CC BY
7УДК 37.013
AZ9RBAYCANIN T9HSiL TARMNDQ §U§A §9H9RENiN ROLU
QULiYEV 9DAL9T FiRiDUN OGLU 1
ADPU,0mayin texnologiyasi kafedrasinin ba§ muallimi, Baki,Azarbaycan
SaM9DOV YAQUB ABBASQULU OGLU2
ADPU-nun Agcabadi filialrnm dosenti
Annotasiya: §u§a qalasi uzun illar boyu Azarbaycanin Qarabag xanligininpaytaxti olmu§dur. §u§a qalasinin salinmasi 1750-1751-ci illardan hesab edilir. Tarixi manbalara gora, 1750-ci ilda hundur, sildirim dagustunda qalanin in^asina ba§landi va 1756-1757-ci illarda tikilib ba§a gatdirildi. Qarabag xani Panah dli xan §u§ani paytaxt elan edib orani mohkamlandirmi§, Qala-§ahara gevirmi§di. §ahar bir muddat Panah dli xanin §arafina "Panahabad", sonradan isa "§u§a qalasi" va "§u§a" adlandirilmi§dir.
A?ar soztar: §u§a §ahari, madani hayat, qaza maktabi, realni maktab, tahsil
8 noyabr 2020-ci il tarixinda Qarabagin mirvarisi va dilbar gu§asi olan §u§a §ahari ermani i§galindan azad edildi. Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti ilham 9liyev tarafindan verilan "§u§a §aharinin Azarbaycanin Madaniyyat paytaxti elan edilmasi haqqinda" (7 may 2021-ci il tarixli) va "2022-ci ilin -§u§a ili" (5 yanvar 2022-ci il tarixli) elan edilmasi ila bagli Sarancamlari §u§a §aharinin tarixi gorkaminin barpasinda, onun avvalki §ohratinin ozuna qaytarilmasinda ahamiyyatli rol oynadi va 9oxasrlik zangin madaniyyatimizin beynalxalq alamda tabligina boyuk tohfa verdi. Elm sahasina dayarli alimlar, diplomatiyamiza uzaqgoran siyasat9ilar, madaniyyatimiza gorkamli sanatkarlar, harb sahamiza boyuk qahramanlar bax§ edan §u§a §ahari xalqimizin maarif9ilik tarixinda
[1] ozunamaxsus xidmatlari ila da diqqati calb etmi§dir.
XIX asrin sonlari- XX asrin avvallarinda §u§a maarifparvarlarinin ictimai-pedaqoji fikrda tazahur edan an yuksak axlaqi-manavi keyfiyyatlar:- milli vatanparvarlik, milli manlik §uuru va etik-manavi prinsiplari ganc nasilda qorunub saxlanmasi u9un qiymatli tovsiyalar irali surmu§lar. Tasadufi deyildir ki, bu tarixi dovrda "Qadin tahsilina olan talabat" Azarbaycanin digar §aharinda, oldugu kimi §u§ada da boyuk talabat var idi. §u§alilar qizlarin ana dili ila yana§i rus dilinda da tahsil almasina [2] xususi diqqat yetirirdilar.
XIX asrda §u§ada 95 §air, 22 musiqi§unas, 38 xananda, 19 xattat, 16 naqqa§, 12 nusxaband, 5 astronom, 18 memar, 16 hakim, 40-dan 9ox muallim va minlarla digar pe§a sahibi olmu§dur. Bu boyuk ziyali tabaqasi §u§a §aharinin madaniyyat markazina 9evrilmasinda, burada elmi va madaniyyatin, tahsil muhitinin inki§af etdirilmasinda 9ox boyuk amak sarf etmi§lar. §u§a tarixan milli ruhumuzun etibarli markazina 9evrilmi§dir. Bu istiqamatda ugurlarin alda edilmasinda §u§a qaza maktabinin da rolu avazsiz idi. §u§a qaza maktabi ta§kil olundugu ilk gundan §u§anin ictimai-siyasi, iqtisadi va madani hayatinda muhum rol oynamaga ba§ladi.
§u§a qaza maktabi Zaqafqaziya maktablarinin 1829-cu il 2 avqust tarixli nizanamasina asasan, 1830-cu il dekabrin 30-da faaliyyata ba§lami§di. Maktab dovlat idaralari u9un qulluq9ular, ilk novbada isa, Azarbaycan va rus dillarina tarcuma9ilar hazirlamaq maqsadila a9ilmi§di. §u§a qaza maktabinin birinci sinfina avvalca 19 §agird qabul olunmu§du. [3]
§agirdlarin sayina gora bu maktab nainki butun Zaqafqaziyada va Qafqazda, hatta Rusiyada da birinci yeri tuturdu. Qaza maktablari yerla§diklari arazida yegana tahsil muassisasi olmaqdan alava, ham da madaniyyat markazi kimi faaliyyat gostarirdi. §u§a Qaza maktabi da bu istiqamatda muhum tabligat i§lari aparirdi. §aharda musiqiya va adabiyyata olan boyuk maraq maktabda muxtalif madani tadbirlarin hayata ke9irilmasina da mustasna tasir gostarirdi. Eyni zamanda, bu maktab Azarbaycanin o dovrki inki§afi u9un faaliyyat gostaran §axslarin yeti§masi baximindan da muhum ahamiyyat kasb edirdi [4].
