar aparilmasini maslahat görürdü. Buna göra da 1918-ci il noyabrin avvallarinda N.Yusifbayli, ö.Agayev va M.Rafiyevdan ibarat nümayanda heyati Böyük Britaniyanin §imali iran ordusunun komandanligi ila görü§mak üçün önzaliya yola dü§dü.
ingilis komandanligi daniçiqlarin avvalinda Azarbaycan hökumati ila hesablaçmadi. Buna göra da ingilis ordusunun komandani general Tomsona Azarbaycan Respublikasinin hüdudlarina daxil olmazdan avval onun müstaqilliyini tanimaq taklif olunanda o, "Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati adi altinda biza yalniz xalq kütlalari içarisinda heç bir dayagi olmayan türklarin intriqalari ila yaradilmi§ hökumat malumdur" deya diplomatik bahana tapib taklifi qabul etmakdan qati suratda yayindi.
Daniçiqlarin sonunda Tomson bayanat verarak elan etdi ki, noyabrin 17-da sahar saat 10-dak Baki ham Türkiya, ham da Azarbaycan qoçunlarindan tamizlanmalidir. Bayanatda Baki va onun neft madanlarinin ingilislarin nazaratina keçmasi, ölkanin qalan hissasinin Azarbaycan hökumati va ordusunun nazaratinda qalmasi nazarda tutulur, eyni zamanda deyilirdi ki, Azarbaycan rasmi suratda taninmir, lakin ingiltara, Fransa va AB§ nümayandalari Azarbaycan hökumati ila de-fakto alaqa yaradacaqlar, V.M.Tomson Bakinin general-qubernatoru olacaq, §ahar polisina ingilis zabiti rahbarlik edacak, L.Biçeraxov va onun dastalari Britaniya ordusu ila birlikda Bakiya daxil olacaq va nahayat, silahli ermanilar §ahara buraxilmayacaqlar.
Azarbaycan nümayandalari ingilis harbi komandanliginin bu planlari haqqinda Bakiya Nazirlar Çurasinin sadrina teleqrafla malumat verdilar.
Bu zaman F.X.Xoyski asil diplomat maharati nümayi§ etdirdi, 1918-ci il noyabrin 16-da V.M.Tomsona maktubla müraciat edarak, ingilis qoçunlarinin Bakiya girmasinin Azarbaycanin Dövlat müstaqilliyi va arazi bütövlüyüna xalal gatirmayacayina ümidvar oldugunu bildirdi.
Özünü §aharin harbi qubernatoru elan etmi§ general Tomsonun baççiligi ila hindli asgarlardan ibarat ingiltara qoçunlari 1918-ci il noyabrin 17-da Bakiya daxil oldu. Polkovnik F.P.Kokkerel Bakida müttafiq dövlatlarin polis komissari tayin edildi. Bakidaki ingilis qoçunlarinin canli qüvvasi taxminan min nafar asgardan ibarat idi. Rasmi qabul marasiminda daxili i§lar naziri B.X.Cavançir, xarici i§lar nazirini avaz edan A.X.Ziyadxan, müxtalif milli taçkilatlardan nümayandalar i§tirak edirdilar.
Ela hamin gün Bakiya daxil olan L.Biçeraxov ordusunu §aharin xristian ahalisi böyük ragbatla qarçiladi. Böyük aksariyyatini ermanilar taçkil edan bu ordu Bakiya daxil olan kimi Azarbaycanin dövlat ramzlarini tahqir edir, milli hökumatin tezlikla dagilacagi barada §ayialar yayirdilar. Bakidaki rus va ermani milli çuralari L.Biçeraxovun galiçi ila bela bir qarar çixardilar ki, guya "heç bir Azarbaycan yoxdur, yalniz Rusiya vardir. Azarbaycan hakimiyyati devrilmali va o, Biçeraxovun baççiliq etdiyi Xazaryanihökumatla avaz edilmalidir".
