CC BY
43ABS-NiN XARiCi StYASÖTi: FORMALA§MASI УЭ iDAR9ETM9 MEXANiZMLÖRi
ASGAROVA NiGAR NiZAMi
T.ü.f.d. ADU, Region§ünasliq kafedrasinin ba§ müallimi Baki, Azarbaycan
Annotasiya. Xarici siyasatin qurulmasinda "milli maraqlar" dtrafinda kollektiv fdaliyydtd nail olmaq vacibdir. Beyndlxalq sistema xas olan tahdidlari nazara alsaq, demokratiyanin be§iyi olan AB§-dd xalq xarici siyasatda ümumi maqsadlarina gatmaq ügün bir araya galmalidir. Milli maraq anlayifi ila yana§i, tarixiyadda§ xarici siyasatda mühüm rol oynayir. Uzun müddat avval Core Va§inqton Amerikanin xarici dövlatlarla "mümkün qadar az siyasi alaqasi" olmasi lazim oldugunu iddia edirdi. Amerikanin an qadim xarici siyasat prinsipi AB§ siyasi madaniyyatinda hala da qalmaqdadir, Amerika buna baxmayaraq, dünyada mütlaq va strateji cahatdan mühüm qlobal güca gevrilmi§dir. Bütün bu aspektlara toxunaraq, maqala AB§-nin xarici siyasatinin formala§masi, tarixi va inki§af marhalalarindan bahs edir.
Agar sözlar. AB§, xarici siyasat, xalq, demokratiya, kommunizm, Prezident, Konqres
Xarici siyasat AB§-nin digar ölkalarla neca münasibat saxlamagini müayyan edan ba§lica faktorlardan biridir va ölkanin sonraki konkret maraqlarinin formala§masini müayyanla§dirir. Bu siyasat AB§-nin tahlükasizliyi va müdafiasini tamin etmali, ham^nin dünyada amerikalilarinin milli maraqlarini qorumalidir. Milli maraqlar xarici siyasati formala§dirir va siyasi, iqtisadi, harbi, ideoloji va humanitar masalalari ahata edir.
AB§ dövlatinin ba§lica maqsadlarindan biri dünyanin 200-a yaxin ölkasi ila siyasi va diplomatik alaqalar qurmaqdan ibaratdir. Bütün suveren ölkalar öz arazilari 9ar9ivasindan an yüksak salahiyyata malikdirlar. Suveren ölkalarin har biri nazari cahatdan beladirlar.
Amerikanin xarici siyasati milli maraqlarinin dayi§masini özünda aks etdirarak müayyan manada özü da dayi§maya maruz qalmi§dir. 1775-1783-cü illar istiqlaliyyat müharibasindan sonra Amerikanin milli maraqlarinin asasini Avropanin güclü dövlatlarindan asililigin lagv edilmasi ta§kil edirdi. Atlantik okean AB§-ni müayyan manada deyil, birba§a olaraq, Avropadan qoruyurdu. Bela ki, 1823-cü ilda AB§ be§inci prezidenti Ceyms Monro AB§ Konqresin 18-ci iclasinin ilk sessiyasinda illik mesaj verarak iki asas fikri rasmi §akilda bayan etdi:
• Müstamlaka9ilik dövrü ba§a 9atmi§dir. istar §imali, istarsa da Canubi Amerika müstamlaka9ilik ü9ün qati §akilda subyekt deyil va ola bilmaz. Misal ü9ün, hamin dövrda AB§ da daxil olmaqla, Argentina, Meksika kimi bir sira ölkalar ispaniya, Britaniya müstamlaka9iliyindan xilas ola bilmi§dilar. Lakin Kuba müstaqillik alda etmami§dir. Bela oldugu taqdirda, AB§ Avropanin öz müstamlakasini idara etmaya qar§i deyildi, lakin yeni müstamlaka qazanmaga qar§i idi.
• Müdaxila etmama. AB§ he9 bir halda Avropanin daxili i§ina va Avropaya aid ola bilacak har hansi bir masalaya müdaxila etmayacak. [6] Xatirladaq ki, bu illar Avropada "Napaleon külayi" asirdi, AB§-nin müdaxila etmamak siyasatini anlamaq olardi. öslinda he9 kima sirr deyildi ki, mahz ingilatara donanmasindan qorxudugu ü9ün bir 9ox Avropa ölkalari AB§-a müdaxila eda bilmirdi.