Azarbaycanda o cümladan, Canubi Qafqazda ilk olaraq §ahar maktabi 1874-cü ilda §u$ada yaradildi. Göründüyü kimi,1830-cu ilda asasi qoyulan §u$a qaza maktabi 1874-cü avvalca ûç sinifli, 1878-ci ildan isa dörd sinifli §ahar maktabina çevrildi [5]. Burani bitiranlardan bir çoxlari (Firudin bay Kôçarli, Safarali bay Valibayov va baçqalari) sonralar Zaqafqaziya (Qori) Müallimlar Seminariyasina daxil oldular [6].
XIX yüzilliyin sonlarinda müxtalif sahalarda ba§ veran dayiçikliklar, ham Azarbaycanin madani hayatina, ham da maarifçilik harakatini inki§afina müsbat tasirini göstardi. Hamin dövrda maarifçiliyin inkiçafi dini tahsil sistemindan dünyavi tahsil sistemina keçidi süratlandirdi. XIX asrda Azarbaycanda yeni tipli maktablar meydana galdi va yeni inkiçaf marhalasina qadam qoydu. Bela maktablarin nüfuzu va maarifçilik faaliyyati naticasinda Qarabag bölgasi, nainki Azarbaycanda, hamçinin, Canubi Qafqazda da, demak olar ki, ilk birinci yeri tuturdu. Bu anana XIX asrin sonlarinda da davam etdirilmi§dir. Bir cahati xüsusi vurgulamaq lazimdir ki, XIX asrin 80-ci illarinda cami bir real maktab Bakida va bir klassik progimnaziya isa yalniz Gancada faaliyyat göstarirdi. Bu isa bir tarafdan ahalinin orta tahsila olan ehtiyacina cavab vermirdi, digar tarafdan isa sanaye va ticaratin artmaqda olan talabatini da qatiyyan ödamirdi. Çuçada bela çatiçmazliqlar özünü xüsusila büruza verirdi. Orta maktaba olan talabat get-geda daha da artirdi. Ona göra da, Çuçada progimnaziya tasisi sahasindaki talabin naticasiz qalmasini göran §ahar ahalisi 1880-ci il iyunun 30-da Peterburqa-Qafqaz komitasina müraciat [7] etdi.
Nahayat, 1881-ci il sentyabrin 20-da Çuçada 6 sinifli Realni Maktabin bünöpvrasi qoyuldu. Hazirliq siniflarindan va ^ asas sinifdan ibarat ta§kil olunan maktaba ilk dafa 159 §agird qabul edilmi§di. §u§a Realni Maktabinda taninmi§ maarifçilar Ha§im bay Vazirov, Mirza Salah bay Zöhrabbayov va Yusif bay Malikhaqnazarov dars demi§lar. öslan §u§ali olan bu görkamli §axsiyyatlarin har biri dövrünün savadli va sayilib-seçilan insanlari idi. Masalan, görkamli pedaqoq Mirza Salah bay Zöhrabbayov Fransada va Rusiyada tahsil almiçdi. Zaqafqaziya (Qori) Müallimlar Seminariyasinin mazunu olan Yusif bay Malikhaqnazarov da müallimlik faaliyyati ila yana§i, aktyor va rejissor kimi da §ahar ahalisi içarisinda böyük nüfuza malik idi. Pedaqoq, publisist, tarœmaçi, jurnalist, yaziçi va na§ir kimi taninan Ha§im bay Vazirov isa Çuçada müsalman-rus maktabi yaradilandan sonra bu maktaba direktor vazifasina davat edildi. Maktabda direktor vazifasinda içlamakla yanaçi §ahar baladiyya idarasina da qlasni seçilmiçdi. Bundan ba§qa, o, §u§a Realni Maktabinin hazirliq sinfinda ana dilindan da dars deyirdi. Öz missiyasini ugurla hayata keçiran, xalqin maariflanmasi, elma yiyalanmasi i§inda müstasna xidmatlari olan, Azarbaycan adabiyyatina bir sira maçhur yaziçilar, adiblar, bax§ edan Realni Maktabin binasi sonralar bir sira tahsil müassisalarinin faaliyyat göstarmasi üçün gözal makana çevrildi. Çuçanin qadim tikililarindan hesab edilan bu tahsil ocaginin binasinda 1960-ci iladak §u§a Pedaqoji Texnikumu, 1960-ci ildan 1989-cu iladak riyaziyyat tamayüllü 2 nömrali internat maktabi faaliyyat [8] göstarmi§dir.
