CC BY
12филологически Qliyeva Konul
науки MiRZO M9H9MM9D KATiBiN ...
UDC 811
DOI: 10.34671/SCH.SVB.2020.0403.0008
MiRZO MOHOMMOD KATiBiN ODOBi iRSi BARODO
© 2020
Oliyeva Konul, kigik elmi i§gi
AMEA, dlyazmalar institutu (1001, Azarbaycan, Baki, istiqlaliyyat kugasi, 8, e-mail: [email protected])
Xulasa. XIX asrda §u§ada ya§ayib-yaratmi§, Qarabag adabi muhitinin inki§afinda muayyan rol oynamis sairlardan biri da Mirza Mahammad Katibdir. §airi saxsan taniyan Mir Mohsun Navvab (1833-1919) ozunun "Tazkireyi-Navvab" asarinda malumat verir ki, o, §u§anin Cuxur mahallasindan olmus, muxtalif janrlarda asarlar yazmi§, taxminan iki min beyt hacminda adabi irsi olmu§dur. Mahammad aga Muctahidzada (1875-1956) da ozunun "Riyazul-a§iqin" tazkirasinda §air barada qisa malumat vermi§dir. Mirza Mahammad Katibin adabi irsindan alimiza yalniz Salman Mumtaz va Oliabbas Muznib tarafindan kogurulmus az sayda seirlar qalmi§dir. Olyazmalar institutunun marhum amakda§i Nasraddin Qarayev tartib etdiyi "Poetik maclislar" kitabinda va "XlX asr Azarbaycan adabi maclislar"i monoqrafiyasinda muxtalif yazili manbalarin komayi ila §airin hayat va yaradiciligi barada fikir soylami§dir. 2004-cu ilda tadqiqatgi Samira Gancali M.M.Katibin alda olan seirlarini "§u§a" nasriyyatinda na§r etdirmi§dir.
Tadqiqatgilar Mirza Mahammad Katibin milli dramaturgiyamizin banisi Mirza Fatali Axundzadanin ideya dostu, taraqqiparvar ziyali kimi dayarlandirirlar. §air klassik nazm sakillarina muraciat etmakla barabar qo§malari ila da taninmi§dir.
Afar sozlar: Mirza Mahammad Katib, §u§a, Qarabag, muxammas, qo§ma
ON THE LITERARY HERITAGE OF MIRZA MUHAMMAD KATIB
© 2020
Aliyeva Kenul, Junior Researcher National Academy of Sciences of Azerbaijan, Institute of Manuscripts (1001, Azerbaijan, Baku, Istiglaliyyat St., 8, e-mail: [email protected])
Abstract. Mirza Muhammad Katib is one of the poets who lived and worked in Shusha in the 19th century, who played a role in the development of literary life in Karabakh. Mir Mohsin Navvab (1833-1919), who personally knew the poet in his tazkire "Tazkir-iNavvab" reports that he was from the Chukhur Mahalle place of the city of Shushi, wrote verses in various genres, is the author of verses in the amount of almost 2000beits. Muhammad aga Mujtahidzade (1875-1956) in his tazkire "Riyazul-ashigin" gives a brief message about the poet.From the literary heritage of Mirza Muhammad Kyatib, only a few verses survived that were rewritten by literary scholars Salman Mumtaz and Aliabbas Muznib. The late employee of the Institute of Manuscripts Nasreddin Garayev in his anthology "Poetic Madjlises" and the monograph "Azerbaijan Literary Madjlises of the XIX century" speaks about the life and work of the poet using written sources. In 2004, the researcher Samira Ganjeli published poems of the poet that have reached us at the Shusha publishing house. Researchers speak of Mirza Mohammed Katibi as an ideological friend of the founder of the Azerbaijani national drama MirzaFataliAkhundzade, a progressively minded poet. The poet wrote his poems in classical genres, including the author of several goshmas.
