CC BY
11УДК 94 (479.24)
AYSORLARIN §ÍMALÍ AZ9RBAYCAN TORPAQLARINA KÓCÜRÜLM9SÍ УЭ PRAVOSLAVLA§DIRILMASI TARÍXiNDЭN (XIX ЭSR)
ЭLiYEVA iRADЭ HACIЭLi QIZI
Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi A.A. Bakixanov adina Tarix institutunun aparici elmi
i§9isi, t.ü.f.d., dosent
Xülasa: Qarizmin Cdnubi Qafqazdaki kógürma siyasdti Rusiya imperiyasmm ucqarlarda hdyata kegirdiyi müstamlakagilik siyasatinin эп mühüm tdrkib hissasi idi. Bdlli oldugu kimi XIX dsrin ilk otuzittiyindd ba§ vermi§ rus-Qacar va rus-türk müharibalari naticasinda Canubi Qafqazda móhkamlanan Rusiya ózüna sosial dayaq yaratmaq maqsadila bu diyara, xüsusila da §imali Azarbaycan torpaqlarina müxtalif xalqlarin, asasan da ermanilarin, ruslarin, almanlarin va ba§qalarinin kógürülmasini va maskunla^dirilmasmi hayata kegirmaya ba§ladi. Bununla garizm ham da yeni kógkünlarin timsalinda yerlarda hayata kegirdiyi müstamlakagi siyasatin müdafiagilarini alda edirdi. Bahs olunan dóvrda §imali Azarbaycan torpaqlarina kógürülmü§ xalqlardan biri da aysorlar idi. Taqdim olunan maqalada Rusiya hakimiyyat orqanlari tarafindan Qacar iranindan aysorlarin §imali Azarbaycan torpaqlarinda maskunla^dirilmasi va onlarin pravoslavla§dirilmasi problemi ara§dirilir.
Agar sozfor: §imali Azarbaycan, gar Rusiyasi, iravan quberniyasi, Urmiya, pravoslavla§dirma, aysorlar
Assuriyalilari acdadlari hesab edan aysorlar ózlarini ana dillarinda soqrax adlandirirlar. Tadqiqat9ilarin fikrina góra müasir aysorlar bir vaxtlar tarixi proseslarda mühüm rol oynami§ qüdratli A§§ur-Babil imperiyasini yaratmi§ xalqin varislaridir. Manbalarda aysorlar eyni zamanda aturay, suray, surian, xaldey kimi adlarla da xatirlanir [3, s. 116].
XIX asrin avvallari ü9ün aysorlar asasan iranin Osmanli dóvlati ila sarhaddinda, Urmiya vilayatinda ya§ayirdilar. 1809-cu ila dair malumata góra Urmiya xanliginda ya§ayan 10 min evdan ibarat aysorlarin xristianliga, Osmanli dóvlatinin arazisinda ya§ayan 30 min evdan ibarat aysorlarin isa islama etiqad etdiyi bildirilir.
Qeyd etmak lazimdir ki, aysorlarin Canubi Qafqaza kó9ürülmasi masalasi ilk dafa XIX asrin avvallarinda, 1804-1813-cü illar Rusiya-Qacar müharibasi zamani gündama galmi§dir. Hamin vaxti aysorlar bir ne9a dafa Tiflisdaki rus komandanligina onlarin Rusiya tabaaliyina alinmasi barada müraciat etmi§dilar. Aysorlar 1805-ci ilda ilk dafa Gürcüstandaki rus ordularinin ba§ komandani general P.D. Sisianovun yanina nümayandalari Ormuzdu góndararak onlari Rusiya hakimiyyati altinda olan arazilara kó9ürülmalari barada xahi§la müraciat etmi§dilar. Sisiaov isa iravanin alinmasi ila aysorlari xanligin arazisinda yerla§dirmayi planla§dirmi§di [4, s. 690].