Qoçunlar Bakiya daxil olan zaman çox xoçagalmaz bir hadisa ba§ vermiç, general Tomson limanda Azarbaycan Cümhuriyyati bayraginin ingiltara, AB§, Fransa, italiya bayraqlari ila yanaçi asildigini görarak, onu darhal götürmak amrini vermiçdi.
ingilis komandanligi Bakida harbi vaziyyat elan etmakla, aslinda çaharda va Baki quberniyasinda inzibati hakimiyyati ala keçirib, bütün mahkama va icra orqanlarini general Tomsonun ixtiyarina verdi. (6. 126)
Bundan sonra onlar §aharin iqtisadi hayatina tasirlarini güclandirmaya baçladilar. Bela ki, 1918-ci il noyabr ayinin 29-dan Xazar Donanmasinin bütün ticarat gamilari da ingilis komandanliginin sarancamina keçdi. Ticarat donanmasini idara etmak ^ün ba§da mayor Braun olmaqla "ingiltara Daniz Naqliyyati" §irkati tasis olundu. Bununla da ingilislar "vahid, bölünmaz Rusiya"nin barpasi i§inda Denikin ordusuna kömak etmak maqsadila bütün Xazar danizina nazarat etmaya baçladilar.
Mudros sülhünün çartlarina göra, ingilislar Batumu da tutdular va Zaqafqaziya Damir Yolunu öz nazarati altina götürdülar. Belalikla, Qaradanizdan Xazar danizina qadar mühüm strateji amaliyyat meydani onlarin alina keçdi.
Bununla alaqadar olaraq Böyük Britaniyanm o zamanki harbi daniz naziri Uinstn ^rçû! yazirdi: "Britaniya qoçunlari Batuma çixarildi va çox süratla Qara danizdan Xazar danizina qadar, ba§qa sözla, Bakiya qadar Qafqaz damir yolunu tutdu. Onlar tezlikla Xazar danizinda üstünlüklarini tamin edan donanma yaratdilar. Britaniya qoçunlari dünyanin an böyük strateji yollarindan birina sahib oldu".
Neft sanayesini da nazaratda saxlamaga çaliçan ingilislar bu maqsadlarina nail olmaq ^ün tezlikla Britaniya Neft idarasini tasis etdilar. Britaniya "Bibiheybat" neft §irkatinin sadri Herbert Alen 1918-ci ilin dekabr ayinda Londonda bildirdi ki, "Britaniyanin rahbarliyi altinda lazimi suratda taçkil olunmuç va gen-bol maliyyalaçdirilan Rusiya neft sanayesi Britaniya imperiyasi ^ün dayarli galir manbayi ola bilar".
Doqquz ay arzinda—1918-ci ilin dekabrindan 1919-cu ilin avqustuna qadar ingilislar Bakidan 113,5 milyon manatliq, 30 milyon puda qadar neft aparmiçdilar. Onlarin sarancami ila Bakidan daçinib çixarilan bütün neft mahsullarina heç bir aksiz rüsumlari qoyulmur va bütün yüklar yubandirilmadan buraxilirdi. Tomson Azarbaycan Cümhuriyyati damir yolu iççilarina ingilis zabitlarinin yükünü va qatarda gedan zaman sanadlarini yoxlamagi qadagan etmiçdi. ingilislarin özba§inaligi o yera çatmiçdi ki, hatta allarinda saxlayib istadiklari kimi sarancam verdiklari Baki ticarat limanini maliyyalaçdirmayi Azarbaycan hökumatinin öhdasina vermiçdilar.
Bu dövrda ingilislar mülki idaraetma sahalarina da müdaxila edirdilar. Onlar pul asginaslarinin buraxiliçini öz nazaratlarina almi§, ahalinin arzaqla taminati sistemini yenidan qurmu§, neft hasilati va damiryol sahalarinda mövcud amak münaqi§alarini özlari hall etmak ^ün 9mak idarasi yaratmiçdilar. ingilis komandanliginin amri ila Azarbaycanin Harbi Nazirliyi Gancaya köçürülmü§dü. Onun yerli hakimiyyat orqanlarinin hatta cari içlarina da müdaxila etmasi mü§ahida olunurdu. Bütün bunlar milli hökumatin üzla§diyi agir vaziyyati daha da çatinlaçdirirdi. Lakin tezlikla hamiya aydin oldu ki, general Tomsonun hayata keçirdiyi tadbirlardan yaranmi§ ümidsizlik taassürati müvaqqatidir va Azarbaycan xalqi müstaqillik yolunu seçmakda yanilmamiçdir. Bakida mövqeyini möhkamlandirib vaziyyati nazarata alan general-qubernator Tomson ölkadaki ictimai-siyasi realliqlarla yaxindan taniçliqdan bir neça gün sonra bildirdi ki, F.X.Xoyskinin hökumati ölkada faaliyyat göstaran yegana mülki hakimiyyat olaraq qalir. ingilislar Azarbaycan Cümhuriyyatinin Ba§ nazirini "Bakida an bacariqli adamlardan biri" adlandirirdilar.