XIX asrda AB§ xarici siyasatinda izolasiya siyasati dominantliq edirdi. Bela ki, XIX asr arzinda Amerika qarb yarimkürasinda söz sahib ola bilacak xalqin formala§masina diqqati yönaltmi§ va har hansi bir xarici müdaxiladan kanar qalmaga 9ali§irdi. Sanaye cahatdan inki§af edan va daha da 9i9aklanan AB§ özü yeni xarici bazar va müstamlaka axtari§ina 9ixdi.
XX asrdan ba§layaraq, AB§ Kuba va Fillipin ugrunda ispaniya ila mübariza aparan va ya Havay adalari va digar arazilarin öz arazisina birla§dirmaya 9ali§an AB§ 9ox ki9ik imperial güca sahib idi. I
Dünya müharibasinda isa AB§ Avropanin daxili i§ina qari§di, lakin müharibadan sonra ölkani tacridolunma dalgasi hissi bürüdü. Bu o demakdir ki, dövlat digar dövlatlarla bu va ya digar maqsadlar ü9ün he9 bir müttafiqlik qurmayib, beynalxalq münaqi§alar va müharibalarda neytralligini qoruyub saxlayirdi. Lakin Latin Amerikasinda gedan prosesla istisna idi. AB§ Qarb yarimkürasinda maraqlarini qorumaq ü9ün har zaman addim atib.
Ümumiyyatla, I va II Dünya müharibasi arasinda olan müddat AB§ xarici siyasatinda realliqlar dayi§di. Tacridolunma siyasatindan daha proaktiv saxlama siyasatina ke9id edan AB§ xarici tahlükalardan qorunmaq ü9ün harbi güca malik olmagi vacib hesab etdi.
Millatlar Camiyyatinda üzvlükdan imtina edan AB§ daxili inki§afi üstün tutdu. 1920-ci illar iqtisadi inki§af va daha sonra 1930-cu illar darin deprasiyyadan sonra Amerikanin harbi gücü zaiflamaya ba§ladi. 1941-ci ilin sonunda yaponlar Pörl Harborda AB§ donanmasina hücüm edanda AB§ buna he9 da hazir deyildi.
II Dünya müharibasinda dünyanin an güclü iqtisadiyyatina malik ölkasi kimi meydana 9ixan AB§ öz xarici siyasatini köklü dayi§di. Onun asas maqsadi Birla§mi§ Millatlar Ta§kilatinin yaradilmasi oldu. AB§ dagidici dünya müharibasindan sonra viran Avropa ölkalarinda demokratiyani barpa etmak ü9ün Mar§al plani vasitasi ila milyardlarla dollar pul tökdü. AB§ müttafiqlar sistemi yaratdi va bu NATO oldu [4, s.54].
II Dünya müharibasinin sonunda AB§-nin xarici siyasati tamamila dayi§dir. AB§ xarici siyasatinin asasini Sovet ittifaqi va kommunist ideologiyasi ila mübariza aparmaq ta§kil edirdi ösas problem dünyada an dagidici silah olan atam bombasindan istifada va Sovet ittifaqinin §arqi Avropani i§gal edib kommunizmi qurmasi idi. Bu hadisa AB§ va onun müttafiqlarini kommunizmin dünyani idara etmak istayina inandirdi va tarixa soyuq mühariba kimi dü§an demokratiya va kommunizm arasinda raqabata sabab oldu.
Soyuq mühariba zamani AB§ va onun müttafiqlari Sovet ittifaqi va onun müttafiqlari ila harbi, iqtisadi va ideoloji mühariba aparirdilar. Har iki taraf kütlavi harbi gücünü formala§dirmi§ va nüva silahi tadarükünü görmü§dürlar. Baxmayaraq ki, taraflardan he9 biri a9iq §akilda mühariba aparmirdi, soyuq mühariba AB§ qanli Korea va Veytnam müaribasina calb eladi. [9, s.7]
Soyuq mühariba AB§ xarici siyasatinda 1940-ci illarin sonundan 1980-ci illarin sonuna kimi davam etdi. ilk ba§da AB§ Sovet ekspansiyasinin qar§inisi almaq ü9ün harbi va maddi vasitadan istifada etdi. Bu siyasati saxlamaq ü9ün AB§ va onun müttafiqlari müdafia haqqinda sazi§lar imzaladilar va kommunist hücumu ba§ verdiyi halda bir-birilarini müdafia öhdaliklarini boynuna götürdülar. Qar§isi alma siyasati Yunanistan va Türkiyaya kommunizmin irralilamasini önlamali idi.
