CC BY
27филологически науки
UDC 821.411
DOI: 10.34671/SCH.SVB.2020.0401.0018
NOCÏB MOHFUZ FENOMENi
© 2020
Mustafayev Zaur Telman oglu, Azarbaycan Muhacirat Odabiyyati va Badii Tarcuma laboratoriyasinin elmi iççisi Baki Dôvht Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z. Xalilova kuçasi 23, e-mail: z.baksovetli@mail.ru)
Abstrakt. Bu yazida yaradici axtançlari bir çox sosial dayarlarin va stereotiplarin dayiçmasi ila ust-usta duçan arab yaziçisi Nacib Mahfuzun xarakterik xususiyyatlari muzakira olunur. Muallif ôzgalaçma, qarçiliqli asililiq va dunyanin butôvluyu kontekstinda sosial inkiçafin bir çox masalasinin nazardan keçirarak ôz fikir va ideallarini çoxsayli asarlarinda ifada etmiçdir. Mahfuzun yaradiciligi va hayat faaliyyati bir neça marhalani ahata edir, yani iki dunya muharibasinin, mustamlaka sisteminin dagilmasi va qloballaçmanin fasadlari. Bunlar isa çoxçaxali olmaqla va badii yaradiciligin bir çox janrini ahata edir. Osarlarini janrlari va ifada formalari onun yaradici hayatin bir neça marhalasi haqqinda daniçmaga imkan verir. Muallif asasan tarixilik va realizm nôqteyi-nazarindan hall etdiyi masalalara yanaçmiçdir. Yaziçinin istedadi ona dôvrun ehtiyaclarini inca çakilda manimsamaya, bunun roman, roman, esse, hekaya kimi janr va formalarda reallaçmasina imkan verdi. Osarlarin uguru 1988-ci ilda adabiyyat uzra Nobel mukafati almiç yaziçinin populyarlaçmasina kômak etdi. Maqalada yaziçi yaradiciligi atrafinda aparilan tadqiqatlarin asas istiqamatlari barada qisa malumat verilir, Azarbaycan tadqiqatçilarinin tahlil etdiyi problemlardan bahs olunur. Mahfuz va digar yaziçilarin yaradiciligi ila, muasirlarinin asarlarinin ideya mazmunu arasinda parallel muqayisalar aparilir. Yaziçinin adabi irsin muasir adabi proseslara tasirinin asas istiqamatlari qeyd edilmiçdir.
Açar sozter: XX asr arab adabiyyati, adabi carayanlar, Nacib Mahfuz yaradiciliginin xususiyyatlari, muasir adabi proseslar.
Mustafayev Zaur Telman oglu NOCÏB M3HFUZ ...
PHENOMENON OF NAGUIB PASHA MAHFOUZ
© 2020
Mustafayev Zaur Telman, researcher, Laboratory of Azerbaijani Migration Literature and Literary Translation Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z. Khalilov St., 23, e-mail: z.baksovetli@mail.ru)
Abstract. This article discusses the characteristic features of the work of the Arab writer Naguib Mahfouz, whose creative quest coincided with a change in many social values and stereotypes. This is a process of total alienation, a review of many issues of social development in the context of interdependence and the unity of the world. The creativity of Mahfouz, thanks to the fact that he captured several eras through his life and work — these are the consequences of two world wars, the collapse of the colonial system, and growing globalization — are multifaceted and encompasses many genres of artistic creation. The nature of his work allows us to talk about several stages of his creative life, and the author spoke mainly from the standpoint of historicism and realism. The talent of the writer allowed him to subtly capture the needs of the era, to be realized in such genres and forms as a novel, novel, essay, and story. The success of the works contributed to the popularity of the writer, who received the Nobel Prize in literature in 1988. The article gives a brief overview of the main areas of research around the writer's work, indicates the main works analyzed by Azerbaijani researchers. Parallels are drawn between the ideological content of the work of Mahfouz and other writers, his contemporaries. The main directions of the influence of the literary heritage on modern literary processes are noted.
Keywords: Arabic literature of the twentieth century, literary movements, features of Naguib Mahfouz's work, modern literary processes.
