CC BY
17©2020 Контент достъпен според лицензията CC BY-NC 4.0 Karimov Pasa
(сс) \Г/ Ч^ This is an open access article under the CC BY-NC 4.0 license vifm ^n I'/^nntv^ivcHiini
|^^^Ee!ie(https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/) XVIII OSR AZORBAYCAJN ^AlKl ...
UDC 82-1.512.162
DOI: 10.34671/SCH.SVB.2020.0404.0008
XVIII OSR AZORBAYCAN §AiM NO§'O TOBRizi УЭ ONUN TURKDiLLi ODOBi iRSi
© 2020
ORCiD: 0000-0002-0211-8825
Karimov Pa$a, filologiya uzra elmlar doktoru dlyazmalar Institutu, Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi (AZI00I, Azarbaycan Respublikasi, Baki §., Istiqlaliyyat tag., 30, e-mail: [email protected])
Xulasa. XVII asrin sonlari-XviII asrda yasamis Azarbaycan sairi va alimi Obdurrazzaq Nas'a Tabrizi yaradiciliginda Saib Tabrizinin davamgisi, "hind uslubu"nun numayandasi olmusdur. Qaraqoyunlu hokmdari Cahansah Haqiqinin naslindan olan sair dovrunun bir sira elm sahalarini, xususila da riyaziyyati mukammal bilmasi ila taninirdi. XVIII-XIX asrin tazkiralarinda Nas'a Tabrizi zamanasinin gorkamli saxsiyyatlarindan bin kimi yad edilmisdir. Tabriz saharinda dogulub boya-basa gatmis, sonra isfahana kogarak orada tahsilini davam etdirmis sair Ofsarlar imperatorlugunun banisi Nadir sah Ofsarin (1688-1747) saray sairi olmus, bir sira safarlarinda onu musayiat etmisdir. Onun bir sira qasidalari Nadir sahin gostarisi ila, muayyan tarixi hadisalar munasibati ila yazilmisdir. Lutfali bay Azar, Mahammad Kazim Marvi, Mahammadali Hazin, Salim Behupali, Mirza Mahmud Qacar, §amsaddin Sami, Dehxuda, Aga Bozorg Tehrani, Gulgine-Maani kimi mualliflar Nas'anin hayat va yaradiciligi barada fikir soylasalar da, onun anadilli yaradiciligi barada malumat vermamislar. §airin divammn istanbulun Topqapi Sarayi Muzeyinda saxlanan alyazmasi onun poetik irsi, xususila da anadilli yaradiciligi barada fikir soylamaya imkan verir. 1763-cu ilda kogurulmus bu divanin avvalinda Nas'anin farsca seirlari, axir hissasinda Azarbaycan turkcasinda 3 qasida, 6 qazali (128 beyt) vardir. Bu seirlar yuksak badii keyfiyyatlarina, bir sira tarixi hadisalarla bagli olduguna, XVIII yuzillikda Canubi Azarbaycandaki anadilli poeziya barada daha atrafli fikir yurutmak imkan verdiyina gora boyuk maraq kasb edir.
Afar sozlar: Nas'a Tabrizi, Nadir sah, tarix, adabiyyat, poeziya, qazal.
THE AZERBAIJANI POET OF THE XVIII CENTURY NESH'E TABRIZI AND HIS TURKISH-LANGUAGE LITERARY HERITAGE
© 2020
Kerimov Pasha, Doctor of Philology
Institute of Manuscripts of the National Academy of Sciences of Azerbaijan (AZI00I, Azerbaijan Republic, Baku, Istiglaliyat str., 30, e-mail: [email protected])
Abstract. Abdurrazzak Nesh'e Tabrizi, an Azerbaijani poet and scientist who lived in the late 17th - early 18th centuries, was a follower of Saib Tabrizi and a representative of the «Indian style» in his work. The poet, a descendant of the ruler of Garagoyunlu Jahanshah Hakiki, was known for his excellent knowledge of a number of sciences, especially mathematics. In the commentaries of the 18th-19th centuries, Nash'e is mentioned as one of the outstanding personalities of the Tabriz period. The poet was born and raised in Tabriz, moved to Isfahan and continued his education there. He was the palace poet of Nadir Shah Afshar (1688-1747), the founder of the Afshar empire, and accompanied him on many trips. A number of his poems were written at the direction of Nadir Shah on the occasion of certain historical events. Authors such as Lutfali bey Azer, Mohammad Kazim Marvi, Mahammadali Khazin, Salim Behupali, Mirza Mahmud Gajar, Shamsaddin Sami, Dehhuda, Aga Bozorg Tehrani, Gulchine-Maani commented on the life and work of Nash, but did not consider his work in his native language ... The manuscript of the poet's sofa, kept in the Topgapi Palace Museum in Istanbul, allows us to comment on his poetic legacy, including in his native language. At the beginning of this divan, copied in 1763, there are Persian poems by Nesh'e, in the last part - 3 verses, 6 ghazals (128 verses) in the Azerbaijani-Turkic language. These poems are of great interest due to their high artistic qualities, their connection with a number of historical events, as well as the fact that they allow a broader examination and analysis of the poetry of South Azerbaijan in the 18th century in the native language.
Keywords: Nash'a Tabrizi, Nadir Shah, history, literature, poetry, gazelles.
АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ПОЭТ XVIII ВЕКА НЭШ>Э ТЕБРИЗИ И ЕГО ТЮРКОЯЗЫЧНОЕ ЛИТЕРАТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ
© 2020
Керимов Паша, доктор филологических наук Институт рукописей Национальной Академии Наук Азербайджана (AZI00I, Азербайджанская Республика, Баку, ул. Истиглалият, 30, e-mail:[email protected])
Абстракт. Абдурраззак Нэш>э Тебризи, азербайджанский поэт и ученый, живший в конце XVII - начале XVIII веков, был последователем Саиба Тебризи и представителем «индийского стиля» в своем творчестве. Поэт, потомок правителя Гарагоюнлу Джаханшаха Хакики, был известен своими обширными знаниями в области многих наук, особенно математики. В комментариях XVIII-XIX веков Нэш>э упоминается как одна из выдающихся личностей Тебризского периода. Поэт родился и вырос в Тебризе, переехал в Исфахан и продолжил там свое образование. Он был дворцовым поэтом Надир-шаха Афшара (1688-1747), основателя империи Афшар, и сопровождал его во многих поездках. Ряд его стихов был написан по указанию Надир-шаха по случаю определенных исторических событий. Такие авторы, как Лутфали бек Азер, Мохаммад Казим Марви, Махаммадали Хазин, Салим Бехупали, Мирза Махмуд Гаджар, Шамсаддин Сами, Деххуда, Ага Бозорг Тегерани, Гульчине-Маани изучали жизнь и деятельность Нэш>а, но не анализировали творчество на его родном языке. Рукопись дивана поэта, хранящаяся в музее дворца Топгапы в Стамбуле, позволяет нам рассмотреть его поэтическое наследие, в том числе на его родном языке. В начале этого дивана, скопированного в 1763 году, находятся персидские стихотворения Нэш>э, в последней части - 3 стиха, 6 газелей (128 стихов) на азербайджанско-тюркском языке. Эти стихотворения представляют большой интерес благодаря своим высоким художественным достоинствам, их связи с рядом исторических событий, а также тому, что они позволяют более подробно рассмотреть и анализировать поэзию Южного Азербайджана в XVIII веке на родном языке.