Keywords: Mirza Muhammad Katib, Shusha, Garabagh, Muhammas, goshma
О ЛИТЕРАТУРНОМ НАСЛЕДИИ МИРЗА МУХАММЕДА КАТИБА
© 2020
Алиева Кенуль, младший научный сотрудник Национальной Академии наук Азербайджана, Институт рукописей (1001, Азербайджан, Баку, улица Истиглалийят, 8, e-mail: [email protected])
Аннотация. Мирза Мухаммед Кятиб является одним из поэтов, живших и творивших в XIX веке в Шуше, сыгравших определенную роль в развитии литературной жизни в Карабахе. Мир Мохсун Навваб (1833-1919), который лично знал поэта в своем тазкире «Тазкире-и Навваб» сообщает, что он был из квартала Чухур Махалле города Шуши, писал стихи в разных жанрах, является автором стихов в объеме почти 2000 бейтов. Мухаммед ага Муджтахидзаде (1875-1956) в своем тазкире «Риязуль-ашигин» дает краткое сообщение о поэте. Из литературного наследия Мирза Мухаммеда Кятиба до нас дошли лишь немногочисленные стихи, которые были переписаны литературоведами Салман Мумтазом и Алиаббас Музнибом. Сотрудник Института Рукописей Насреддин Гараев в составленном им антологии «Поэтические меджлисы» и монографии «Азербайджанские литературные меджлисы XIX века» с помощью письменных источников высказывается о жизни и творчестве поэта. В 2004 году исследовательница Самира Гянджели издала в издательстве «Шуша» дошедшие до нас стихи поэта. Исследователи говорят о Мирза Мухаммед Кятибе, как об идейном друге основоположника азербайджанской национальной драматургии Мирза Фатали Ахундзаде, прогрессивно настроенном поэте. Поэт писал свои стихи в классических жанрах, в том числе является автором ряда гошмы.
Ключевые слова: Мирза Мухаммед Катиб, Шуша, Гарабаг, мухаммас, гошма.
Giri§. XIV asrda §u§ada yasayib-yaradan, Qarabag asarlari onun XIX asrda §eir dilini sadalasdirmaya gali§an adabi muhitinda muayyan rol oynayan sairlarimizdan biri sanatkarlarimizdan oldugunu gostarmakdadir. da Mirza Mahammad Katib olmu§dur. §air haqqinda ilkin Mirza Mahammad Katib haqqinda verilan malumatlar malumat veranlar onu saxsan taniyan Mir Mohsun Navvab iginda onu saxsan taniyan Mir Mohsun Navvabin bildirdiklari (1833-1919) va Mahammad aga Muctahidzada (1875-1956) daha boyuk maraq kasb edir. M.M.Navvab sairin §u§anin olmuslar. Onlar hamginin Mirza Mahammadin seirlarindan Quxur mahallasindan oldugu, iki min beyta qadar hacmda bazi ornaklar gatirmislar. §airin klassik nazm sakillarinda, asarlar yazdigi, ham da mahir xattat kimi faaliyyat elaca da qosma janrinda sada dilda seirlar yazdigi malum gostardiyi, xasiyyatca sadalohluyu barada bilgi verir. olur. Navvabin "Tazkireyi-Navvab"inda oxuyuruq: "Marhum
Bu seirlarda Molla Panah Vaqif va Qasim bay Zakirin Mirza Mahammad Masadi Bayram oglu Qarabagin §u§a tasiri ozunu gostarmakdadir. M.M.Katibin Mirza Fatali ahalisindandir, taxallusu Katibdir. 1305-ci ilda (m.1887) sag Axundzada ila dostluga boyuk maraq dogurur. §airin idi. Qubar xatti ila yaxsi yaza bilirdi. Sanati seir demak idi. Mirza Fataliya yazdigi manzum maktubunda gorunur ki, o §eirlarinin goxu hacv idi. Sadalovh bir kisi idi, har na dramaturgiyamizin banisinin asarlarindan xabardardir, onu desaydilar, inanardi. Cox vaxt gulmak ugun bazi zarafatcil dovrunun an gorkamli saxsiyyatlarindan biri hesab edir, saxslar basqa adamlarin dilindan ona yalan xabar gatdirdilar ideyalari ila hamfikirdir. Mirza Mahammadin alimiza gatmis ki, filankas siza bela demadi, ela dedi. Hamin gun va ya gunun Научен вектор на Балканите. 2020. Т. 4. № 3(9) 41
Aliyeva Kenul
ON THE LITERARY HERITAGE .
