CC BY
8УДК 338.31
HEYD9R aLÍYEVÍN PREZÍDENTLÍYÍ DÖVRÜNDÖ AZ9RBAYCANDA ÍQTÍSADÍ SAH9D9 9LD9 EDÍL9N UGURLAR (NEFT S9NAYESÍ ÜZR9)
QULÍYEV 9DAL9T FÍRÍDUN OGLU 1
ADPU,9mayin texnologiyasi kafedrasinin ba§ müallimi, Baki,Azarbaycan
SaMÖDOV YAQUB ABBASQULU OGLU2
ADPU-nun Agcabadi filialinin dosenti
Annotasiya: 1993-cü ildd xalqin tdkidli tdldbi ila yenidan hakimiyydtd qayidan ümummilli lider Heyddr dliyevin qar§isinda yena da müstaqil respublikamizi dünya xaritasindan silinmak tdhlükdsinddn, ölkada har an ba§ vera bilacak vatanda§ müharibasindan azad etmak kimi masuliyyatli va tarixi vazifalar dururdu. Xalqimiz gox gözal bilirdi ki, ölkani bu vaziyyatdan yalniz zangin siyasi-iqtisadi va idaragilik tacrübasina malik dahi Heydar dliyev §axsiyyati azad eda bilar. Qünki ümummilli liderin uzun illar arzinda qazandigi siyasi tacrüba, idaragilik bacarigi va dogma vatanina olan mahabbati onun xalqi ila birlikda bu missiyanin öhdasindan §arafla galacayina heg kimda §übha dogurmurdu. Heg zaman segiminda yanilmayan xalqimiz bu dafa da gox düzgün segim etmi§dir. Ulu öndar Heydar dliyev bütün bacarigini safarbar edarak ölkada ba§ alib gedan tanazzülü dayandirdi va tezlikla taraqqiya nail olundu. Ölkada mövcud olan problemlar tadrican hallini tapdi, iqtisadi va siyasi sabitlik tamin olundu va belalikla, iqtisadi inki§afin süratlandirilmasi, ölkamizin beynalxalq arenada nüfuzunun artirilmasi, Azarbaycan haqiqatlarinin bütün dünyaya gatdirilmasi va s. istiqamatlarda konkret proqram va layihalarin i§lanib hazirlanmasina ba§lanildi.
A?ar sözlar: neft strategiyasi, neft §irkati, dövlat neft fondu, sosial-iqtisadi inki§af, xarici investisiya
Dövlat müstaqilliyini alda etmak na qadar 9atindirsa, onu qoruyub saxlamaq, möhkamlandirmak bir o qadar agir va mürakkabdir. Bu mühüm tarixi vazifanin öhdasindan isa yalniz dahi §axsiyyat, ulu öndar, müdrik siyasi xadim, ümummilli lider Heydar öliyev galmi§dir [1]. 1993-cü il iyunun 9-da xalqin istayina sas verarak Bakiya qayidan Heydar öliyev qatiyyatli, prinsipial, he9 bir riskdan 9akinmayan, xalqinin taleyina bigana qalmayan fenomen §axsiyyat oldugunu bir daha tasdiqladi. 1993-cü il oktyabrin 10-da isa xalqin böyük dastayini qazanaraq Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti se9ilan Heydar öliyev ölkani siyasi va iqtisadi tanazzüldan, harc-marclikdan, müstaqilliyin itirilmasi tahlükasindan 9ixardi, sabit va tarazli milli inki§af strategiyasinin konseptual istiqamatlarini müayyanla§dirdi [2]. Azarbaycanin mahdud maliyya resurslari va zaif dövlat büdcasi ila qar§iya qoyulmu§ strateji maqsadlarin realla§masinin qeyri-mümkünlüyünü, sosial-iqtisadi inki§afda xarici investisiyanin müstasna rolunu nazara alan Heydar öliyev xarici §irkatlarla Xazarin Azarbaycan sektorundaki zangin neft yataqlarinin mü§tarak istismarini prioritet masala kimi öna 9akmi§, Azarbaycanin yeni neft strategiyasini i§layib hazirlami§dir. Bu dövrda ham9inin, Azarbaycani darin iqtisadi böhrandan va tanazzüldan 9ixarmaq ü9ün ölka iqtisadiyyatina xarici investisiyanin da calb edilmasina böyük ehtiyac yaranmi§di. Aparici neft §irkatlarini respublikaya davat etmak va onlara böyük etimad göstarmak isa xüsusi bacariq tal ab olunurdu [1]. Xarici neft §irkatlari ila qar§iliqli faydali amakda§liq xattini ardicil davam etdiran Azarbaycan Respublikasi, nahayat, 1994- cü il sentyabrin 20-da ölkanin sosial-iqtisadi hayatinda mühüm rol oynami§ tarixi hadisanin §ahidi oldu [3, s.42]. Sazi§ öz tarixi, siyasi va beynalxalq ahamiyyatina göra "ösrin müqavilasi" adlandirildi. Taxminan, 400 sahifa hacminda va 4 dilda öz aksini tapdi. "ösrin müqavilasi" nin imzalanmasi ila "Yeni neft strategiyasi"nin ugurla hayata ke9irilmasina ba§lanildi. "ösrin müqavilasi" Azarbaycan Respublikasinin Milli Maclisi tarafindan tasdiq edilarak, 12 dekabr 1994-cü ilda qüvvaya minib. ilkin hesablamalara göra, "Azari-£iraq-Güna§li" yataqlar blokunun 9ixarilabilan neft ehtiyati 511 milyon ton müayyan edilmi§, sonralar qiymatlandirici quyularin