Ключевые слова: Нэш>а Тебризи, Надир Шах, история, литература, поэзия, газели.
Giri§ gigaklanmasi, dunyavi munasibatlarin aksina daha artiq
XVIII asrda anadilli Azarbaycan poeziyasi daha da yer vermasi, sifahi xalq adabiyyatina yaxinlasmasi, dilinin
Научен вектор на Балканите. 2020. Т. 4. № 4(10)
43
Kerimov Pasha
THE AZERBAIJANI POET ...
©2020 Контент достъпен според лицензията CC BY-NC 4.0 This is an open access article under the CC BY-NC 4.0 license 'https://creativecommons.Org/licenses/by-nc/4.0/)
sadala§masi va bir sira digar xüsusiyyatlari ila diqqati calb edir. Taassüf ki, bu asrda §imali Azarbaycanda yasayib-yaratmis Ni§at §irvani, Aga Masih §irvani, §akili Nabi, Mahcur §irvani, Molla Vali Vidadi, Molla Panah Vaqif va s. kimi görkamli sairlarin asarlari na§r va tadqiq edilsa da, hamin dövrün gox az sayli Canubi Azarbaycan §airi barada malumatimiz vardir. Fikrimizca, dünya kitabxanalannda saxlanan alyazmalanmiz üza gixarilaraq arasdirildiqca bu sahadaki bo§luqlari da doldurmaq mümkün olacaqdir. Bu yaxinlarda Tehranin Maclis Kitabxanasindan alda etdiyimiz alyazma suratinini arasdiraraq elmi matbuatda XVIII asrda ya§ami§ Mir Fattah Maragayi adli sairimiz va onun anadilli asarlari barada malumat vermi§ik.
Dövrün basqa Canubi Azarbaycan §airi Nas'a Tabrizi iran adabiyyatsünasliginda taninsa da, §imali Azarbaycan tadqiqatgilari onun haqqinda müayyan malumat versalar da, sairin anadilli asarlarinin böyük aksariyyati diqqatdan kanarda qalmi§dir. Bunun asas sababi Nas'anin anadilli seirlarinin alyazma nüsxalarinin alimizda olmamasindan ibarat idi. §airin lirik seirlar toplusu-divaninin istanbulun Topqapi Sarayi Muzeyinda saxlanan alyazmasi onun poetik irsi, xüsusila da anadilli yaradiciligi barada fikir söylamaya imkan verir.
dsas hissa
XVII asrin sonlan-XVIII asrda ya§ami§ Azarbaycan §airi va alimi Obdürrazzaq Nas'a Tabrizi yaradiciliginda Saib Tabrizinin davamgisi, "hind üslubu"nun nümayandasi olmusdur. Tasadüfi deyildir ki, o, farsca seirlarindan birinda "Peyravi kon, Nas'a, Saibra dar ayine-soxan" ("Nas'a, sözda Saibin ardinca get") demi§dir. Malum oldugu kimi, XVI asrin ikinci yansi-XVII asrin avvallarinda farsdilli poeziyada poetik üslubun dayi§masi prosesi gedirdi."Hind üslubu" ("sabki-hindi") adlanan üslub önca iranda, sonra Hindistan, Ofqanistan, Orta Asiya va Türkiyada yayilmaga ba§ladi. Ürfi §irazi, Naziri Ni§apuri, Zühuri Tur§izi, Talib Amuli, Kalim Ka§ani kimi sairlarin yaradiciliginda inki§af edan bu üslub böyük Azarbaycan §airi Saib Tabrzinin asarlarinda kamillik saviyyasina gatmi§dir.
Savadli sahar tabaqalari mühitinda yeni ideya-badii istiqamatlarin naticasi olan bu üslubda yazan sairlar qazalin mövzu dairasini ela geni§landirmi§dilar ki, bu janr bir gox cahatlari ila artiq asrlardan bari müayyan edilmis normalara uygun galmirdi. Qazal mürakkab falsafi, ictimai, axlaqi, hatta mai§at masalalarini aks etdirirdi.
Tadqiqatgilar göstarirlar ki, yaradiciliginda falsafi, sosial, didaktik fikirlarin üstün yer tutdugu bu sairlar (xüsusila Saib Tabrizi) poeziyaya yeni ideya, motiv va obrazlar gatirmi§lar. Har cür mahdudiyyata, taassüb va fanatizma yad olan "hind üslubu" nümayandalarinin dünyagörü§larinda hamin dövrda bazilari ügün qariba görüna bilan geni§lik, universalliq müsahida edilirdi ki, bunu onlann özlari "vos'ate-masrab" ("xarakter geni§liyi") adlandirmi§dilar. Bu sairlar poeziyaya "maniyi-bigana" adlandirdiqlan qeyri-adi motivlar, obrazlar gatirdilar. XVIII asrin ortalarindan farsdilli poeziyada "bazgast" ("qayitma"), yani avvalki üsluba qayidis harakati meydana gixdi, "hind üslubu" iranda dabdan dü§maya ba§ladi. Nas'a iranda farsdilli poeziyada hamin üslubun son nümayandalarindan olmusdur.
Lütfali bay Azar, Mahammad Kazim Marvi, Maham-madali Hazin, Salim Behupali, Mirza Mahmud Qacar, §amsaddin Sami, Dehxuda, Aga Bozorg Tehrani, Gülgine-Maani, Salman Mümtaz kimi müalliflar Nas'anin hayat va yaradiciligi barada fikir söylami§lar. Mirza Mahmud Qacar "Safinatül-Mahmud" adli tazkirasinda onun haqqinda bela bir malumat verir: "Boya-ba§a gatdiqdan sonra Tabriz darüssaltanasindan isfahana kögmüs va tahsilini orada takmilla§dirmi§dir. Bütün elmlara sahib idi, xüsusila da riyaziyyat elminda mükammal idi. Hicri 1125-ci ilda (1713) ömrünün ulduzu endi va hayatinin sarabi acal tiryaki ila na§asiz oldu. Mirza Saib Tabrizi üslubuna balad idi" [1, s.681].