ФЕНОМЕН НАГИБА МАХФУЗА
© 2020
Мустафаев Заур Телман оглу, научный сотрудник лаборатории азербайджанской миграционной литературы и литературного перевода Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, ул. ЗХалилова, 23, e-mail: z.baksovetli@mail.ru)
Аннотация. В данной статье рассмотрены характерные особенности творчества арабского писателя Нагиба Махфуза, чьи творческие искания совпали с изменением многих социальных ценностей и стереотипов. Это процесс тотального отчуждения, пересмотр многих вопросов общественного развития в условиях взаимозависимости и единства мира. Творчество Махфуза, благодаря тому, что он своей жизнью и деятельностью захватил несколько эпох - это последствия двух мировых войн, распад колониальной системы, растущая глобализация - многогранно и охватывает многие жанры художественного творчества. Характер его творчества позволяет говорить о нескольких этапах творческой жизни, причем автор выступал в основном с позиций историзма и реализма. Талант писателя позволил ему тонко улавливать потребности эпохи, реализоваться в таких жанрах и формах, как роман, повесть, эссе, рассказ. Успех произведений способствовал популярности писателя, получившего в 1988 году Нобелевскую премию в области литературы. В статье дан краткий обзор основных направлений исследований вокруг творчества писателя, указаны основные произведения, анализированные азербайджанскими исследователями. Проведены параллели между идейным содержанием творчества Махфуза и других писателей, его современников. Отмечены основные направления влияния писательского наследия на современные литературные процессы.
Ключевые слова: арабская литература ХХ века, литературные течения, особенности творчества Нагиба Махфуза, современные литературные процессы.
Gôrkamli Misir yaziçisi Nacib Mahfuz 1911-ci ilda Misir Orab Respublikasinin Qahira çaharinda mamur ailasin-da dunyaya galmiçdir. Qahira Universitetinda falsafa va adabiyyati fakultasini bitirmiçdir. O, 1934-cu ilda Qahira Universitetinin falsafa fakultasini bitirmiç, lakin sonralar ixtisasi uzra faaliyyat gôstarmamiçdir.
Qeyd edak ki, o, 1972-ci ila qadar dôvlat qulluqçusu kimi
avvalca nazirlikda (Ministry of Mortmain Endowments) çaliçmiç, daha sonra incasanat burosu senzurasi çôbasinin va Kinoya yardim fondunun direktoru olmuçdur. Sonraki illarda isa, Misir Madaniyyat nazirliyinin madaniyyat içlari uzra maslahatçisi vazifasinda içlamiçdir.
Misir adabiyyatçunaslarinin qanaatinca, Nacib Mahfuz siyasi dunyagôrusu etibarila liberal yaziçi olmusdur va
Mustafayev Zaur Telman philological
PHENOMENON OF NAGUIB PASHA ... sciences
onun kitablanni qati dindarlar naraziliqla qarjilayirdilar. Hatta 1994-cu ilda movhumatgilardan bin yazigiya hucum etmij va onu bigaqla agir yaralamijdir. Bu hadisadan sonra Nacib Mahfuzun saglamliginda problemlar yaranir, amma o, yazib-yaratmaga davam edir. 2006-ci ilda yazigi xastaxanaya yerlajdirilir va omrunu burada baja vurur. Dunya ¡johratli yazar 2006-ci il avqust ayinin 29-da dunyasini dayijir.
Azarbaycanda Nacib Mahfuzun yaradiciligi ila bagli bazi arajdirmalar aparilmijdir [1; 2; 3]. Bu arajdirmalarda adibin hayat va yaradiciligi bu va ya digar ¡jakilda tahlil olunmuj, Azarbaycan dilina tarcuma olunmuj roman va hekayalari muayyan aspektda dayarlandirilmijdir. Bazi ara§dirmalarda isa onun asarlari Azarbaycn romanlari ila muqayisali tahlila calb olunmujdur [8]. Lakin butun bu arajdirmalar gorkamli adibin yaradiciliq fenomenini dark etmaya, dunya ¡johratinin sirlarini ajkarlamaga imkan vermir.
"Nacib Mahfuzun qahramanlari arzulari, mubarizliyi, xarakterlarinin muxtalifliyi, yajadigi hisslarin, duygularin samimiliyi ila yaddajlara hakk olunmujlar. Xususan da 60-70-ci illarda mahsuldar yazan adib sada insanlarin hayatini, onlarin mahabbatini, arzu va istaklarini boyuk ustaliqla qalama almijdir. Buna gora da onun asarlari indi da cografi sarhadlari adlayaraq, yeni-yeni oxucu auditoriyalannin sevgisini qazanmaqdadir. Bu boyuk soz ustadinin yaratdigi obrazlar vasitasila ajilamaga galijdigi asas keyfiyyatlar -insani borc, vatandaj vazifasi, fard va camiyyatin qarjiliqli munasibati, aila va axlaq, bajarilik prinsiplarina sadiqlik bu gun da aktualligini, dayarini qoruyub saxlamaqdadir. Ela bu xususiyyatina gora Nacib Mahfuzun 50-60 il bundan avval qalaminin mahsulu olan bu sanat numunalari bu gun da sevila-sevila oxunur, daha boyuk aktualliq, daha boyuk mana kasb edir" [3].