1805-ci ilin martinda Urmiya aysorlarinin adindan ba§ komandan Sisianova góndarilmi§ maktubda xanliqda ya§ayan 4 min evdan ibarat aysorlarin Rusiya tabaaliyina alinmasi xahi§ olunurdu [8, s. 279]. Sisianov aysorlarin bu müraciatina cavab olaraq yepiskop ioanna, maliklara va aysor xalqina yazdigi maktubunda bildirirdi ki, avvala bu barada bütóvlükda hamin diyarda ya§ayan aysorlarin hamisinin adindan Azarbaycan va yaxud ermani dilinda yazili müraciat olunmalidir. ikincisi isa maktubda aysorlarin ehtiyaclari, onlari azad etmak ü9ün hansi sayda rus hissalarinin Xoya galmasina ehtiyacin oldugu góstarilmalidir [7, s. 279-280].
1810-cu ilda aysorlar xron-Muqdusi Malik-Divanovu artiq hamin vaxti yeni ba§ komandan general A.P.Tormasovun yanina, Tiflisa góndararak nóvbati dafa aysor xalqi adindan onlari Rusiya tabbaliyina
almaq barada xahi§la müraciat edirlar. Hamin vaxti general A.P.Tormasov onu amin edir ki, yaxin zamanlarda onlarin bu istayi yerina yetirilacakdir [6, s. 178-179].
1826-1828-ci illlarda ba§ vermiß növbati Rusiya-Qacar müharibasi zamani aysorlarin Canubi Qafqaza kö9ürülmasi masalasi yenidan gündama galir. Bahs olunan dövrda Urmiya vilayatinda ya§ayan aysorlarin nümayandalari rus komandanligi ila alaqaya grirlar. Polkovnik L.E.Lazarev qraf i.F.Paskevi9a yazdigi 1828-ci il 12 aprel tarixli raportunda qeyd edirdi ki, aslinda nestorian aysorlarin Rusiya tabaaliyini qabul etmak niyyatlari he9 vaxt samimi olmayib, bununla onlar iran dövlatina ödadiyi vergilardan azad olmaq istayirlar. Maktubda daha sonra qeyd olunur ki, bununla barabar kö9mak istayan aysorlar da bunun ü9ün onlara rus komandanligi tarafindan aila ba§ina vad olunan 10 tüman yardimin verilmasini istayirlar [10, s. 611-612].
Müharibanin sonunda rus qo§unlarinin ardinca qadim nestorian kilsasina daxil olan 3 mina yaxin aysor iravan vilayatina galir. Bu barada iravan quberniyasinin Köylasar kand sakini, XIX asr mah§ur aysor maarif9isi Pavel Eyvazovun yazdigina göra XIX asrin 30-cu illarinda Urmiya ayalatinin Süpürgan, Muy§ava, Yengica, Koracaluy, Nazi va Quytafa kandlarindan olmaqla 100 aysor ailasi Alaverdi Tumayevin ba§9iligi ila Rusiyanin nazarati altinda olan Canubi Qafqaz torpaqlarina kö9ürlar. O qeyd edir ki, Urmiyadan 9ixan bu 100 aila ilk avval Nax9ivan qazasina, 3 ildan sonra isa §u§a qazasina kö9mü§, 10 il arzinda §u§a qazasinin Tartar kandinda ya§adiqdan sonra difteriya xastaliyinin yayilmasi sababindan bu kandi tark edarak avvalca iravan qazasinin Agalezalu, daha sonra isa Duqun kandina, nahayat 40-ci illarda Köylasar kandina kö9ürlar [11, s. 285].
Qeyd olunur ki, ilk avval nestorianliga etiqad edan aysorlara arximandrit Mayski tarafindan pravoslavliq qabul etdirilmi§dir. O, Köylasar kandinda aysorlar ü9ün müqaddas §ahid Kirik va iulittin adina ibadatgah (9asovni) qurmu§dur. Mayskidan sonra Gürcü ekzarxi isidor tarafindan aysor ioann ilin Köylasar kandina ke§i§ tayin olunur. Maqsad aysor oldugu ü9ün onun vasitasila bu xalqa daha yax§i tasir etmak idi. Onun zamaninda Köylasar kilsasinda dini ibadat aysor dilinda, 60-ci illarda bu kanda galmi§ arximandrit Safoniyanin yardimi ila rus dilini bilan aysorlar tarafindan aysor dilina tarcüma edilmi§ pravoslav dini ibadat kitablari vasitasila aparilirdi [11, s. 286].