Soyuq mühariba xarici siyasatinin digar ideasi üzv dövlatlari kommunist tacavüzündan qorumaq ü9ün kollektiv tahlükasizlikla bagli idi. Bunlardan an önamlisi §imali Atlantika Müqavilasi Ta§kilati idi. 1949-cu ilda AB§, Kanada va Qarbi Avropa dövlatlari tarafindan tasis edilan NATO-nun asas maqsadi ta§kilat üzvlarini Sovet ekspansiyasindan qorumaq va Avropada güc balansini qorumaqdan ibarat idi.
Soyuq müharibanin sonu AB§ xarici siyasatinda dayi§iklik etmaya macbur etdi. Soyuq mühariba zamani dünyanin farqli sahalarinda olan münaqi§alar qlobal xarakter alirdi. Hazirda isa münaqi§alar daha lokal va ki9ik regionlarda mahdudla§ir.
ikigütblü dünya 1991-ci ilda Sovet ittifaqi süqutu yani, Qarbin raqabatina dözmayarak iqtisadi cahatdan 9ökmasi. Bununla da AB§ dünyada yegana supergüc kimi meydana 9ixdi. Bu dövrda AB§ xarici siyasatini §artlandiran amillar da dayi§di. 11 Sentyabr, 2001-ci il hücumu 1941-ci il Yaponiya harbi qüvvalarinin Pörl Harbor limanina edilan hücumundan sonra AB§ arazisinda dü§man tarafindan ona qar§i edilan an böyük miqyasli hücum idi [8, s. 54-55].
Bir 9ox tarix9ilarin §ahrlarina asasan müasir marhalanin he9 da 1991-ci il Sovet ittifaqinin dagilmasi va soyuq müharibanin ba§a 9atmasi ila deyil, mahz 2001 -ci il terror aktindan sonra ba§landigini
bildirirlar. XXI asrda AB§-nin xarici siyasatinin эп aktual masalalarina Çin, iqlim dayi§ikliyi va enerji tahlükasizliyi, dünyani aguçuna alan pandemiya, terrora qar§i mübariza masalalari, diplomatiya va xarici yardim, Yaxin Çarq, Rusiya, Çimali Koreya, immiqrasiya masalalari va s. aiddir.
AB§-da ikiprtiyali sistem mövcuddur va hakimiyyat vaxtaçiri Demokrat va Respublikaçilar tarafindan tahvil alinir. öslinda, AB§-da hakimiyyata kimin galmayindan asili olmayaraq, bir sira farqli taraf va istiqamatlar olsa da xarici siyasatda baçlica maqsad AB§-nin milli tahlükasizliyinin qorunmasi va müdafiasindan ibaratdir.
Zamanla, AB§ xarici siyasatini bir sira konsitusional prinsiplar va dayarlar formalaçdirmaga baçladi. AB§ xarici siyasati xalqlarin öz müqaddaratini tayin etmaya imkan yaradir. Konstitusional hökumat quruluçuna asaslanaraq, AB§ hökumati har zaman demokratiyani tacrübadan keçiran xalqlari dastaklami§di. Bu prinsiplar bazan milli tahlükasizlik, iqtisadi va beynalxalq siyasatin bir sira maqsadlari ila toqqu§mu§dur. Konkret hallarda AB§ diktator rejimlarini dastaklamiç va ya mahçur siyasi harakatlarin faaliyyatinin dayandirilmasinda içtirak etmi§dir.
Hökumatin baçlica vazifalarindan biri digar dövlatlarla münasibatlari nizama salan strategiya va prinsiplari inkiçaf etdirmakdir. Bu strategiya va prinsiplar xarici siyasat adlanir. Dövlatin xarici siyasati vacib masalalarda mövqeyini vurgulayir va bu masalalarda digar xalqlarla neca münasbat quracagini müayyanla§dirir. Dünya lideri kimi xarici siyasat AB§-nin dövlat siyasatinin markazinda durur.
ilk önca onu qeyd etmak lazimdir ki, AB§ idaraetma sisteminda xarici siyasatin formalaçmasinin vacib va saciyyavi xüsusiyyati hakimiyyatin qanunverici, icraedici va mahkama qoluna bölünmasi, AB§ Konstitusiyasinda bu orqanlarin formalaçmasinda tarixi tacrüba va ananalarin tasiri, ictimai rayin avazsiz ahamiyyati va AB§ siyasi partiyalarinin effektiv faaliyyati [11, s.129].