philological sciences
ax§ami o bigara gunahsiza hacv yazardi. Yuxandaki tarixda alli be§ ya§i var idi. Oksar vaxtlar manim yanimda olardi. Qasida, qazal, muxammas, murabbe, mustazad, qafiya, muzaxrafat (cafangiyyat) va hacvlarinin sayi taxminan iki min beyt olar. Quxur mahalladandir" [1, s.158].
Bundan sonra muallif sairin bir nega seirini numuna gatirmi§dir. Ozunun "Riyazul-a§iqin" tazkirasinda M.M. Katibin bir nega seirini veran Mahammad aga Muctahidzada onun hicri tarixila 1306-ci ilda (1888) vafat etdiyini gostarir [2, s.212]. Gorkamli adabiyyat§unas alim Salman Mumtaz ilk dafa "Odabiyyat qazeti"nin 1935-ci il 12 aprel tarixli nomrasinda gap edilmis "Mirza Fatali Sabuhi va Mirza Mahammad Katib" adli maqalasinda §air haqqinda bir sira malumatlar vermis, Mir Mohsun Navvabin onun haqqinda dediyi bazi sozlari, onun sadalovhluyu barada fikirlari takzib edir.
Tadqiqiatgi gostarir ki, Mirza Fatali Axundzadanin aqida dostu olan §axsi sadalovh hesab etmak adalatsizlikdir: "Amma bizim iyirmi be§ il bundan qabaq Katib haqqinda topladigimiz malumat Mir Mohsunun dediyi malumatin tamamila ziddinadir. Biz malumat veranlarin cargasinda Katibin boyuk oglu olan Zulfuqar da vardir ki, bu gun bela sag va Katiboglu adi ila ma§hurdur. Bizda olan malumata gora, Katib aqilli-ba§li, aqidali va taraqqiparvar bir §air imi§. Fovqalada kasib olmasi, yasadigi muhitin yaramazligi, meydanda tak qalmasi onun qol-budaq atmasina imkan vermami§dir.
Katib Navvabin gostardiyi kimi, sadalovh va har bir soza inanan bir §axs olsa idi, heg bir zaman Mirza Fatali kimi boyuk mutafakkirimizin nazar-diqqatini calb eda bilmazdi" [3, s.252-253]. Katibin M.F.Axundzadaya yazdigi manzum maktubun matnini oxuculara taqdim edan S.Mumtaz bu seirin verdiyi malumatlari bela §arh edir. "Katib Mirza Fatalinin komediyalanni bayanir va onlan hekayat adlandinr. Onlarda yazilmis sozlarin ba§dan-ba§a hikmatdan ibarat oldugunu etiraf edir ki, bu da onun agiq fikirli, heg olmazsa, o zamanlarda istanbulda iran safiri olaraq Mirza Fatalinin aleyhina gali§an Mirza Huseyn xandan yuz qat yuksak bir adam olduguna dalildir. Katibin mutaassib, ham da qara fikirli adam olmadigini gostarir. O, qo§masinin axirinda bundan sonra deyacayi seirlardan Mirza Fataliya gondaracayini va butun Axundovlara muxlis va sakar oldugunu da yena ayrica qeyd edir" [3, s.255-256].