Salman Mümtaz ilk dafa "Füqara füyuzati" jurnalinin 1920-ci ilin birinci nömrasinda na§r edilmis "Nas'a" adli maqalasinda sairin Azarbaycanin an görkamli sanatkar-44
larindan biri oldugunu, iranin, Hindistanin adiblari tarafindan yüksak dayarlandirildiyini göstarmi§dir. Tadqiqatgi §airin adinin Zeynalabdin, künyasinin Obdürrazzaq, §eirda i§latdiyi taxallüsünün isa Na§'a oldugunu bildirir [2, s.272]. Qeyd edak ki, §airin müasirlari Lütfali bay Azar "Ata§kada" [3, s.543], Mahammad Kazim Marvi "Alamarayi-Nadiri" [4, s. 926], Mahammadali Hazin "Tazkireyi-Hazin" asarlarinda [5, s.124] ancaq onun adinin Obdürrazzaq oldugunu göstarmi§lar. Salim Behupalinin -"sübhi-gül§an", Lütfali bay Azarin "Ata§kada", §amsaddin Saminin "Qamusi-elam" asarlarina istinad edan S.Mümtazin §air barada bildirdiklarini qisa §akilda bela gatdirmaq olar: Na§'anin iki min beytdan ibarat gözal nastaliq xatti ila kögürülmü§ avtoqraf nüsxasini tadqiqatgi iran tarixgisi Seyid Oli xanin kitabxanasinda görmü§dür. Salman Mümtazin kitabxanasinda saxlanan Na§'a divaninda §airin Azarbaycan türkcasinda da §eirlari olmu§dur.
Bu §eirlardan biri, "Deyil qam, gar tanazzül etmi§am zahirda rif'atdan" misrasiyla ba§lanan 6 beytlik qazal maqalada taqdim olunur. N.Tabrizinin tarcümeyi-halinda bela bir maqam vardir ki, o, iranin bir gox yerlarini gazdikdan sonra Azarbaycana qayitmi§, Tabrizda ya§ami§ va burada vafat etmi§dir. Tadqiqatgi ham da onu bildirir ki, §airin yaxin dostu olmu§ Lütfali bay Azar nadansa tazkirasinda Saib Tabrizi kimi Na§'a barada da cami 3-4 satir yazmaqla kifayatlanmi§dir" [2, s.273-274]. L.Azarin tazkirasinda Saib va Na§'a barada cami bir nega satir yazdigini, fikrimizca, izah etmak gatin deyil. Masala orasindadir ki, Lütfali bay "Ata§kada" tazkirasini yazdigi zaman bu iki sanatkann nümayandasi oldugu "hind üslubu" artiq iranda dabdan dü§maya ba§lami§di L.Azar bu üslubu tanqid, avvalki üsluba qayitmagi tablig edan adabiyyat§ünaslardan idi.
Qulam Mammadli tazkirasinda Na§'anin avval Mazan-daranda vergi mamuru vazifasinda i§ladiyini, sonra isa Nadir §ahin sarayina davat edildiyini, §amsaddin Saminin "Qamusi-elam" asarina istinadan hicri 1180-ci ilda (m.1767) vafat etdiyini bildirir. Q.Mammadli yazir: "Na§'a riyaziyyat elminda malumatli, eyni zamanda, mahir xattat imi§. iki min beytdan ibarat Azarbaycan va fars dillarinda §eirlarinin alyazmasi Tabrizda Haci Mahammad Naxgivaninin §axsi kitabxanasinda saxlanilir. Nadir §ahin göstari§i ila Azarbaycan dilinda qasidasi Nacaf §aharinda Hazrat Olinin mazarinin ba§ qapisinda hakk edilmi§dir. Hal-hazirda da hamin qasida oradadir" [6, s.434]. Tadqiqatgi Mahammadali Hüseyni 2002-ci ilda gap etdirdiyi "Na§'a Tabrizi" adli maqalasinda müxtalif müalliflarin Na§anin ölüm tarixi barada yazdiqlarini müqayisa edir va düzgün naticaya galir: Mahmud Mirza Qacarin göstardiyi ölüm tarixi ila razila§mayan tadqiqatgi yazir: "Lakin "Riyazül-canna" asarinin müallifi Mahammad Omin Riyahi Na§'anin h.1128-ci ilda (m.1774/75) vafat etdiyini göstarir.
Bu tarix Mahammad Hazin, Mirza Mahmud Qacar kimi tazkiragilarin yazdiqlarina ragman haqiqata daha uygundur. Qeyd etmak lazimdir ki, görkamli alimlardan §amsaddin Sami, Salman Mümtaz va Dehxuda Na§'a haqqinda yazdiqlari zaman Salim Behupalinin "Sübhi-gül§an" tazkirasina asaslandiqlarindan orada gedan sahvlari takrar etmi§lar. Aga Bozorg Tehrani "Oz-Zaria ila tasanifi§-§ia asarinda yazir: "Sübhi-gül§an" müallifi Behupali Mirza Zelnalabdin Ni§at Ma§hadi ila Mirza Obdürrazzaq Na§'a Tabrizinin tarcümeyi-hallarini qari§dirmi§ va ikisina bir tarcümeyi-hal yazmi§dir" [7, s.191-192] M.Hüseyni maqalasinda Na§'anin "§ahi-Cam ha§mati-Dara dirayat Nadiri-dövran" misrasiyla ba§lanan Azarbaycan türkcasinda qasidasindan kigik bir parga, hamin §eir haqqinda malumat vermi§, bundan ba§qa, iki anadilli qazalini da taqdim etmi§dir.