AB§ xarici siyasati dörd baçlica maqsada xidmat edir. Birincisi va an önamlisi ölkani hücum va ya har hansi bir zadadan qorumaq qabiliyyatinda olan milli tahlükasizlik masalasidir.
Digar önamli faktor beynalxalq ticaratdir. Qloballaçan dünyamizda ticarat alaqalari iqtisadi inkiçaf üçün hayati ahamiyyat kasb edir. Ticarat Amerika mahsullari ^ün bazar, amerikali iççilar üçün isa i§ imkani yaradir. Bu siyasat xarici mahsullarin da AB§-a daxil olmasina imkan yaradir [ 1, s. 6-9].
AB§ xarici siyasatinin ^üncü maqsadi dünyada sülhü taçviq etmakdan ibaratdir. Hatta AB§ sarhadlarindan çox uzaqlarda ba§ veran mühariba ticarati zadalaya va milli tahlükasizliya hada yarada bilar. Mahz bu sababdan AB§ ölkalar arasinda six amakdaçliqda va münaqi§alarin sülh yolu ila hall edilmasinda maraqli olmalidir.
Ölkanin xarici siyasatinin sonuncu maqsadi demokratiya va insan haqlarina aiddir. Amerikalilarin demokratiya va insan hüquqlarina inami hadsizdir. Xarici siyasat insanlari üçün vasitasila demokratik idealari qabul va müdafia etmasini qarantiya altina alaraq digar ölkalari da bu dayarlara sadiq qalmaga çagirir [2, s. 669-682].
Bas AB§-da xarici siyasatinin formalaçmasinda siyasi sistemin na kimi rolu mövcuddur? öslinda, xarici siyasatin yürüdülmasi birbaça olaraq siyasi sistemdan asilidir. Yuxarida da qeyd etdiyimiz kimi AB§-da hakimiyyat bölgüsü bu masalanin asasini taçkil edir. Bela ki, Ali ba§ diplomat kimi ölka prezidenti xarici siyasatin formalaçdirilmasina masul olan çaxslardan biridir. Prezidentin xarici siyasatla bagli salahiyyatlarina müqavilalarin baglanmasi va safirlarin tayin olunmasi daxildir.
Bir sira hökumat rasmilari va agentliklar prezidenta bu i§da yardim edirlar. AB§ Dövlat Departamenti xarici siyasatinin hayata keçirilmasinda birbaça masuldur. Departament AB§ diplomatlarini diqqatda saxlayir va Prezidenta xarici siyasatla bagli qarar vermakda yardimçi olmaq üçün malumatlar toplayir.
Müdafia Departamenti Prezidentin harbi qararlarina yardim edarak xarici siyasatin idara olunmasina tasir edir. Departament dünyanin farqli yerlarinda AB§ harbi bazalarinda qoçun saxlayir va istanilan harbi böhrana xalqin tez reaksiya veracayi ila tamin edir.