Ke9mi§ iravan xanliginin arazisinda maskunla§mi§ aysorlar kifayat qadar torpaq sahalari ila tamin olunmaqla müxtalif pravoslav kilsalarina aid edilmi§dilar. Pavel Eyvazovun yazdigina göra aysorlarin aid edildiyi kilsalardan yeddisi XIX asrin 70-ci illarin avvallarinda mövcud olmaqla onlar a§agidakilar idi: Göylasar, örzni, Dvin, Göl, Razdayan, §ahriyar, Qamarli [9, s. 488].
Ke§i§ Safoninin zamaninda, XIX asrin 60-ci illarinda Köylasar kandinda aysorlar ü9ün Qafqazda Pravoslav Xristianliginin Barpasi Camiyyati tarafindan maktab a9ilmi§, hamin maktabin bir-ne9a aysor mazunu olmu§, lakin bir qadar sonra bu maktab müallim olmamasi sababindan baglanmi§di. Arximandrit Safonidan sonra Köylasar kandina ke§i§ tayin olunmu§ gürcü ke§i§ David Qurgenidze, ardinca isa aysor Simon Allahveranov aysorlar arasinda dini xidmatlari yerina yetirmi§dilar. Maraqli cahat ondan ibarat idi ki, ke§i§lardan David Qurgenidze aysorlar arasinda azarbaycan dilinda dini tabligatla ma§gul olmu§dur [11, s. 287].
Pavel Eyvazovun yazdigindan balli olur ki aysorlar mai§atda ana dillarinda dani§salar da, qon§ulari ila onlar bütün aysorlarin bildiyi Azarbaycan dilinda dani§irlar [11, s. 325-326].
iravan aysorlarinin pravoslavla§dirilmasinda 1864-cü ilin avvalinda Göylasar Aysor kilsasina tayin edilmi§ Tiflis Aysor Müqaddas Foma kilsasinin rahibi, protoierey D. Qurqenidzenin xüsusi rolu olmu§dur. Dogma gürcü dili ila yana§i, rus, Azarbaycan, ermani va aysor dillarini da bilan D. Qurgenidze ilk avval dini ibadatlari aysorlar ü9ün anla§iqli olan Azarbaycan, daha sonra isa aysor dilinda aparmi§dir. O, hala 1866-ci ilda böyük knyaz Mixail Nikolayevi9 iravana safar edan zaman onun hüzurunda dua etmi§ va buna göra ta§akküra layiq görülmü§dü. Onun iravan quberniyasindaki aysorlar arasinda i§ apararaq onlari pravoslavligi qabul etmaya 9agiri§li nasihatlari naticasinda 1867-ci ilda 167 nafara
pravoslavliq qabul etdirilir. Pravoslavligi yeni qabul edan aysorlar missionerin taklifi asasinda qubernator tarafindan iravan yaxinligindaki 9rzni adlanan yera köçürülür. 1867-ci ilda Tiflisa göndarilan D. Qurgenidze orada Tiflis Ruhani Seminariyasinin açagi siniflarinda Azarbaycan dili müallimi va Seminariyanin nazdindaki kilsanin keçiçi tayin edilir [1, s. 133-134].
Keçiç D. Qurgenidzenin yeni xidmat yerindaki tabligati naticasinda 1B71-ci ilda Tiflis aysorlarindan 1582 nafara pravoslavliq qabul etdirilmiçdi. Qurgenidzenin ta§abbüsü ila Tiflisdaki Kviratsxovelski kilsasinin yerinda Müqaddas Apostol Foma kilsasi taçkil olunur. Bu kilsada aysorlar bazan ilahi xidmatlar va moizalari öz ana dillarinda eçitmak ^ün manavi tasalli tapirdilar [1, s. 135].