Belalikla, general Tomsonun Azarbaycan hökumatini taqdir edan mövqeyi dü§man qüvvalarin "vahid va bölünmaz Rusiya"nin barpa olunmasina basladiyi ümidi puça çixartdi, müttafiq qoçunlarinin Bakiya daxil olmasi ila yaranmi§ dövlat müstaqilliyini tahdid edan tahlükali vaziyyat Azarbaycan Cümhuriyyati rahbarlarinin saylari naticasinda aradan qaldirildi. Eyni zamanda Azarbaycanin demokrat liderlari uzaqgöran siyasat yeritmalari sayasinda müttafiq qoçunlari komandanligi tarafindan de-fakto real hakim qüvva kimi tanina bildilar. (7. 61)
Müstaqilliyini elan etmi§ ganc Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati xarici siyasat masalalarina xüsusi diqqat yetirirdi. istiqlaliyyatin qorunub saxlanmasi daxildan daha çox, xarici amillarla da bagli idi.
Milliyyatindan va dini etiqadindan asili olmayaraq qon§u dövlatlarla mehriban münasibatlar Azarbaycan diplomatiyasinin apanci istiqamati olub, onun çixi§ nöqtasini taçkil edirdi.
Azarbaycan diplomatiyasinin ilk addimi 1918-ci il mayin sonunda respublikanin suverenliyinin elan edilmasi haqqinda xarici dövlatlara (AB§, Fransa, ingiltara, Sovet Rusiyasi, Türkiya, Almaniya, italiya va s.) rasmi malumat verilmasi oldu. Azarbaycanin istiqlaliyyati de-fakto tanindiqdan sonra "Antanta" ölkalari Azarbaycana va Gürcüstana harbi yardim edacaklarina söz verdilar. Belçika, isveçra, Hollandiya, Finlandiya Bakida konsulluqlarini, italiya isa diplomatik nümayandaliyini açmiçdi. 1920-ci ilin avvalinda Bakida Polça konullugu faaliyyata baçladi.
Bütün bunlara baxmayaraq respublikada ictimai-siyasi vaziyyat getdikca mürakkabla§irdi. Ölka iqtisadi va siyasi böhran girdabinda idi. Mudros bariçigindan sonra Azarbaycan qarda§ Türkiyanin yardimindan mahrum olmuçdu.
RSFSR xalq xarici içlar komissari G. V. Çiçerin 1920-ci il yanvarin 2-da Azarbaycana nota göndararak Denikina qar§i müharibaya qoçulmagi talab etdi. Azarbaycan hökumatinin xarici içlar naziri F. Xoyski yanvarin 14-da cavab notasi göndararak bildirdi ki, vatanda§ müharibasi Rusiyanin daxili i§idir.
Yanvarin 19-da "Antanta"nin Azarbaycana ordu ila yox, yalniz silah va harbi sursatla yardim etmak haqqinda qarari ila bagli malumat alda edan Rusiya Azarbaycana diplomatik tazyiqi artirdi. Yanvarin 23-da G. V. Çiçerin Azarbaycana ikinci nota göndardi. Notada Azarbaycan hökumatinin Rusiyanin daxili içlarina qariçmamaq mövqeyi Denikinla mübarizadan imtina kimi qiymatlandirilirdi.
F. Xoyski notaya yena öz cavabinda bildirdi ki, Sovet Rusiyasi ila Azarbaycan Cümhuriyyati arasinda bütün masalalar yalniz Azarbaycanin dövlat müstaqilliyinin Sovet Rusiyasi tarafindan taninmasindan sonra hall edila bilar. 1920-ci ilin martinadak göndarilan notalar respublikaya qar§i hazirlanan müdaxilani pardalamak maqsadi güdürdü.