Milli Tahlükasizlik §urasi da xarici siyasatla bagli AB§ Prezidentina malumat va maslahatlar verir. Çura malumatlari tahlil edir va xalqin harbi va xarici siyasat maqsadalarini uygunlaçdirir. Bu qrup vitse-prezident, dövlat katibi, müdafia katibi, Federal Tahqiqat Bürosunun baççisi va Ali Qarargah raisindan ibaratdir. MT§ ham da Markazi Kafiyyat idarasina da nazarat edir. Dövlatin kafiyyat agentliyi kimi taninan MKi dünyada hökumatlar va siyasi harakatlar haqqinda malumat toplayir. [7]
Konqres va Amerika xalqi da xarici siyasatda xüsusi rol oynayir. Bunlara xarici idxal va ixracin taçkili, xarici ticaratin va immiqrasiyanin nizamlanmasi va mühariba etmak kimi masalalar var. Yalniz Konqres mühariba elan etmak va xarici siyasat maqsadlarini yerina yetirmak ^ün maliyya vasaiti ayirir. Bundan alava, Konqres Prezidentin apardigi dani§iqlari va tayin etdiyi safirlarin namizadliyini tasdiq etmalidir. Konqres immiqrasiyaya dair kvota tayin edir, ticarat razilaçmasindan an çox hansi ölkanin fayda götüracayini müayyanla§dirir, xarici yardima dair qarar qabul edir va müdafia büdcasini tayin edir. Lakin Konqres çox vaxt prezident tarafindan galan siyasat takliflarini qabul etmak, dayiçmak va etiraz etmak salahiyyatina malikdir. [10, s.25]
Ali mahkama xarici siyasatin formalaçmasinda mahdud rol oynayir. Müqavilalar, harbi daniz va sahil masalalarina dair qanun, safirlar va digar ictimai içlara dair mühakima hüququ vardir. Bundan alava Ali mahkama çtatlar va digar xarici ölkalarla, onlarin vatandaçlari arasinda olan har hansi bir anlaçilmazliq zamani mühakima hüququndan istifada edir.
Farqli zamanlarda xarici siyasatin yerina yetirilmasi zamani hakimiyyatin har ^ qolu arasinda gargin zamanlar yaçanir. Bazan prezident Senatin heç da tasdiq etmak istamadiyi masalalarin hayata keçirilmasinda israr edir. Prezident Vudro Vilson I dünya müharibasindan sonra Millatlar Camiyyatinin tasis edilmasi ^ün i§ aparir. Lakin Senat onun yaradilmasina qarçi çixmiç va müqavilani tasdiq etmakdan imtina etmiçdir. Digar masala isa Konqresin mühariba elan etmak salahiyyati va prezidentin ali ba§ komanda olmasi ila bagli idi. Prezidentlar AB§-ni Korea, Veytnam va Körfaz müharibasi kimi böyük miqyasli müharibalara Konqresin raziligi olmadan calb etmiçdir.
Xarici siyasatin formalaçmasinda ictimaiyyatin da tazyiqi mümkündür. Xarici ölkalarin müdafia qruplari da (lobbiler) Konqres va prezidenta hansisa masalalarda tasir edir. Biznes assosiasiyalari beynalxalq iqtisadiyyat va ticarat masalalarinda tasir etmak istayirlar. Xüsusila harbi müdaxila sahasinda konqret xarici siyasat sahasinda güclü baxiçlari olan qrup va fardla qanunverici orqanlara tasir etmak ^ün çox zaman etirazlar va digar siyasi faaliyyatlar taçkil edirlar. Amerika xalqi seçdiyi liderlar vasitasi ila xarici siyasata birbaça tasir edir. Onlar, hamçinin atraf mühit, sülh, insan hüquqlari taçkilatlari kimi xüsusi maraq qruplarinda i§tirak edarak, bazi xarici siyasat masalalarina müdaxil eda bilarlar. [3, s. 186200]
Amerika hökumatinin rasmilari xarici siyasat maqsadlarina çatmaq ^ün hansi vasitalardan istifada edirlar? Diplomatiya, iqtisadi güc va harbi qüdrat Amerikanin dünyada maraqlarini tamin etmak ^ün neca istifada olunur?
Dövlat xarici siyasati farqli istiqamatda reallaçdirir. Bir istiqamat xarici dövlatlarla aparilan diplomatiya istiqamatidir. Diplomatiya milli dayarlari va ya maraqlari dinc vasitalarla tablig etmak ^ün hökumatin digar xarici hökumatlarda tamsil olunmasidir.Diplomatiyadan ümumi dü§mana qarçi birlaçmak va ya ticarat alaqalari qurmaq kimi naraziliqlari va ya amakdaçliqlari qaydaya salmaq ^ün istifada olunur. Ölka prezidenti tez-tez xarici siyasat masalarini, müqavila va razilaçmalari müzakira etmak üçün acnabi liderlarla görü§ür. Dövlat katibi, safirlar va digar diplomatlar xalq diplomatiyasina calb olunurlar.
iqtisadi yardim va bazan da iqtisadi sanksiyalarin tatbiqi ila Birla§mi§ §tatlar bazi davraniç növlarini taçviq etmak va ölkalari arzuolunmaz davraniçlardan çakindirmak üçün stimul vermakla digar ölkalarin harakatlarina tasir göstarir.