Rusiya hakimiyyati yerli ahalinin ruslaçdirilmasini hayata keçirmak maqsadila hala XIX asrin 20-ci illarindan baçlayaraq Canubi Qafqazda, o cümladan da Çimali Azarbaycanin müxtalif yerlarinda qaza maktablari açilmaga baçlamiçdi. Hakimiyyat bu maktablarin kömayi ila eyni zamanda yerlarda yerli xalqlardan olmaqla imperiyanin sadiq tabaalarini yetiçdirmak niyyatini da güdürdü. XIX asrin ikinci yarisinda faaliyyat göstarmi§ aysor maarifçisi Pavel Eyvazov qeyd edir ki, 1B77-ci ilda Köylasar kandinda rus dilli maktabinin açilmasi mahz, aysorlar arasinda rus dilinin tabligi maqsadini daçimiçdir. Tadrisin rus dilinda aparildigi hamin maktabda 1B7B-ci ilda 52, 1B79-cu ilda 57, 1BB0-ci ilda 5B, 1BB1-ci ilda isa 60 nafarin oxudugu qeyd olunur. Bu maktabda tahsilin müddati 4 il idi. Hamin maktabin mazunlarindan 13 nafar 1BB1-ci ilda iravan müallimlar seminariyasina, 2 nafar isa iravan gimnaziyasina qabul olunmuçdular [11, s. 325-326].
Manbalarin verdiyi malumatlardan balli olur ki, XIX asrin ikinci yarisinda da Qacar iraninda yaçayan aysorlar Rusiya imperiyasinin tabaaliyina qabul edilmalari ila bagli cahdlar edirdilar. Aysorlarin nümayandasi, aslan Urmiya çaharindan olan nestorian ke§i§i Mixail §arq Patriarxlarinin maslahati ila 1B59-cu ilda Rusiya Qüds missiyasinin rahbari yepiskop Kirilla müraciatla iran va Osmanli dövlatinda yaçayan 80 min nestorianin (aysorlarin dini ideologiyasi - i.9.) himayasina qabul edilmasi barada arizani Müqaddas Sinodun diqqatina çatdirmagi xahiç etmiçdi. Bu maqsadla 1B61-ci ilda keçiç Mixail özü Sankt-Peterburqa galir. O, bildirir ki, rus hökumat bu için baçlanmasi va tamamlanmasi üçün etibarli bir adam göndararsa bütün iran aysorlari, patriarxi marçumun (marçumun aysorlarda ali dini rütbadir - i.9.) §imon da daxil olmaqla, ona tabe olan kilsa iyerarxiyasi Rus Pravoslav Kilsasi ila birlaçmak istayirlar. Bela bir qati bayanatin naticasi olaraq, Müqaddas Sinod aysorlarin iç va kilsa hayati ila taniçliq ^ün istanbuldaki Rusiya safirliyinin kilsasinda kifayat qadar uzun müddat içladiyi müddatda Çarqi öyranmiç, arximandrit Sofoniyani göndarir. Onun daimi yaçayiç yeri iravan çahari tayin edilmiçdi. Bir ildan artiq müddatda Canubi Qafqazda yaçayan Sofoniya bu müddat arzinda aysorlarin kilsa hayati va inanclari ila yaxindan taniç ola bilir. Onun sözlarina göra aysorlarin inanclari ümumi pravoslav talimindan yalniz kiçik sapmalari ila farqlanir. Bu barada o, 1B63-cü ilin yanvarinda Sankt Peterburqa gal an kimi Müqaddas Sinoda maruza edir. Lakin hamin vaxti Müqaddas Sinod nestorianlari Pravoslav Kilsasi ila yenidan birlaçdirmak içini hayata keçira bilacak tam talim keçmiç çaxslarin olmamasi va o zaman müsalman hökumatlarinin va ümumilikda müsalmanlarin pravoslav missionerlarina qarçi çixma ehtimali sababindan bu içi hayata keçira bilmamiçdi [1, s. 136].