§airin asarlarinin muayyan hissasinin biza gatmasinda Salman Mumtazla barabar onun seirlarini kogurmus Oliabbas Muznibin da xidmati olmu§dur. Har iki adibin M.M.Katib irsindan kogurduklari _ hazirda AMEA Mahammad Fuzuli adina Olyazmalar institutunda saxlanmaqdadir. §airi "Maclisi-uns" adabi maclisinin uzvu hesab edan O.Muznib onun gox dindar bir §axs oldugunu, gozal seirlar yazdigini qeyd etmi§dir: "Faqat qayat dindar olmu§dur. §ariatin caiz gormadiyi har yungul bir §eya boyuk bir diqqatla baxdigi kimi, hayati-ictimaiyyaya va asrin iqtiza etdiyi ya§ayi§a da xor baxmi§dir.
Qazallarin, murabbelarinin har yerinda esq, e§qi-§arab, mey-maza, xalu xatt, gozdan dam vurub, maczub bir e§qli kimi a§iqana seirlar yazan Katib butun omrunu huri, cannat, mascid va minbar sevdasila kegirmis, daima onlarin sarafatindan safaat dilami§dir... Bununla barabar, qa§ang §eirlar yazmi§dir" [4, s.78].
Qeyd edak ki, Huseyn Ofandi Qayibov da Katibin seirlari ila maraqlanmis, onun on dord qazal va on qo§masini "Azarbaycanda ma§hur olan suaranin asarina macmuadir" toplusuna daxil etmi§dir. §airi "Maclisi-uns" adabi maclisinin uzvu hesab edan Qulam Mammadli tazkirasinda onun bir dubeytini numuna gatirmi§dir [5, s.290-293].
AMEA Mahammad Fuzuli adina Olyazmalar insti-tutunun marhum amakda§i, filologiya elmlari namizadi Nasraddin Qarayev arasdirmalarinda M.M.Katiba da yer ayirmi§dir. O, l987-ci ilda gap etdirdiyi "Odabi maclislar" antologiyasinda §air haqqinda qisa malumat va seirlarinda numunalar vermi§dir [6, s.279-283]. Tadqiqatgi "XIX asr Azarbaycan adabi maclislari" adli monoqrafiyasinda Mirza Mahammadin hayat va yaradiciligindan bahs etmis.
onun 1883-cü ilda §u§ada yoxsul bir ailada doguldugunu, mollaxanada tahsil aldigini, "Maclisi-faramu§an" adabi maclisinin üzvü oldugunu, 1889-cu ilda 56 ya§inda vafat etdiyini gostarmi§dir. N. Qarayev ¡airin Mirza Fatali Axundzadaya yazdigi manzum maktubdaki bir maqami asas gotürarak ¡eirin yazilma tarixini müayyanlajdirmijdir. Bu maktubda bela bandlar vardir:
Maxdumzada ejitdim etmij safar, O safarda olsun onu müzaffar. Konül sayasindan neca al gakar, Qünki kamalina ümidvardir.
Naxli-jirin vermaz aci samari, Har ¡ey oz aslindan asar gostarir, Arif kasin ola arif pasari, Yaqin ela bu soz asl kardir [7, s.13]. Burada sohbatin Mirza Fatalinin maxdumzadasi-oglu Rajidin 1874-cü ilda ali tahsil almaq ügün Brüssela yola düjmasindan gedir. Buna asasan alim ¡jeirin hamin ilda yazildigi qanaatina galmijdir [8, s.248].