Xarici siyasati hayata keçirmayin digar yolu ehtiyaci olan ölkalari pul, harbi, qida va s. yardiminin göstarilmasidir. Bu cür yardimin an böyüyü va ahamiyyatlisi II Dünya müharibasindan sonra dagilmiç Qarbi Avropa ölkalarinda zavodlari va biznes mühitini barpa etmakdan ibaratdir.
Xarici siyasati yürütmayin digar yolu müttafiqlikdir. Müttafiqlik dövlatlar arasinda formal olan raziliq va ya birlik demakdir. Bazi müttafiqlik müdafia masalalarina söykanir. Buna misal olaraq, Çimali Atlantika Razili Taçkilati olan NATO-dur. Müttafiqlik ham da iqtisadi sahada alda oluna bilar. Buna misal olaraq, Avropa ittifaqini, OPEK va s. göstarmak olar.
Beynalxalq Valyuta Strukturu, o cümladan Dünya Banki va Beynalxalq Valyuta Fondu 1944-cü ilda daha çox ölkalara kreditlar vermakla dünya iqtisadiyyatini sabitlaçdirmak ^ün yaradilmiçdir.
Xarici siyasat hamçinin ticari masalalarla da aparila bilar. Bura asasan hansi mallarla ticarat etmak, tariflari müayyan etmak va s. kimi masalalari ahata edan beynalxalq ticarat haqqinda raziliqlar aiddir.
1945-ci ilda tasis edilmi§ millatlar taçkilati olan Birla§mi§ Millatlar Taçkilati daniçiqlar üçün institusional kanal va beynalxalq mübahisalarin sülh yolu ila halli vasitasina xidmat edir.
Sonda qeyd etmak yerina dü§ar ki, siyasi sistemla müqayisada xarici siyasat çox nadir hallarda stabil qala bilar. Siyasi sistemi dayiçmak ^ün inqilab va harbi müdaxila yetarlidir. Xarici siyasat isa daxili va xarici tasirlara maruz qalaraq dayi§a bilar. Bu gün AB§ xarici siyasatinin asasini birmanali olaraq, milli maraqlari taçkil edir. AB§-nin daimi dostu yox, daimi maraqlari vardir.
9D9BÍYYAT SÍYAHISI
1. Andrew Hurrell Andrew F. Cooper Guadalupe González González Ricardo Ubiraci Sennes Srini Sitaraman. Paths to Power: Foreign Policy Strategies of Intermediate States. Latin American Program Woodrow Wilson International Center for Scholars. s. 6-9
2. Bryce, James, viscount (1891). The American Commonwealth. vol. 1 (2nd ed.). London: Macmillan and Co. pp. [350]-397, [636]-645, 669-682
3. David C. Saffell Economic, Legal & Political Systems: With Civics Responsibilities and Citizenship. Glencoe/McGraw-Hill, 1998. 722 s. S. 186-200
4. Hogan, Michael J. (1987). The Marshall Plan: America, Britain, and the Reconstruction of Western Europe, 1947-1952. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521378400. OCLC 416668932. 293 s. s.54s
5. Judiciary Power and Practice - The courts and foreign policy https://www.a mericanforeignrelations.com/E-N/Judiciary-Power-and-Practice-The-courts-and-foreign-policy.html#ixzz7qqVoQuNb
6. Monroe Doctrine (1823) https://www.archives.gov/milestone-documents/monroe-doctrine#:~:text=The%20Monroe%20Doctrine%20is%20the,further%20colonization%20or%20pu ppet%20monarchs.
7. National Security Council. https://www.whitehouse.gov/nsc/
8. Nasirov E. AB§ va dünya 11 sentyabrdan sonra. Baki. Adiloglu. 2003 s.54-55
9. Thomas H. Henriksen. American Foreign Policy in the 21st century. Cycles in US Foreign policy since the Cold War. ISBN 978-3-319-48639-0. 335 s. s.7
10. United States Senate (1992). "Amendments to the Constitution of the United States of America" (PDF). The Constitution of the United States of America: Analysis and Interpretation (PDF). U.S. Government Printing Office. s. 25 n.2. ISBN9780160632686
11. Walton E. Bean. Formation the foreign policy in the USA. Vol. 10, No. 3 (September, 1957), pp. 129134 (6 pages) Published By: Pakistan Institute of International Affairs
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