1BB3-cü ildan etibaran yenidan aysorlarin pravoslav kilsasina birlaçdirilmasi ila bagli nestorianlarin salahiyyatli nümayandalarindan müraciatlar daxil olmaga baçlayir. Müqaddas Sinod 1B95-ci ilin martin 25-da Gürcüstan ekzarxi Vladimira bacariqli bir keçiç seçarak, Urmiya nestorianlarinin talimi va kilsa sistemi ila yerindaca atrafli va daqiq taniç olmaq ^ün irana göndarmak barada tapçiriq verir. Onun ^ün yaçayiç yeri kimi Tabriz va ya Urmiya müayyan olunmuçdu. Bu mqasadla ilk avval yuxarida qeyd olunan keçiç D.Qurgenidze seçilir. O, Gürcüstan ekzarxi Vladimirin adina yazdigi 19 dekabr 1B96-ci il tarixli raportu ila aysorlarin pravoslavlaçdirilmasi içina baçlamaga hazir oldugunu bildirmiçdi. Lakin sonradan o, aila vaziyyati ila bagli bu içdan imtina etdikda, onun yerina iravan Pokrovsk kilsasinin keçiçi, blaqoçinniy Viktor Sinadskiy va iravan çaharindaki Novruzlu-Karmali
prixodunun keçiçi, maniaca aysor olan Simon Allahveranov tayin olunurlar. Har iki missioner 1897-ci ilin mayin 13-da Urmiyaya galirlar [1, s. 137].
Onlarin bu safarinin naticasi olaraq yepiskop marçumun ion, Urmiya blaqoçinnisi keçiç Uran Sarov va digar din xadimlarinin imzasi ila nestorianlarin Rus Pravoslav Kilsasina daxil edilmasi barada ilkin razilaçma akti tartib edildi. Hamin vaxti pravoslavligi qabul etmak arzusunda olan 9 mindan yuxari aysorun adlarindan ibarat siyahinin Müqaddas Sinodun Gürcü-imereti Sinod Kontoruna verildiyi bildirilir. Növbati 1898-ci ilin sonunda Aysor xalqinin adindan yepiskop marçumun ion, arximandrit ilya, keçiçlar Sergey, Georgi va diakon Yakovdan ibarat bir nümayanda heyati onlarin va digar aysorlarin pravoslav kilsasi ila tezlikla birlaçmalari ^ün müraciat etmak maqsadila Sankt-Peterburqa galmiçdi. Hamin ilin martin 25-da aysor xalqinin yuxarida adlari qeyd olunan din xadimlarinin Müqaddas Sinod tarafindan pravoslav kilsasina birlaçmasi barada marasim hayata keçirilir. Supurqan yepiskopu iona vatanina qayitdiqdan sonra aysorlarin qalan hisasini da Müqaddas pravoslav kilsasina daxil etmak taklif olunur. Bu maqsadla Müqaddas Sinod tarafindan ona yardim etmak ^ün ieromonax Feofilakt va digar ruhani çaxslardan ibarat pravoslav missiya müayyan olunur va çatinlik yarandiqda Gürcüstan Eksarxina müraciat etmak tapçirigi verilir. irana göndarilan bu missiya arzu edan aysorlarin pravoslavlaçdirilmasini hayata keçirir [1, s. 139].
§imali Azarbaycan torpaqlarina köçürülmüç aysorlarin sayi ila bagli XIX asrin birinci yarisina dair malumatlar qeyri-daqiqliyi ila seçilsa da artiq, asrin ikinci yarisina dair malumatlar bu masalaya müayyan qadar aydinliq gatirmaya imkan verir. 1885-ci il ^ün Canubi Qafqazda yaçayan aysorlarin sayinin açagidaki kimi oldugu göstarilir: Tiflis quberniyasinda 836, Baki quberniyasinda 368, iravan quberniyasinda 1244 nafar aysor yaçayirdi [2, s. 66-67].