naticalarina göra bu göstarici 730 milyon tona çatmi§dir. Yataqlarin içlanilmasina talab olunan sarmaya xarclari 11,5 milyard AB§ dollari ta§kil edirdi. Ümumi xalis galirdan Azarbaycanin payina 80%, sarmayaçilarin payina 20% dü§ürdü. "ösrin müqavilasi"nin ilk günlarindan baçlayaraq Azarbaycan Beynalxalq ömaliyyat §irkati yaradilaraq, Dövlat Neft §irkati ila birga içlara baçlanildi. Bu müqavila sonradan dünyanin 19 ölkasinin 41 neft §irkati ila 30-dan çox sazi§in imzalanmasi ûçûn yol açdi. "ösrin müqavilasi" ham karbohidrogen ehtiyatlarinin miqdarina, ham da qoyulan sarmayalarin hacmina göra dünyada baglanan an iri sazi§lar siyahisina daxildir. ímzalanmi§ neft sazi§lari üzra Azarbaycanin neft sanayesinin inki§afi ûçûn nazarda tutulmuç 64 milyard AB§ dollari sarmaya qoyuluçunun 57,6 milyardi daniz yataqlarinin manimsanilmasina va perspektivli strukturlarda axtari§ka§flyyat içlarinin aparilmasina yönaldildi. [4]. 1995-ci ilda ilkin neft hasilati layihasi çarçivasinda "Çiraq-1" özülü qarb standartlarina uygun olaraq barpa olundu va böyük maillikli quyularin qazilmasi maqsadila bu özülün üst modulu moderniza edilarak yeni qazma avadanliqlari ila tachiz olundu. Yeni qazma qurgusu laylara horizontal quyularin qazilmasina imkan verdi. Maksimal maillikla qazilmi§ A-18 (inhirafi-5500 m), A-19 (inhirafi-6300 m-dan artiq) va s. istismar quyulari böyük neft hasilati ila i§a dü§dülar. 1997-ci ilda "Çiraq" yatagindan neft hasilatina ba§landi.1999-cu ilin dekabrinda Azarbaycanin "manfaat nefti" ila doldurulmu§ ilk tanker dünya bazarlarina çixarildi. Neftin satiçindan alda edilan galirlarin çaffaf çakilda saxlanmasi va samarali iadra edilmasi ümummilli lider Heydar öliyev tarafindan yaradilmi§ Azarbaycan Respublikasi Dövlat Neft Fondu tarafindan hayata keçirilir [4]. "ösrin müqavilasi"ndan sonra xarici §irkatlar ila daha 34 sazi§ imzalanib. Bununla yana§i, "ösrin müqavilasi" respublikada neft hasilatinin böyük hacmda artmasina sabab olub. Neft hasilati Azarbaycanin tarixinda an a§agi saviyyadan - 1997-ci ildaki 9 milyon tondan 2010-cu ilda 51 milyon tona çatib. Ba§qa sözla, hasilat 5,6 dafa artib. 1996-ci ilin yanvarinda Azarbaycan neftinin Baki-Novorossiysk marçrutu ila naql olunmasi haqqinda Rusiya Federasiyasi ila Azarbaycan Respublikasi arasinda hökumatlararasi sazi§ imzalanib. 1997-ci ilin oktyabrinda isa hamin xatt istifadaya verilib. 1998-ci ilda Azari^iraq-Güna§li nefti faaliyyati barpa edilmi§ Baki-Novorossiysk kamari ila Qara daniza ixrac edilmaya baçlayib [5]. "ösrin müqavilasi" çarçivasinda hasil edilacak böyük neft hacmlari ila müqayisada bu kamarin ötürücülük qabiliyyati mahdud oldugundan ixrac boru kamarlarinin çoxvariantliliginin zaruriliyi masalasi ortaya çixdi va alternativ variantlar üzarinda ciddi i§ aparilmaga baçlanildi. 1997-ci ilda neftin Qara daniza çixarilmasi üçün Baki-Supsa marçrutu ila naqli haqqinda Azarbaycan va Gürcüstan arasinda sazi§ imzalandi. 1999- cu ilin aprelinda Baki-Supsa neft kamari va Gürcüstanin Qara daniz sahilindaki Supsa ixrac terminali istismara verildi. Lakin bu da kifayat etmirdi. Baki-Supsa va Baki-Novorossiysk boru kamarlari Azarbaycanin getdikca artan iri neft hacmlarini dünya bazarina ixrac etmak iqtidarinda deyildi. Mahz buna göra da asas ixrac neft boru kamarinin qisa zamanda in§asi zarurati yarandi. Bela olan taqdirda ulu öndar Heydar öliyev Baki-Tbilisi-Ceyhan (BTC) asas ixrac neft boru kamari ideyasini gündama gatirdi [5]. 