Tadqiqatgi bir sira manbalarin verdiyi malumata asasan yazir: "Nadir Nacaf §aharinda Hazrat Olinin mazar qübbasini qizila tutdugu zaman Na§'adan türkca bir maddeyi-tarix yazmasini talab etmi§di. Qasidanin sarlövhasindan Nadir §ah tarafindan verilmi§ sifari§in maqsadi aydin olur" [7, s. 192]. Sarlövhanin dilimiza tarcümasi beladir: "Canabi-Olinin mütabarrik (müqaddas) rövzasinin qizila tutdurmasi münasibati ila tarixdir ki, türkca yazilmasi amr Scientific Vector of the Balkans. 2020. T. 4. № 4(10)
©2020 Контент достъпен според лицензията CC BY-NC 4.0 This is an open access article under the CC BY-NC 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/)
Ksrimov Pasa XVIII OSR AZORBAYCAN §AÍRÍ ...
edilmisdir". Нэшш yazi qizil suyu vэ zэncэrf (civэ vэ kükürd qarisigindan hazirlanan, rэssamlarln istifadэ etdiyi boya tozu, qirmizi vэ ya qэhvэyi rэngdэ olur. Rэssamlar vэ katiblэr эlyazma kitablarinda basliqlarin yazilmasinda, cэdvэllэrin çэkilmэsindэ islэdirlэr). Nэs'эnin hэmin qэsidэsini vэ anadilli bütün digэr seirlэrini müasir эlifbaya transliterasiya etdikdэn sonra bu эsэrlэr barэdэ bэzi qэnaэtlэrimizi çatdirmaq istэrdik.
ilk öncэ XVIII эsrdэ, iranda Azэrbaycan sairlэrinin эsэrlэrini daha çox fars dilindэ yazdiqlari bir zamanda Ofsar dövlэti hökmdarinin sai^n Hэzrэt Oli mэqbэrэsindэ hэkk edilэcэk seiri türkcэ yazmasini tэlэb etmэsi (vэ sairin эsэrinin basliginda bunu xüsusi olaraq vurgulamasi) böyük maraq dogurur. Sэnэdlэr göstэrir ki, Avropa tarixçibrinin "§эщт Napoleonu" adlandirdiqlari Nadir sah türklüyünü dэrk edэn, müxtэlif türk dövlэtlэri (эsasэn Osmanli, Hindistanda türklэrin yaratdigi Böyük Mogol imperatorlugu vэ özbэk xanliqlari) ilэ dostluq, qardasliq münasibэtlэrini yaratmaga çalisan bir dövbt xadimi olmusdur. O, Osmanli hökmdari I Sultan Mahmuda (1730-1754) mэktublarlndan birindэ эvvэllэr yol verilmis sэhvlэri unudub iki qardas türk dövbti arasinda sülh vэ dostlugun bэrqэrar edilmэsini istэdiyini bildirir, mühar^ nэticэsindэ Osmanli dövlэti эrzisinэ qatilmis Azэrbaycan torpaqlarinin qaytarilmasini xahis edir.
Nadir sah Osmanli dövbti ib Sэfэvilэr dövbti arasinda bas vermis mühar^bre ibret gözü ilэ baxib iki qardas 0Ш:э arasinda yalniz mehriban dostluq vэ qonçuluq эlaqэlэrinin yaranmasina çalismaq lazim gэldiyindэn danisir: "§эП odur ki, bundan sonra fitnэ yatmis vэ xэncэr yuxulu olsun, iki tэrэfin sэninэ layiq vэ iki dövbtin mэnafeyinэ müvafiq islэr hэyata keçirilib, küdurэtdэn bэhrэlэnэn vэ sülh ib xos münasibэtlэrэ zidd olan эmэllэrdэn imtina edilsin. insaallah-tэala bu iki эzэmэtli dövlэt vэ bu iki böyük ailэnin övladlari arasinda dostluq vэ mэhэbbэt qiyamэt gününэ qэdэr davam edэcэk" [8, s.54].
Tarixdэn mэlumdur ki, Nadir sah Ofsar 1738-ci ildэ Hin-distan türklэrinin dövlэti-Böyük Mogollar impera-torluguna hücum edir, §ahcahanabada-Dehliyэ daxil olur. 1739-cu ildэ Karmalda Mэhэmmэd sah Obülmüzэffэr Nэsrэddin Gürganinin (1719-1748) basçiliq etdiyi Mogol ordusuna tam qэlэbэ çalir. Lakin dövlэtin türk dövbti, Mэhэmmэd sahin isэ türk olduguna görэ ona qarsi hörmэtlэ davranir vэ taxt-tacini эlindэ saxlayir. Ofsar dövlэtinin qalib hökmdari bu эhvalatl basqa bir türk dövbti-Osmanli imperatorlugunun hökmdari I Sultan Mahmuda yazdigi mэktubda belэ tэsvir edir: "ilahi dэrgahlna möhtac olanin türkman vэ adi çэkilэn padsahin da Türkmaniyyэ ümmэtinin vэ cэlalэtli Gürganiyyэ (Teymur-P.K.) sülalэsinin nümayэn-dэsi olduqlarini nэzэrэ alaraq, bundan эvvэl oldugu kimi, el vэ birlik qaydasi ib Hindistan padsahligini adi zikr olunmus o ali mэqama hэvalэ etdik vэ xütbэ ilэ sikkэni onun adina düzэltdik" [8, s. 33].
Nadir sah Osmanli imperatoruna vэ bu dövlэtin yüksэk vэzifэli sэxslэrinэ mэktublarlnda aydin sэkildэ bildirir ki, Sэfэvilэr dövründэ mэzhэb ayriligina, sünni-sb mэsэlэsinэ göro türk mэmlэkэtlэri arasinda bas veren ixtilaflara bundan sonra yol vermэk olmaz. O, I Sultan Mahmuda yazdigi mэktublarlndan ЫпМэ türk dövlэtlэri arasinda ixlilaflara son qoyulmasi mэqsэdi ilэ mэzhэblэr arasindaki fэrqlэrin aradan götürülmэsi zэrurэtini xüsusi olaraq qeyd etmisdir [8, s. 70]. №sbnin haqqinda danisdigimiz, Nadir sahin эmri ilэ qэlэmэ aldigi qэsidэsi tэntэnэli bir dillэ yazilmisdir, burada эrэb-fars söz vэ ifadэlэri kifayэt qэdэrdir. gei^ müэllif №zret Oli mэqbэrэsinin qübbэsini qizila tutmagi, üzэrindэ türkcэ maddeyi-tarix qэsidэsi yazmagi эmr etmis hökmdarin mэdhinэ xüsusi yer verilmisdir.