Sovet Rusiyasi Azarbaycana birbaça harbi müdaxila etmaya casarat etmirdi. Buna göra da o, Azarbaycanin daxilinda "beçindi kolon"un yaradilmasina diqqati artirdi. Bu maqsadla Azarbaycan K(b)P-nin yaradilmasi qarara alindi.
1920-ci il fevralin 11-12-da Bakida RK(b)P Baki Komitasinin, "Hümmat" va "ödalat" taçkilatlarinin birinci qurultayi keçirildi va kommunist taçkilatlarinin Azarbaycan K(b)P adi altinda birlaçmasi barada qarar qabul olundu. AK(b)P aslinda azarbaycanin müstaqilliyina qar§i taxribat i§i aparmaq üçün Rusiyanin siyasatinin daçiyicisi oldu.
Aprel i§gali arafasinda Azarbaycanda hökümat böhrani ba§ verdi. Partiyalararasi çakiçmalar böhrani daha da darinlaçdirdi. Çakiçmalarin bir qütbünda müstaqilliyi qoruyub-saxlamaga çaliçan Müsavat Partiyasi, digar qütbünda kommunistlarla birga dövlat çevriliçi etmaya tarafdar olan ittihadçilar dururdu.
Sovet Rusiyasina qar§i sart xattin tarafdarlari olan xarici i§lar naziri F. Xoyski ila güza§t tarafdari olan daxili i§lar naziri M. Hacinski arasindaki çakiçmalar bu garginliyi daha da artirirdi. Partiyalararasi çakiçmalarin güclanmasi va parlamentda sosyalist fraksiyasinin pozuculuq faaliyyati naticasinda 1920-ci ilin martin 30-da N. Yusifbaylinin baççiliq etdiyi beçinci hökumat kabineti istehfa verdi. Yeni hökumat yaratmaq M. Hacinskiya tap§irildi. Lakin onun kommunistlarla daniçiq apararaq yeni hökumatin yaradilmasini langitmasi Azarbaycanda hökumat böhranini daha da darinlaçdirdi va son hadda çatdirdi.
Sovet Rusiyasi milli hökumati devirmak ^ün diplomatik tazyiqlarla yanaçi bolçeviklardan, ermanilardan va türk amilindan da istifada edirdi.
A. i. Mikoyan Baki bolçeviklari adindan XI Qirmizi ordunu Azarbaycana davat etdi. Aprelin 25-dan 26-a keçan geca Levandovskinin baççiligi ila XI Qirmizi ordu hissalari Azarbaycanin dövlat sarhadini keçdi. 2 saatliq döyü§da Azarbaycan harbçilari maglub edildi.
XI Qirmizi ordunun sarhadi keçmasi hökumatda çaçqinliq yaratdi.
Aprelin 27-da saat 12-da AK(b)P MK va RK(b)P Qafqaz Diyar Komitasinin Baki bürosu hakimiyyatin bolçeviklara tahvil verilmasi haqqinda parlamenta ultimatum verdi. Hamin gün ax§am saat 11-da Azarbaycan parlamentinin son iclasi keçirildi. M. Э. Rasulzada, §. Rüstambayli va b. kaskin etirazina baxmayaraq nahaq qan tökülmasinin qarçisini almaq maqsadila bir sira çartlar daxilinda hakimiyyatin Azarbaycan bolçeviklarina verilmasi haqqinda qarar qabul edildi.
Lakin XI Qirmizi ordunun Bakiya daxil olmasi ila Milli hökumatin varligina son qoyuldu. Azarbaycan yenidan Rusiya tarafindan içgal edildi.
Çox qisa, cami 23 ay yaçasa da, Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati azadliq harakati tarixinda darin iz buraxdi. Milliyyatindan, cinsindan, siyasi va dini mansubiyyatindan asili olmayaraq bütün vatandaçlara barabar hüquqlar verilmasi, ana dilimizin dövlat dili elan edilmasi, dövla^ilik atributlarinin qabul edilmasi va s. Azarbaycanin galacak müstaqilliyi ^ün möhkam zamin yaratdi.