1897-ci il Ümumrusiya siyahiyaalinmasinin naticalarina göra aysorlar Canubi Qafqazda asasan iravan quberniyasinda yaçamaqla onlarin sayi har iki cinsdan olmaqla 2862 nafar idi va quberniya ahalisinin 0,1 faizini taçkil edirdilar. Onlarin 2428 nafari pravoslav, yerda qalanlari isa müxtalif dinlara etiqad edirdilar. Aysoylarin aksar hissasinin yaçadigi quberniyanin §arur-Daralayaz qazasinda isa onlar qaza ahalisinin 0,43 faizini taçkil edirdilar. Onlarin baçlica maçguliyyat sahasi akinçilik idi va bu saha ila har iki cinsdan olmaqla 2408 nafar maçgul olur, 211 nafar çaxsi tasarrüfatlarda içlayir, 38 nafarin isa müayyan olunmuç maçguliyyat sahasi yox idi. Aysorlarin 45 nafari kilsa xidmatçilari, 160 nafar isa müxtalif sahalarda çaliçirdilar [5, s. 12].
Aparilmiç tadqiqat naticasinda bela qanaata galmak olar ki, XIX asrin ilk otuzilliyinda Rusiya imperiyasinin Osmanli dövlati va Qacar iranina qarçi apardigi müharibalarin naticasinda aysorlarin bir hissasinin Urmiya vilayatinin arazisindan §imali Azarbaycan torpaqlarina köçürülmasi çarizmin müstamlakaçi köçürma siyasatinin tarkib hissasi idi. Rus Pravoslav kilsasi tarafindan müxtalif vaxtlarda pravoslavlaçdirilan aysorlar arasinda çarizmin maarif-tahsil sisteminin taçkil edilmasi istiqamatinda hayata keçirdiyi tadbirlar da onlarin ruslaçdirilmasi maqsadini daçimaqla mahiyyatina göra müstamlakaçi xarakter daçimiçdir.
iSTiFADa OLUNMUS 9D9BiYYAT
1. Краткий очерк истории Грузинской церкви и Экзархата за 19 столетия. Тифлис, типография Козловского, 1901, 305 стр.
2. Лебедев, Петр Васильевич. Грузинский экзархат в 1884 году: (Отчет, представленный святейшему Синоду членом его, преосвященным Павлом, архиепископом Карталинским и Кахетинским, экзархом Грузии) .- Б.м., [1885] .- 84 стр. https://www.prlib.ru/item/407120
3. Мурадова Анна, Турнава Русудан. Ассирийские переводы пьес Мольера в Грузи стр. 116138. http://sj ani.ge/sj ani -20-(2)/muradovaturnava.pdf
4. Некоторые сведение об айсорах. АКАК, т. 4, Тифлис: Типография Главного Управления Наместника Кавказского, - т. 4. - 1870, стр. 690
5. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. под ред. Н.А.Тройницкого, вып. 71, издание Цент. Стат. Комитета Министерства Внут. Дель. 1905 год, 185 стр.
6. Писмо ген. Тормасова к маршумуну Айсорского народа, от 1-го июня 1810 года. АКАК, т. 4, Тифлис: Типография Главного Управления Наместника Кавказского, т. 4. 1870, стр. 178-179.
7. Писмо кн. Цицианова к епископу Иоанну, почтенным меликам, также и народу Айсорскому, от 18-го марта 1805 года. АКАК, т. 2, стр. 279-280.
8. Предписание сына Урмийского мелика Юнуса, мигдисы Хурмузиса к кн. Цицианову, от 10-го марта 1805 года. АКАК, т. 2, Тифлис: Типография Главного Управления Наместника Кавказского, т. 2. 1868, стр. 279.
9. Предстоявшее присоединение айсоров-несториан к церкви православной. Журнал «Прибавления к церковным ведомостям». 21 марта 1898 год. №12, 488 стр.
https://www.pravoslavnoe-duhovenstvo.ru/_media/
priestdb/materialattachment/attachment/4e/dc/4edc999a-0cc3-4667-b5d5-38379def39e5.pdf
10. Рапорт полк. Лазарева к гр. Паскевичу, от 12-го апреля 1828 года. АКАК, т. 7, Тифлис: Типография Главного Управления Наместника Кавказского, т. 7. 1878, стр. 611-612.
11. Эйвазов Павел Семёнович (Ушанович). Некоторые сведения о селе Койласар и об айсорах // Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа. Вып. 4. Тифлис, 1884, стр. 284-326.