2002-ci ilda Ulu Öndarin içtiraki ila Baki-Tbilisi-Ceyhan neft kamarinin tamali qoyuldu. Bundan dörd il sonra Azarbaycan nefti BTC kamari vasitasila Ceyhan limanina çatdirildi. Hazirda bu kamarin ahamiyyati bütün dünyada birmanali etiraf olunur.Bu gün Baki-Tbilisi- Ceyhan asas ixrac neft boru kamari, eyni zamanda, ümumilikda beynalxalq enerji tahlükasizliyi sistemi baximindan, elaca da neft ixraci sahasinda ölkamizla ugurlu tarafdaçliq edan ölkalar, xüsusila Markazi Asiya dövlatlari ^ün da müstasna ahamiyyat kasb edir. Kamarin illik ötürücülük qabiliyyati 50 milyon tondur ki, bunu da galacakda 60 milyon tona çatdirmaq mümkündür. 1768 kilometr uzunluga malik Baki-Tbilisi-Ceyhan boru kamari 2006-ci ilin iyunundan istismardadir. Hazirda bu kamarla Azarbaycandan asasan Azari- Çiraq- Güna§li nefti va "Çahdaniz" kondensati ötürülür. Bundan alava, kamar vasitasila Türkmanistan va Qazaxistan nefti da naql olunur. indiyadak Baki-Tbilisi-Ceyhan boru kamari ila 3,87 milyard bareldan çox neft naql olunub va Ceyhan limaninda taqriban 5000 tankera yüklanarak dünya bazarina göndarilib. Cari ilin yanvar-avqust aylarinda bu kamar vasitasila 19 milyon 2,7 min ton Azarbaycan nefti, hamçinin 3 milyon 12,7 min ton tranzit nefti naql edilib [6]. Ötan 26 ilda saziçin icrasi ugurla reallaçdirildi. Bu vaxtadak Azari -Çiraq- Güna§lidan hasil edilan 3,8 milyard barrel neft dünya bazarina asasan Baki-Tbilisi-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Ceyhan va Qarb Mar§rutu ixrac Boru Kamari vasitasila daçinib [5]. Bu ugurlar, eyni zamanda, Azarbaycan neftçilarinin fadakar amayindan, zangin tacrübasindan va peçakarligindan qaynaqlanir. Neftçilarimiz bütün dövrlarda öz fadakarligi, peçakarligi ila camiyyatda çox böyük hörmat qazaniblar. Onlarin qahramanligini vasf edan §eirlar yazilib, mahnilar bastalanib va filmlar çakilib. Neftçi amayini yüksak qiymatlandiran ulu öndar Heydar öliyevin Farmanina asasan "ösrin müqavilasi"nin imzalandigi gün - 20 sentyabr ölkamizda ham da neftçilarin pe§a bayrami kimi qeyd edilir [6]. Belalikla, yuxarida deyilanlara yekun olaraq onu bildirmak yerina dü§ar ki, Heydar öliyevin Prezidentliyi dövründa, yani "ösrin müqavilasi"nin imzalandigi tarixdan baçlayaraq Azarbaycanda iqtisadi sahada, xüsusila da neft sanayesi sahasinda ela möhta§am ugurlar alda olunub ki, hamin dayiçikliklarin daimi tadqiqina va tabligina böyük ehtiyac vardir.
ÖDÖBIYYAT
1.Abbasov A. "Milli iqtisadiyyatimizda Heydar öliyev islahatlari: tanazzüldan taraqqiya", Xalq qazeti. - 1 may 2018.-ci il.
2. Hacaliyev E. "Heydar öliyev kursu dövlat müstaqilliyinin taminatçisidir. Azarbaycan dünyada tam müstaqil siyasat yürüdan ölka kimi taninir". Azarbaycan qazeti, 18 oktyabr 2017-ci il.
3. Mehdiyev ö. "ösrin müqavilasi": Azarbaycan neft strategiyasinin tamal da§i. Baki, "Turxan" NPB, 2014. - 248 s
4. Ana sahifa. Neft. "ösrin müqavila"si.31.01.2020. [electron resurs]. https: //minenergy. gov.az/az/neft/esrin-muqavilesi
5"ösrin müqavilasi" respublikamizin salnamasina yeni neft strategiyasinin §anli sahifasi kimi yazilib" (Ba§ maqala). "Daniz" qazeti, 25 sentyabr 2020-ci il.
6.Sputnik Azarbayycan . "ösrin müqavilasi" - 28 il. Azartac. 09:32 20. 09. 2022 (Yenilanib: 10: 16 20.09.2022). [electron resurs]: https:// sputnik.az /20220920/ esrin- muqavilesi- 28-il446255706.htm 7. "Heydar öliyev va Azarbaycanin iqtisadi inkiçaf strategiyasi"anl.azhttp://anl.az > may