Qэsidэdэ sair hэmin vaxt bas vermis basqa bir tarixi hadisэyэ dэ isarэ etmisdir. Mэsэlэ orasindadir ki, hэmin döv^ Nэcэf sэhэri Osmanli dövlэtinin эrazisinэ daxil idi. Ofsarlar dövlэtinin hökmdari oraya yalniz №zret Olinin mэqbэrэsini abadlasdirmaga gэlmэmisdi. 1743-cü ildэ Nadir sahin tэsэbbüsü ilэ Nэcэfdэ iran, Osmanli dövlэti, Orta Asiya vэ Ofqanistandan gэlmis sünni vэ sb din xadimlэrinin toplantisi keçirildi. Tэdbirdэ iran tэrэfdэn 70 nэfэr, Osmanli Научен вектор на Балканите. 2020. Т. 4. № 4(10)
tэrэfdэn Bagdad valisi Ohmэd Pasa, Bagdad müftisi vэ basqalari istirak edirdi. Burada Nadir sahin istэdiyi mэsэlэ-sünni mэzhэblэri ilэ bэrabэr siэ-cэfэri mэzhэbinin qanuniliyi bütün din xadimbri tэrэfindэn qэbul edilmэsэ dэ sünni vэ siэ dindarlarinin imzaladigi vэsiqэnamэ adli xos mэram sэnэdi yaxinlasmaga meylin artdigindan xэbэr verirdi. iran tэrэfinin din xadimlэri Hэzrэt Olidэn basqa üç rasidi xэlifэ-Obu Bэkr, Ömэr, Osman barэdэ yalniz ^тэйэ danisacaqlarina söz verirdilэr. Osmanli imperatoru qonsu dövlэtin basçisinin öz эrazisindэ Hэzrэt Oli mэqbэrэsini abadlasdirmasini raziliqla qarsilayirdi. iki dövlэtin yaxinlasmasinda vэ tэdbirlэrdэ Nadir sahla dostluq múnas^t^ olan Bagdad valisi Ohmэd Pasa fэal istirak etmisdi. Nэs'эnin qэsidэsindэ Nadir sahin tэsэbbüsünэ I Sultan Mahmudun müsbэt münasibэti, hadisэlэrdэ Ohmэd Pasanin istiraki da qeyd edilmisdir: Riza verdi ona sultani-Rum, iskэndэri-sani Ki, vacibdir duayi-dövlэti islamiyan üzre... Sэlahi-dövlэtini istэyэn Bagdad valisi Çalub itmam içün sэy ilэ damanin miyan üzrэ
[9, v. 97 b].
Müэllif seirindэ Nadir sahin dövbt basçisi vэ sэrkэrdэ kimi mэdhinэ xüsusi yer ayirmisdir:
Sэn ol kamil bahadirsam, giramisэn ki, hэqqindэ Demis hэr cövhэri bir qiymэti-xalis kэman üzrэ. §эha, biixtiyaram mэdhi-sahэn§ahi-dövranэ, Bu yüzdэndir mükэrrэr eybrem cari zэban üzrэ..
[9, v. 97 a-97 b].
Qэsidэnin son beyti belэdir:
Cэvablm, Nэs'э, oldu misreyi-tarixi-itmamэ,
"Odэb-bil, mehr sakindir mütafi insü can üzro"
[9, v. 97 b].
Beytin ikinci misrasi maddeyi-tarixdir. Obcэd hesabi ilэ oxunduqda günbэzin qizila tutulmasi tarixinin h.1156-ci il (m.1743) oldugunu görürük.
№sbnin divanina daxil edilmis digэr anadilli qэsidэsi belэ bir sэrlövhэ altinda verilmisdir: "Degэr tarix be cэhэte-mэzargahe-Nadiri hэsbül-эmr qofte sod" ("Nadirin mэqbэrэsi üçün yazilmasi эmr edilmis digэr tarix"). Adindan göründüyü kimi, bu seir Ofsarlar dövlэti hökmdarinin mэqbэrэsindэ hэkk olunmus maddeyi-tarix qэsidэsidir. Mэlum oldugu kimi, 1747-ci ildэ düsэrgэsindэ oldugu zaman Nadir sah saray эyanlarlnln sui-qэsdi rot^sin^ qэtlэ yetirilmisdi. Nэs'э bu seirindэ yalniz hökmdarin ölümü münasibэti ilэ kэdэrini ifadэ etmэklэ kifayэtlэnmэmisdir. §эhi-sahani-fэlэk rütbeyi-Nadiri-dövran Ki, oldu эmrinэ tabe cahanda hэr пэ ki, var
[9, v. 97 b].
-beyti ilэ baslanan qэsidэdэ müэllif Nadir sahin iran tarixindэ, bütün Yaxin vэ Orta §эщ xalqlari tarixindэ oynadigi rolu, hökmdar kimi qüdrэtini xüsusi olaraq diqqэtэ çatdirmisdir. §air göstэrir ki, öfenin çэtin vaxtlarinda, iraq (iran mэnaslnda islэdilmisdir-P.K.) эfqan tayfalarinin эИт keçdiyi, Xorasanin itirildiyi, Tэbriz osmanlilar tэrэfindэn isgal edildiyi zamanda Nadir sah qaranllgl-düsmэnlэri yaran Günэs kimi meydana çixdi vэ ölkэni xilas etdi. Burada Nadir sahi Günэsэ, düsmэnlэri qaranliga bэnzэdэn sair tэzad poetik fiqurundan mэharэtlэ istf^ etmisdir: O gün ki, mэmlэkэti-binэziri-irandan iraq zürnrey^fgan эlindэ idi düçar. Müsэllэt mülki-mэmlэkэt Xorasanda, Osiri Rum idi Tэbrizü sair эmsar. Günэs tэk etdi vücudi zühur mэsriqdэn, Siyah sam tэk эda fэrarэ verdi qэrar. Fэrar etmэsэydilэr эsakiri-zülmэt, Siyah эncüm ola, aftab ola salar
[9, v. 98 a].
Bundan sonra müэllif Nadir sahin xarici ö^tera yürüslэrindэn bэhs edir. 1739-cu ildэ Nadir sahin Böyük Mogol imperatorlugu qosunlarina qэlэbэ çalaraq Hindistani fэth etmэsi barэdэ danisan sair Ofsarlar dövbtinin hökmdarinin Mogol hakimi Mэhэmmэd sahi azad etmэsini xüsusi olaraq nэzэrэ çatdirir:
Mürüvvэtindэn onun rayi hindray oldu,
Himayэti э!тэ verdi xatэmi-zinhar._
Kerimov Pasha
THE AZERBAIJANI POET ...
©2020 Контент достъпен според лицензията CC BY-NC 4.0 This is an open access article under the CC BY-NC 4.0 license https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/)
Cahanda olmaz idi jahi-Hind azada, Gar etmasaydi bu dargaha bandalik izhar
[9, v. 98 a].