Osmanli imperatorlugu dövründan bu güna qadar Qafqaz bölgasi hami§a Türkiyanin maraqlari daxilinda yer alib. Buna göra da Türkiya bu bölga ugrunda gedan tarixi raqabat va mübarizanin aktiv taraflarindan olub. Sovet ittifaqi dövründa Qafqaz respublikalari müstaqil deyildi va Türkiya ila bu respublikalar arasinda birbaça siyasi, iqtisadi va hatta madani alaqalar yox idi. Sovet ittifaqi dagilandan sonra Türkiya yeni yaranan müstaqil dövlatlarla diplomatik münasibatlarin qurulmasi istiqamatinda intensiv faaliyyata baçladi. Bu ölkalar arasinda yalniz Ermanistan istisna taçkil edirdi. Bela ki, Ermanistanin tarix boyu nümayi§ etdirdiyi dü§man mövqeya va anti-türk tabligatina baxmayaraq, Türkiya digar Canubi Qafqaz ölkalari kimi onunla da eyni saviyyada diplomatik va siyasi alaqalar qurmaq iradasini sargilayib va Ermanistanin müstaqilliyini taniyib. Lakin Ermanistan dövlati özünün iddialari ila bölgada destruktiv ünsür kimi taninib. Azarbaycan torpaqlarini i§gal edan, Türkiyaya qar§i arazi iddialari irali süran, Gürcüstandaki ermani azligindan tahdid kimi istifada edan Ermanistan dörd qonçusundan ^ü ila münasibatlarini pozub, buna göra da bölgadaki bir çox amakdaçliq layihasindan kanarda qalaraq özü özünü tacrid edib.
Türkiyanin Azarbaycan va Gürcüstanla bagli siyasati isa hamiça dostluq, mehriban qonçuluq va amakdaçliq çarçivasinda inkiçaf etdirilib. Xüsusila keçan asrin 90-ci illarinda Türkiya müxtalif beynalxalq platformalarda ham Azarbaycanin, ham da Gürcüstanin problemlarinin hallina yaxindan kömaklik göstarib. Eyni zamanda Ankara Azarbaycanin, Xazar danizinin tabii enerji ehtiyatlarinin Avropaya naql edilmasinda vacib rol oynayib. Bütün bu illar arzinda Türkiya Azarbaycan va Gürcüstanin silahli qüvvalarinin modernlaçmasina yaxindan yardim göstarib va bu proses indi da davam etdirilir. (8. 385)
Gürcüstan va Azarbaycan Qarb yönümlü siyasat yürütdüyü halda, Ermanistan özünü balansli siyasat yürüdan bir dövlat kimi göstarmaya çaliçib. Qeyd edak ki, Avropanin siyasi va harbi strukturlari özlarinin Canubi Qafqaz siyasatinda har ^ dövlata taxminan eyni imkan va fürsati yaradib. Bu gün har ^ Canubi Qafqaz respublikasi - Azarbaycan, Gürcüstan va Ermanistan Avropanin bir çox taçkilat va proqraminda yer alir.
Geostrateji baximdan Canubi Qafqaz ingiltara ^ün böyük ahamiyyata malik idi. Xüsusila Azarbaycan, onun iri sanaye-maliyya markazi olan Baki üzarinda nazaratin ala keçirilmasi va Xazar limaninin zabt olunmasi cahdlari ingilis siyasatinin ananavi va prioritet istiqamatlarindan idi, eyni zamanda onun ümumilikda Avrasiya ila bagli asas geosiyasi konsepsiyasina uygun galirdi. "Ermani masalasi"nin ortaya çixmasinda va millatlararasi problema çevrilmasinda baçlica rol oynayan dövlatlardan biri mahz ingiltara olmuçdur. Bu masala beynalxalq raqabatda maraqlari toqquçan iki böyük dövlatin - Rusiya ila ingiltaranin tahriklari naticasinda ortaya çixmiçdir. Lakin problemin kökü Rusiya tarafindan ermanilarin tarixi Azarbaycan torpaqlarina köçürüldüyü va naticada "Ermani vilayati"nin quruldugu tarixa, yani XIX asrin avvallarina qadar uzanir. Ermanilarin köçürülmasi siyasati Rusiyanin galacaya hesablanmiç maqsadyönlü planinin asas tarkib hissasi idi. övvala, Rusiya Azarbaycan torpaqlarina ermanilari ^çm^rak burada uzunmüddatli hakimiyyat qurmaq niyyatinda idi; ikincisi, bu
siyasat naticasinda Qacarlara va Osmanlilara qarçi güclü sadd yaradaraq iqtisadi, harbi va siyasi imkanlar qazanmiç oldu; Ü^ncüsü, Rusiya "ermani karti"ndan yararlanaraq galacakda Osmanli dövlatini parçalamaq, Çarqi Anadoluda yaçayan ermanilari müstaqillik va "Böyük Ermanistan" vadlari ila qiziçdirmaq, onlari öz himayasi altinda birlaçdirmaya sövq edarak Osmanli arazilarina yiyalanmak arzusunda idi.