N.Qarayev M.M.Katibin Olyazmalar institutunda saxlanan "Sani", "Sevdiyim", "Dedin, na dedi", "iginda", "Gozlarin", "Olsun", "Aglasin", "Galmaz", "Galmasin", "Yarajmaz", "Arzular", "Ahu gozlar" radifli qojmalarini va otuza yaxin qazalini nazardan kegirarak onun lirik yaradiciligi barada fikir soylamijdir. Tadqiqatgi ¡airin Gün sani gormak ila garxda avara dü¡jüb, Sar berahna o sababdan darü divara dü¡üb -misralarini ornak gatirarak yazir: "O, adi tabiat hadisalarina poetik mana verarak, tasvir etdiyi surati obrazli ifadalarla oxucunun gozünda daha qabariq canlandirmagi bacariridi. §airin gozünda sevgilisi misilsiz daracada gozaldir. Lakin o, bunu sadaca olaraq "San Güna¡jdan da gozalsan" demakla kifayatlanmayir. Bunun ügün Günajin goyda "dovr etmasindan", onun "dari divara dü¡jmasindan" bir badii vasita kimi istifada edarak yazir ki, sani goran Günaj sana ela vurulmujdur ki, goyda avaradir va Macnun kimi ba¡ji agiq dar-divara dü§mü§dür [8, s.248]. Tadqiqatgi ¡¡airin asarlarinda dini, tasavvüfi movzulara da toxundugunu qeyd edir: "Bazan Katib müasirlarinin bir goxu kimi dünyavi gozallari tarannüm etmakla yanaji tariqatgilikdan uzaqlaja bilmir, istayina gatmaq ügün Heydari-Karrara yalvarmaqdan bajqa gara gormayir:
Yetijmak matlaba istarsan, aya, Katibi-miskin, Garak ixlas ila ol Heydari-Karrara yalvarmaq [8, s.248-249].
Qeyd etdiyimiz ki, Mirza Mahammad Katibin iki min beyt hacminda adabi irsindan alimiza gox az sayda asari gatmijdir. Bu sababdan onu klassik nazm ¡jakillarinda yazdigi ¡jeirlarindan yalniz qazallai barada fikir soylaya bilarik. Odabiyyat tariximizda asrlar arzinda inki¡af yolu kegmi¡ qazal XIX asrda ¡¡airlar tatarfindan an gox i¡ladilan janrlardan idi. Xüsusila XIX yüzillikda meydan gixmi¡ adabi maclis üzvlari asarlarinin goxunu bu nazm ¡aklinda yazirdilar.
Dozvrün Qasim bay Zakir, Seyid Ozim §irvani, Xur-¡¡idbanu Natavan kimi sanatkarlarinin qazalin dilinin sadala¡dirilmasi, geni¡ oxucu kütlasi tarafindan anla§ilan edilmasi sahasindi faaliyyat gostarmi¡lar. Osarlarini nazardan kegirdikda gorürük ki, M.M. Katib da qazallarinin dilinin sadaliyina xüsusi fikir vermi¡dir. §air qazallarindan birinda sevgisina gora gakdiyi har cür cafalari, tanqidlari boyük bir mamnuniyyatla, fadakarcasina qabul etdiyini bildirir:
Tarannüm etmayib yüz foh¡ vermi¡, leyk man ¡adam, Bali, bigara e¡¡q ahlina bu ham lütfi-üzmadir. Gozün har lahza amr eylar xadangi-zülfi-pürgina Ki, gaksinlar dili-divanani dara, tama¡adir. Sana xunxarliq ma¡hur bundan oldu alamda, Ki, har qamzan oxu bir a¡¡iqin qatlina imadir. Ozizim, dami-zülfündan ¡ikayat eylamaz a¡iq, Ogar min fitna gixsa, hadisi-caduyi-§ahladir [7, s.45-46]. Bu ¡eirda i¡ladilan arab-fars soz va ifadalarinin aksariyyati dilimizda vatandasliq hüququ qa/anmisdir.
42
Scientific Vector of the Balkans. 2020. T. 4. № 3(9)
филологически науки
Qliyeva KonUl MiRZO M9H9MM9D KATiBiN ...