Hindistani fath edan Nadir jahin 1740-ci ilda Mava-rannahr va Xarazma yürüj etmasi Markazi Asiyanin yeni tarixinda mühüm hadisalardan hesab olunur. ôfçar qojunlari Xiva va Xarazmi, Balxi, Buxarani va digar yerlari tuturlar. Bir sira yerli hakimlar Nadir jahin yazili müraciatina cavab olaraq onu qarjiladilar. Balx hakimi Niyaz Mahammad Qujbayi, Turan hakimi Rahim xan Nadiri hökmdar kimi qabul etdilar. Yerli hakimlardan Obülfeyz xan avvalca tabe olmayib müqvimat göstarsa da sonra taslim oldu, bariijiq alamati olaraq Teymurun qilinc va dabilqasini, Çingiz xanin dabilqa va baj örtüyünü ona bagijladi. Buxaradan Samarqanda qadar ôfçar qojununa qarji çixan tayfalar yatirildi. Nadir jah elçilarini öldürüb ona harbi müqavimat göstaran Xiva xani ilbarsi qatla yetirdi. Digar yerli xanlarla raziliq alda edildi [10, s.78]. Bu hadisalardan bazilari qasidada aksini tapmijdir:
Mazaqi-Balx olub talx zahri-tigindan, Tutujdu mülki-Buxara, yer üzra oldu buxar. Olub nahibdan Ürganc ganci virana, Tamam lajkari-Xarazm razmi eyladi xar. Qaza alinda salatini-türki qildi asir, Qadar ham eyladi afnalarinda çox israr. Vali bu dövlata dastudur ki, afva qarin, Olub günahina har kim ki, eylasün iqrar, Tarahhüm eyladi Bülfeyz xana feyzrasa. Kim öz yerinda buldu feyz istiqrar. Hazar jükr ki, var jahbazi-dövlatin, ôsiri pancasi afganü özlakü tatar
[9, v. 98a].
Naç'a Nadir hakimiyyata galdikdan sonra ruslarin I Pyotr vaxtinda tutduqlari Xazaryani torpaqlardan, Dagistandan çakilmasini xatirladir. §eirin sonunda müallif Nadir jahin maqbarasinin möhtajamliyini vasf edir, hökmdara müraciatan deyir ki, sanin bu dünyadaki amallarin o dünyada cannata düjacayina sabab olmujdur. Burada jair maraqli bir aforizm ijladir: bahar yaxji olarsa, o ilin sonrasi da yaxji olur. Elaca da insan ömrü layaqatli olarsa, hamin adam o biri dünyada ilahi marhamata layiq olar: Edar zühur bu dünyada rifa'ati üqba, Tamam sal olur yaxji, yaxji olsa bahar. Hamija aqibati-kar xeyr olur bijak, O müjkil ijda ki, düjsün karim ila sarükar
[9, 98b].
Qasidanin sonunda müallif bu asarini qeybdan galan bir ilhamin kömayi ila yazdigini, Nadirin cannata düjdüyünü göstarir:
Bu büqa surati-itmana çün qarin oldu, Nidayi-hatifi-qeyb eyladi bana aç'ar. Behijtdan bir asardür bu, Naç'a, dünyada, Garak ki, yazila tarixi: "Cannatasar". "Cannatasar" sözlari abcad hesabi ila Nadir jahin ölüm tarixini bildirir.
Naj'a Tabrizinin divanina daxil edilmij türkca alti qazal ümumi bir "Qazaliyyat dar zabane-türki" ("Türk dilinda qazaliyyat") bajligi altinda verilmiçdir. Bu qazallardan dördü yeddi, ikisi alti beytdan ibaratdir. Hamin jeirlarda Naç'anin tamsilçisi oldugu "hind üslubu"nun bir sira saciyyavi xüsusiyyatlari aksini tapmijdir. Son dövrlara qadar bela hesab edilirdi ki, adi çakilan üslub özünü yalniz farsdilli poeziyada göstarmiijdir. Lakin apardigimiz arajdirmalar naticasinda malum oldu ki, XVlI asr Azarbaycan jairlarindan Saib Tabrizi, Vaiz Qazvini, Mürtazaqulu Sultan §amlu va Vahid Qazvininin anadilli asarlarinda bu üslub özünü göstarmiijdir. Çeirda xayala güc verilmasi, oxucunun alijmadigi, ona qariba gala bilan obrazlar yaradilmasi, poetik fiqurlardan, xüsusila da tamsil badii ifada vasitasindan genij istifada edilmasi "hind üslubu" jairlarinin asarlari ^ün saciyyavi idi. Naç'anin alimizda olan türkdilli jeirlarinda bu xüsusiyyatlari göra bilarik. Nadir jahi vasf edarkan jair deyir: "Binayi-dövlati sabit, adalati sayyar" [9, 97 b].
Yani, hökmdarin qurdugu dövlatda sabitlik var, onun
эdalэti isэ sэyyardlr, öfenin hэr bir yerinэ aiddir. Müэllifin "sabit" vэ "sэyyar" sözlэrinin kömэyi ilэ yaratdigi tэzad ölkэdэ sabitlik vэ эdalэtin hökm sürdüyü poetik bir §эЫИэ эks etdirir. Mэlum oldugu kimi, Nadir çahin hakimiyyэtэ gэlmэsi iranda qariçiqligin, qeyri-sabitliyin qarçisini aldi vэ onun 1747-ci ildэ qэtlindэn sonra ölkэdэ yenidэn qançiqliq baç alib getmэyэ baçladi.
№çbnin qэzэllэrindэn biri "hind üslubu" çairbrinin xüsusi fikir verdiklэri tэmsil poetik fiqurundan (beytin bir misrasinda söybmn fikir digэr misrada hэyatdan bir nümum ilэ tэsdiq edilir) istifadэnin çoxlugu ilэ diqqэti cэlb edir. Birinci mэtlэ beytindэ deyir ki, эgэr insan, sэnэtkar daxilindэn, mэnэvi dünyasindan tэsirlэnmэsэ onun çэkdiyi nabnin, ifadэ etdiyi iztirablarin heç bir эhэmiyyэti olmaz. Necэ ki, iksi^n istifadэ edilmэsэ mis qizila çevrilmэz (orta эsr эlkimyaçllarl belэ hesab edirdibr ki, iksirin kömэyi ib misi qizila çevirmэk mümkündür P.K.): Шэ bicadur, gэr ehsan görmэsэ tэsirdэn, Mis tэla olmaz gэr imdad olmasa iksirdэn
[9, s.99b].
ikinci beytdэ müэllif onun sэnэtini, istedadini qэbul etmэyэnlэrэ cavab verir, bu bэyэnmэzliyi korun dünyani içiqlara qэrq edэn Gümíji görmэmэsinэ bэnzэdir: Baisi-hirmanümüz nöqsani-istedaddur, Dideyi-эma пэ görsün mehri-alэmgirdэn
[9, v. 99b].