Realni Maktabin Mirza Salah bay Zöhrabbayov, Yusif bay Malikhaqnazarov, Ha§im bay Vazirov kimi taninmi§ müallimlari, ismayil bay Çafibayov, öbdürrahim bay Haqverdiyev, Yusif Vazir Çamanzaminli, Cabbar bay Valibayov, Qara bay öliverdilar, ölakbar bay öliyev, Feyzulla öliquluzada, Xudadat bay özizbayov, Xudadat bay Malik-Aslanov, Cavad bay Malik-Yeqanov, öbdülali Orucov, Rüstam bay Axundov, Xan §u§inski, öbdülali bay Muxtarov, Hasan bay Bagirbayov, Muxtar bay Muradov, Soltan bay Valibayov kimi görkamli §agirdlari [9]olmu§du.
1992-ci ilda ermani tacavüzü naticasinda Çuçanin Azarbaycanin madaniyyat beçiyi hesab edilan §u§a §aharinin i§gali naticasinda 23 ümumtahsil maktabi, 6 maktabaqadar u§aq müassisasi, 7 maktabaqadar u§aq tarbiya müassisasi, pe§a-ixtisas maktabi, Madani-maarif, Kand tasarrüfati, M.M.Navvab adina Musiqi texnikumlari, 2 sayli Baki Baza Tibb Texnikumunun filiali, hamçinin, Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin, Azarbaycan Dövlat Neft va Sanaye Universitetinin va Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasinin Nasimi adina ödabiyyat institutunun filiallari yerla-yeksan edildi. §u§a Realni Maktabi da ermanilar tarafindan [4] dagidilmiçdi
Hazirda içgaldan azad edilan arazilarda dagidilan tahsil infrastrukturunun barpasi istiqamatinda mühüm i§lar görülür. Qarabagda hayata keçirilan infrastruktur layihalarinin baçinda mahz tahsil
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
müassisalarinin yenidan qurulmasi, maktablarin va ali tahsil ocaqlarinin barpasi dayanir. Unutmaq olmaz ki, dü§manin mahv etdiyi bela tarixi maktab binalarinin avvalki görkamini oldugu kimi geri qaytara bilmasak da, lakin orada tikilan binalarin müasir talablara tam cavab veracayi gün kimi aydindir. Bundan alava, §u§a §aharinda Azarbaycan tahsilina ahamiyyatli töhfa veracak digar tahsil ocaqlarinin da tikintisi [4] planla§diriiir ki, bu da olduqca taqdiralayiqdir hadisalardandir. inaniriq ki, digar dagidilmi§ tahsil ocaqlar kimi, §u§a Realni Maktabi da tamir-barpa i§larindan sonra öz i§ina yenidan ba§layacaq va xalqimiz ü9ün ziyali kadrlarin yeti§dirilmasi istiqamatinda faaliyyatini ötan asrlarda oldug kimi, yena da davam etdiracakdir.
Yuxarida deyilanlari yekunla§dirib bela naticaya galmak oilar ki, Azarbaycanin tahsil tarixinda §u§a §aharinin rolu olduqca böyük olmu§ va tariximizin bu istiqamatda tadqiqina böyük ehtiyac vardi.
9D9BiYYAT
1.ORUCOVA, Z. §U§A tahsil müassisalari va maarifijilik (electron resurs). Tehsil// www. tehsil.biz17.09.2022 13:41.Link: https://tehsil.biz/news/az/47008/UA-thsil-mssislri-v-maarifili
2.Ba§irov V. §u§a maarifparvarlarinin pedaqoji görü§lari (XIX asrin axirlari-XX asrin avvallari). "Azarbaycan müallimi" qazeti, 19 avqust 2022-ci il.
3. §u§a qaza maktabi (ba§ maqala). "Azarbaycan" qazeti, Link: https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/susa-qeza-mektebi-1611695754
4.Qarayeva S." Tahsil tariximizda §u§a müstasnaligi". "525- ci qazet". 01 oktyabr 2022-ci il.
5. §u§a §ahar maktabi. Vikipediya, azad ensiklopediya (electron resurs). Link: https://az.wikipedia.org/ wiki/§u§a_§ahar_maktabi
6.§u§aya sadiq abadi ma§allar - Maktablar va tadris markazlari. /08.05.2018/ -https://azedu.az/az/news/2071-susaya-sadiq-ebedi-meseller-mektebler-ve-tedris-merkezleri
7.Karimova S. "§u§anin ma§hur maktabi". "Azarbaycan müallimi". 22 yanvar 20022-ci il.
8. "§u§anin ma§hur maktabi".(ba§ maqala). Novator (Dünyanin sasi.Beynalxalq medianin xabarlari) (electron resurs).22 yanvar 2022-ci il.Link: https://novator.az/2021/01/22/ /susanin-mashur-maktabi/
9.Qabilqizi G. XIX asrin nümunavi maarif ocagi barpa olunur (electron resurs).."Yeni Azarbaycan qazeti".Link: https://www.yeniazerbaycan.com/xeberlenti e69220 az.html
10. ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science" 10 Сентября 2022 Алматы, Казахстан, ст.214.