buna gora da oxucular tarafindan anla§ilmasi gatinlik toratmir. §eirlarindan birinda Mirza Mahammad sevgilisinin laqeyidliyindan sikayat edir ki, yarini goranda taqatini itirir, o isa bundan xabarsizdir:
Dayi§ib halim o zulfi-muanbar, na deyim, Na bu ahvala, na basindaki sevdaya baxar. Asiqin gorsa sani, taqati-didar olmaz, Nega tab eylaya bir nuri-tacallaya baxar. Na yazim §eir yena, Katib, bimar oldum Kim, xayal igra gozum nargisi-sahlaya baxar [7, s.40]. M.M.Katibin qo§malan dilinin sadaliyi, oynadigi, axiciligi, musiqililiyi ila diqqati calb edir. Bu seirlar bir sira cahatlarina gora Molla Panah Vaqif va Qasim bay Zakirin qo§malarina yaxindir. "Sanin" radifli be§ bandlik qo§masinda §air sevgilisini sarva, qongaya banzadir, onu bunlarin hamisindan, cannat nematlarindan ustun tutdugunu deyir:
Bahar fasli bag seyrina gixanda, Sarvi-xuramana vermanam sani. Bulbulam man sanin gul camalina, Qongeyi-xandana vermanam sani [7, s.52]. Katib "Olsun" radifli be§ banddan ibarat qazalinda masuqasina uz tutub dani§iq dilinda onun laqeyidliyindan sikayatini bildirir. Muraciat saklinda yazilmis bu seir asiq poeziyasi numunalarini xatirladir:
Geca-gunduz sansan fikrim, xayalim, Na olur, bir man da sandan kam alim, insafin yox, murvatin yox, a zalim, Sabr eylamak manda na qadar olsun? [7, s.53]. §airin qazallari kimi, qo§malarinin da hayatdaki real bir gozala hasr edildiyini goruruk. Katibin Mirza Fatali Axundzadaya unvanladigi, qo§ma saklinda yazilmis manzum maktubu onun muasir hayat, xalqin cahalatdan oyadilmasi zarurati barada fikirlarini aks etdirmakdadir.
Natica. "Maclisi-faramu§an" adabi maclisinin uzvu, §u§ada adabi muhitin formala§masinda muayyan rol oynamis Mirza Mahammad Katibin (1833-1889) taxminan iki min beytdan ibarat adabi irsinin gox az bir hissasi alimiza gatmisdir. Mir Mohsun Navvab, Mahammad aga Muctahidzada kimi tazkira mualliflari, Salman Mumtaz, Oliabbas Muznib, Nasraddin Qarayev kimi tadqiqatgilar onun hayat va yaradiciligi haqqinda fikirlarini soylamislar. 2004-cu ilda sairin seirlarindan ibarat kitabga gapdan gixmisdir. Osarlarini nazardan kegirdikda goruruk ki, Katib qazal va qo§malarini sada dilla yazmaga meyl edan, dunyavi e§qi, hayatdaki gozallari tarannum edan sanatkar olmusdur. XIX asr Qarabag adabi muhitini arasdirarkan M.M.Katibin da adabi irsinin nazardan kegirilmasi faydali olardi. ODOBiYYAT SiYAHISI:
1. NavvabMirMohsun. Tazkireyi-Navvab./Tartib edib gapa hazirlayan va on sozun muallifi: Okram Bagirov. Baki: "Elm", 2018.
2. Muctahidzada Mahammad aga. Riyazul-a§iqin /Qapa hazirlayan: Okram Bagirov. Baki: "Azarbaycan" na§riyyati,1995.
3. Mumtaz Salman. Azarbaycan adabiyyatmm qaynaqalari. Baki: "Avrasiya-Press", 2006.
4. Muznib Oliabbas. XIX asrin §airlarindan Mirza Mahammad./Mirza Mahammad Katib. §eirlar. Baki: "§u§a", 2009.
5. Rahimova Aybaniz. Qulam Mammadali tazkirasi. Baki: "Elm va tahsil", 2012.
6. Poetik maclislar (XIX asr Azarbaycan adabi maclislari numayandalarinin yaradiciligindan segmalar). Toplayan va tartib edani: Nasraddin Qarayev. Baki: "Yazigi", 1987.
7. Katib Mirza Mahammad. §eirlar./ Na§ra hazirlayan: Samira Gancali. Baki: "§u§a", 2004.
8. Qarayev Nasraddin. XIX asr Azarbaycan adabi maclislari. Baki: "Nurlan", 2012.
The article was received by the editors 23.06.2020 The article was accepted for publication 27.08.2020
Научен вектор на Балканите. 2020. Т. 4. № 3(9)
43