^üncü beytdэ "hind üslubu" çairbri üçün sэciyyэvi bir cэhэt diqqэti cэlb edir. Adэtэn klassik çeù^ açiqin könlünün mэ¡Juqэnin zülfünü xatirlamasindan söhbэt gedir. Burada isэ, gözэlin zülfünэ Ьэ^эуэп zэncir açiqin köäünü yad edir. Gözэlin zülfü zэncirэ bэnzэdilir. §airin bэdii mэntiqinэ görэ eçqindэn dэli olub zэncirlэnэn açiqi mэhz zülfэ Ьэ^эуэп zэncir yad edэ bilэr:
Könlümi zэncirdэn ayri hiç kimsэ etmэz xэyal, Yad edэn эhli-cünuni yad edэr zэncirdэn
[9, v. 99 b].
Sonuncu beytdэ müэllif eçqindэ özünü pэrvanэ ilэ müqa-yisэ edir. §am pэrvanэyэ açiq oldugundan onun эtraflnda firlanir, onun oduna yanir, bununla da eçqini ifadэ edir. №§'э isэ эsl açiqdir, o eçqindэ pэrvanэ tэk yansa da dэrdini heç kimэ demэmэlidir:
§amtэk yan, №§'э эmma sözün izhar eylэmэ, Halэti-pэrvanэ müstэgni olur tэqrirdэn
[9, v. 99b].
§airin "Olmaz" rэdifli qэzэlindэ dэ tэmsil poetik fiqurundan ugurlu istifadэnin nümunэlэrinэ rast gэlmэk olar. Эgэr zэvala ugramasa, günorta vaxti zenit nöqtэsindэn qüruba dogru getmэsэ, dünyada kölgэ meydana çixa bilmэz. Elэcэ dэ ürэyi mehr, mэhэbbэt tэrk etmэyincэ, orada kin-küdüret özünэ yer tuta bilmэz:
Zэvali-mehrdэndir sayэ alэmgir olur, ey mэh, Könüldэn mehr zail olmayinca rengi-kin olmaz
[9, v.101a].
Qэzэlin sonuncu beytindэ "hind üslubu" çairbrinin çeire gэtirdiklэri daha bir cэhэtэ, duygu üzvbrinin funksiyalarinin qariçdirilmasina (sinesteziya) rast gэlэ bilэrik. Müэllif burada süxэngu (daniçan) gözlэr obrazini yaratmiçdir. Beytin mэnasl belэdir: §air sevgilisinin daniçan, fikrini sözsüz ifadэ edэn gözbri ilэ ünsiyyэtdэ olmuçdur. O, iddia edir ki, bu cür ünsiyyэtin sehrini (tэsirini, feyzini) heç cür daniçmagin sehri (tэsiri, feyzi) ib müqyisэ etmэk olmaz:
Süxэrgu gözlэrindэn №§'эуэ olmuç nэzэr guya, Tilismi-göftgudэ Ь0у1э bir sehrafэrin olmaz
[9, v. 101a].
"Hind üslubu" nümayэndэsi kimi №§'э obraz yarat-maq ü£ün ¡^ЫэпМэ hэyatln эп müxtэlif, gözlэnilmэz tэrэflэrindэn, o cümlэdэn, riyazi anlayiçlardan da mэ-harэtlэ istifadэ etmiçdir. Hэm dэ riyaziyyatçi olan çair "Gэrэk" rэdifli qэzэlindэ "ceyb" ("sinus") terminini mэnalandlrmlçdlr. Mэlum oldugu kimi, sinus anlayiçi tarixэn triqonometriyada düzbucaqli üçbucagl nэzэrdэn keçirэrkэn meydana çixmiçdir vэ üçbucagln tэrэflэrinin uzunlugunun onun iti bucaqlarindan asili oldugunu йМэ edэn elementar funksiyadir. Düzbucaqli iiçbucagin iti bucaqlarinin sinusu Scientific Vector of the Balkans. 2020. Т. 4. № 4(10)
©2020 Контент достъпен според лицензията CC BY-NC 4.0 This is an open access article under the CC BY-NC 4.0 license I (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-nc/4.0/)
Karimov Pasa XVIII OSR AZORBAYCAN §AÍRÍ ...
onun qarsisinda duran tэrэfin-katedin düz bucaq qarsisinda duran tэrэfэ-hipotenuza ^Ьэ^э bэrabэrdir. Göründüyü kimi, burada ^bucagin bucaqlarinin onlarin qarsisinda duran tэrэflэ qarsiliqli asililigi vardir. Nэs'э Ceybindэ sübh mehri demisdir sana qэrin, Sadiq isэ, müarizэsi гцЬэгц gэrэk
[9, v. 101b].
-beytindэ sevgilisim üz tutaraq deyir ki, sübh Gümsi ceybindэ (sinusunda) sэnэ yaxin oldugundan danisir. Ogэr esqindэ sadqidirsэ, sэninlэ müarizэdэ, üzbэüz olmalidir. Burada Güms üçbucaqllшn bucagina, mэsuqэ isэ birbasa onun qarsisinda duran, "üz tutdugu" tэrэfэ bэnzэdilir. Behli^, Gümsin isi ancaq gözэlэ baxmaqdan ibaret olmalidr ki, bu da onun sэdaqэtini göstэrir. Qeyd edэk ki, эdэbiyyatlmlzda poetik obrazlarin yaradilmasinda elmi terminlэrin islэdilmэsinэ rast gэlmэk mümkündür. Klassik poeziyamizda riyazi terminlэrdэn nadir hallarda istifadэ edilmisdir. Bir sira digэr "hind üslubu" tэmsilçilэri kimi №sbnin özünэmэxsus, orijinal deyim tэrzi vardir. Dildэ "dünyadan э1 götürmэk" ifadэsi oldugu halda o, tэrki-dünyaligi tэrk etmэmэk tэlэbi ib çixis edir, "э1 götürmэ tэrki-dünyadэn" (9, v. 99b) deyir. Basqa sairbr mэsuqэsindэn qarsiliq umdugu halda, esqi yolunda hэr cэfaya hazir olan, эslindэ esqin mэnaslnl bu cэfada göron Nэs'э möhnэtdэn, эzabdan mэhэbbэt gözlэdiyini bildirir:
Ogэr üHbt görэ sэyyaddэn, seyd eylэmэz vэhsэt, Könül etmэz cüdailiq gэr mэhэbbэt görsэ möhnэtdэn
[9, v. 99b].
Odu su ib söndürürbr. №sbnin lirik qэhrэmamnln gözlэrindэn axan yaslar isэ onun evini yandirib kül edir. Çünki bu göz yaslan asiqin odlu-alovlu qэlbinin dэrinliklэrindэn axib gэlir:
Yaxdivü yixdi könlümüzü эski-atэsin, Bэrq oldu seyli-xarü xэsi-asiyanэmiz
[9, 101b].