Rusiyanin Yaxin §arqda güclanmak, isti danizlara enmak strategiyasi öz növbasinda ingiltaranin ananavi siyasatina zidd idi, naticada "ermani masalasi" millatlararasi bir problema çevrildi. ingiltaranin müdaxilasi naticasinda masalasi Rusiyanin tam inhisarindan çixarildi va ingilislarin planlari daxilinda aktuallaçmaga baçladi. Onlar Osmanli torpaqlarina, Yaxin §arqa, Asiyaya yönalik ekspansionist siyasatinda ermanilardan asas vasita kimi istifada etmiçdir. Bu masalaya keçmazdan avval ingilislarla ermanilar arasindaki münasibatlarin tarixina nazar salmaliyiq:
Har iki millat arasindaki münasibatlarin kökü orta asrlara qadar gedib çixir. Bazi manbalarda ermanilarin VII asrda ingiltarada mövcud olduqlari göstarilir. Bu dövrda ermanilar 9rab-islam dövlatinin geniçlanmasi naticasinda Avropaya galmiç, az bir hissasi da ingiltarada maskunla§mi§dir. Orta asrlarda baçlayan alaqalar daha çox dini va ticarat saviyyasinda inkiçaf etmiçdir. Türk tadqiqatçilari Sadat Laçinar va Ehsan Bal bazi ermani manbalarinin "ermanilarin türk içgalindan qaçaraq ingiltaraya siginmiç olduqlari, hatta türklar aleyhina Avropada tabligatlar apardiqlari, har iki xalq arasindaki münasibatlarin isbati olaraq ingilis krall III Henri ila Hetum arasindaki maktublaçmalar" barada verdiklari malumatlari müqayisali çakilda tahlil edarak göstarirlar ki, istar xaçli safarlari asnasinda, istarsa da sonraki dövrlarda ermanilarin ingiltara va Avropanin digar xristian ölkalarinda dastak axtariçlari ermanilarin yaçadiqlari arazilardaki xalqlara qarçi kanar güclardan yardim umdugunu ortaya qoyur.
Daha sonraki dövrlarda ermanilar ingiltaranin xarici siyasatinin önamli bir parçasina çevrildilar. Bu, har çeydan avval ingilislarla tamas vaziyyatinda olan bir çox ermani tacirlarinin §arq dillarini: osmanlica, farsca, hindca va s. bilmalarindan irali galirdi. Bununla birlikda onlarin xristian olmalari da ermanilara böyük üstünlük qazandirmiçdir. XVII asrda ermani tacirlarinin xidmatlari nazara alinaraq onlar Kraliyyat Farmani ila mükafatlandirilmi§ va ingiltaranin azad vatandaçlari statusuna layiq görülmü§dülar. Ticaratdaki bu ugurlar ingilislarin ermanilara olan ragbatini daha da artirmiç va bu ragbat özünü siyasatda da göstarmi§dir.
9D9BIYYAT:
1. XX asr Azarbaycan tarixi, II cild, 560 s., Tahsil naçriyyati, Baki-2009
2. Azarbaycan tarixi, Sadiqov C., Nagiyev H., 95 s., "MBM" matbaasi, Baki-2005
3. Azarbaycan tarixi (7 cildda), V cild, 630 s., Baki-Elm-2001
4. Политический строй Азербайджана в начале ХХ века, Мильман А., 298 s., Баку-1966
5. Azarbaycan Demokratik Respublikasi, Nasib Nasibzada, 238 s., Baki-1990
6. Azarbaycan beynalxalq münasibatlar sisteminda (1918-20), Camil Hasanli, 664 s., Baki-1993
7. Azarbaycan xarici siyasati, Nasib Nasibzada, 304 s., Baki-1996
8. Azarbaycan tarixi, Mammadov F. N., 476 s., "Elm va Tahsil" naçriyyati, Baki-2011