№sb Tэbrizi seirlэrindэ hэqiqi (ilahi) esqlэ mэcazi (dünyэvi) esq arasinda brq görmэdiyini bildirir, onlann yalniz adinda fэrq oldugunu deyir, bununla da bir daha vэhdэti-vücud nэzэriyyэsini tэsdiqlэmis olur. Tanri hэr bir seydэ, tэbiэtdэ tэcэlli edir, mэcazi esq эslindэ hэqiqi esqin birinci mэrhэlэsidir:
Hэqiqэtlэn mэcazln fэrq edэn mэnini пэ anlar Ki, yox mэnidэ fэrq kamili ismin müsэmmadэn
[9, v.99b].
§airin yalniz mэcazi, dünyэvi-esqi tэrэnnüm etdiyi seirbri dэ vardir:
Bэnimlэ vэdeyi-vэsl eylэmэ, etsэn vэfa eylэ, Nэ hacэt lalэgun olsun yüzün dagi-xэcalэtdэn
[9, v.100 b].
§air sevgilisinэ deyir ki, mэnэ vüsal vэd etmэ, эgэr эhdinэ vэfaslz çixarsansa, üzün lalэ kimi qirmizi rэngэ boyanacaqdir. Göründüyü kimi, burada söhbэt dünyэvi esqdэn gedir.
Nэs'э barэdэ dediklэrimizэ onu da эlavэ etmэk istэrdik ki, professor Cэfэr Xэndan 1945-ci ildэ Tэbrizdэ çixan "Azэrbaycan" qэzetindэ çap etdirdiyi "XVII-XVIII эsrlэrdэ Tэbrizdэ эdэbiyyat" adli mэqalэsindэ sairi Nadir sahin yaratdigi sэraitdэn istifadэ edэrэk ana dilinin inkisafi ugrunda çalisan sэnэtkar kimi sэciyyэlэndirmisdir: "Dil vэ üslubca Nэs'э öz müasirlэri olan Vaqif vэ Vidadi kimi sairbre nisbэtэn olduqca qэliz yazmisdir. Fэqэt Nadir sahin sarayinda onun Azэrbaycan dilindэ qэsidэlэr yazmasi tarixi эhэmiyyэtэ malikdir. Bu hadisэ bir tэrэfdэn sairin öz ana dilinэ olan ^тэйт göstэrirsэ, digэr tэrэfdэn dэ Nadir sahin Azэrbaycan dilinin inkisafina çalismasini vэ yol vermэsini isbat edir" [11]. Alim mэqalэsindэ №sbnin iki qэsidэsindэn qisa sitatlar gэtirmisdir. Nзticз
Lirik seirlэr toplusu-divani эlimizdэ olmadigindan son vaxtlara qэdэr xViII эsr Azэrbaycan sairi Nэs'э Tэbri-zinin эdэbi irsi barэdэ эйМ! fikir söylэmэk imkanimiz yox idi. §airin istanbulun Topqapi Sarayi Muzeyindэn surэtini эldэ etdiyimiz divaninda onun farsca seM^ri ilэ bэrabэr köçürülmüs Azэrbaycan türkcэsindэki seirlэri-üç
qasida va alti qazali hamin dövrda Canubi Azarbaycanda anadilli poeziyamizin inkiçafi barada tasavvürlarimizi geniçlandirmaya imkan verir. Türklüyünü dark edan, digar türk ölkalarinin hökmdarlarina qardaçliq maktublari göndaran Nadir çahin saray çairi Naç'anin ana dilinda yazdigi ûç qasidasinda onun çaxsan çahidi oldugu bir sira tarixi hadisalar aksini tapmiçdir. §airin anadilli qazallarinda böyük Azarbaycan çairi Saib Tabrizinin an qüdratli nümayandasi oldugu "hind üslubu"nun güclü tasiri özünü göstarmakdadir. Malum olur ki, asarlarinin çoxunu fars dilinda yazmiç sanatkarin ana dilinda darin manali, yüksak poetik xüsusiyyatlari ila seçilan çeirlari vardir. ôdabi irsini diqqatla nazardan keçirdikdan sonra çairi XVIII asrda Saib Tabrizi adabi maktabinin an görkamli azarbaycanli nümayandasi adlandira bilarik. Naç'a Tabrizinin hayat va yaradiciligini, adabi irsini atrafli nazardan keçirarak onun XVIII yüzillik Azarbaycan adabiyyatindaki mövqeyini daha daqiq müayyanla^dirmaya ehtiyac vardir.
ODÖBiYYAT SiYAHISI:
1. Qacar Mahmud Mirza. Safinatül-Mahmud/Tashih vs tah.iya: dr.3bdürrasul Xayyampur. Cild II. Tabriz: Müassiseye-tarix va farhang, 1346.
2. Mümtaz Salman. Azarbaycan adabiyyatinin qaynaqlari. Baki: "AvrasiyaPress", 2006.
3. Azar LütfaliBaydilli. Ata.kada (Talif: 1174-1193). Kalkutta: 1249.
4. Marvi Mahammad Kazim. Alamarayi-Nadiri. Tashih va hava.i: Mahammad 3min Riyahi. Cild III. Ügüncü çap, H.11369.
5. Hazin Mahammadali. Tazkireyi-Hazin. isfahan, h.1334.
6. Rahimova Aybaniz.Qulam Mammadli tazkirasi. Baki: "Elm va tahsil", 2012.
7. Hüseyni Mahammadali. Na.'a Tabrizi/ Orta asr alyazmalari va Azarbaycan madaniyyati tarixi problemlari. VIII Respublika-elmi-nazari konfransinin materiallari. AMEA Mahammad Füzuli adina 3lyazmalar institutu (Baki, 28 dekabr, 2001-ci il).. Baki; "Nurlan", 2002.
8. AstrabadiMirzaMehdi xan. inça.Baki: "Elm va tahsil", 2016.
9. Naç'a Tabrizi. Divan (3lyazma). istanbulun Topqapi Sarayi Muzeyi Kitabxanasi. §ifr: H.977.
10. Мамедова Рена. Персоязычные источники о походе Надир шаха Афшара в Мавераннахр и Хорезм / Оzbекistаn Rеspubliкаsl. Fanlar Akademiyasi, Taçkent, №4, 2011, s.74-82.
11. Xandan Cafar. XVII-XVIIIasrlarda Tabrizda adabiyyat «Azarbaycan qazeti", Tabriz, №168, 2farvandin,1325, .pnba.
The article was received by the editors 23.09.2020
The article was accepted for publication 27.11.2020
Научен вектор на Балканите. 2020. Т. 4. № 4(10)
47