Bilindiyi kimi, Nacib Mahfuz Nobel mukafatina layiq gorulmuj ilk arab yazigisidir. Olli illik zangin yaradiciliq yolu kegmij bu qeyri-adi istedada malik olan yazigi muasir arab adabiyyatinin an parlaq simalarindan biri, balka da birincisidir. Yazigi ananavi milli dayarlari hadsiz daracada realist cizgilarla tasvir etdiyi ilk asarlarini «Ol-macalla al-cadida» jurnalinda najr etdirir. Onun asarlari butun arab olkalarinda maraqla qarjilanmaqla barabar dunyanin bir gox populyar dillarina da tarcuma edilmij, bazi romanlari isa ekranlajdirilmijdir. Onun Misir hayatindan yazdigi bir gox asarlari qaldirdigi masalalarin ahataliliyi, aktualligi, hartarafliliyi ila butun bajariyyatin sarvatina gevrilmijdir.
Balli oldugu kimi, otan asrin 30-cu illarindan etibaran Misir ziyalilannin yeni bir nasli yetijmaya bajlayir. Bu ziyalilar ilk hayat darslarini 1919-cu il Misir inqilabindan almij, ujaqliq va ganclik illarini Misir xalqinin milli azadliq mubarizasi qasirgasi igarisinda kegirmijlar. Bu naslin numayandalari hala ganc yajlarindan Misir hayatinda baj veran bir sira siyasi, iqtisadi, madani hadisalarin ¡jahidi olmaqla barabar dunya hadisalarini da seyr edir, dunyani buruyan bir sira yeniliklarin, muasir nazariyya va carayanlarin tasiri altina dujurdular. Bu donamda bir tarafdan milli koka bagliliq, oz olkasinin taleyi ila maraqlanmaq, digar tarafdan isa bajar problemlari uzarinda dujunmak, Misir xalqini bajariyyatin bir pargasi, bir hissasi hesab edarak onun problemlarinda dunya problemlarini gormak va bajariyyatin xojbaxtliyina can atmaq yeni Misir yazigi va ¡jairlarinin saciyyavi xususiyyati idi.Onlarin yaradiciliginda milli amillarla bajari amillar vahdat tajkil edir, har bir yaziginin oz dunyagoruju. Oz aqidasi gargivasinda boyuk hisslar, boyuk amallar ugrunda mubariza on plana gakilirdi. Yeni nasil Misir yazigilarinin an boyuk va an maraqli numayandasi Nacib Mahfuz idi.
Qeyd etmak lazimdir ki, "Orab adabiyyatinin ictimai-madani hayati va adabi-badii fikri tarixinda Nacib Mahfuzun nasri ahamiyyatli yer tutmaqdadir. Klassik badii ananalari sistemli ¡jakilda davam etdiran bu yaziginin nasri bu manada xususi maraq dogurur, movzu va sanatkarliq masalalari ila diqqati calb edir. Misir adabiyyati tarixinda muhum xidmatlari olan, gorkamli nasir Nacib Mahfuz muxtalif movzulu va dolgun mazmunlu hekaya, povest, romanlarin muallifidir. Onun yaradiciligi Misir adabiyyatinin gox 82
qiymatli tarkib hissasi olmaqla barabar, ham da Misirin yeni tarixinin müayyan dövrünün mükammal badii salnamasi saciyyasini dasimaqdadir. 60-90-ci illarda da mahsuldar bir yazigi kimi yazib yaradan, yeni-yeni asarlar nasr etdiran, bir gox mövzulari casaratla adabiyyata gatiran, onlari yeni zamanin kontekstinda oxuculara taqdim edan adibin asarlari takca Misirda deyil, dünyanin bir gox ölkasinda genis oxucu kütlasinin ragbatini qazanmisdir" [3].
Nacib Mahfuzun ilk novelMar toplusu («Dalilik rüzgari») 1938-ci ilda i§iq üzü görmüsdür. Bunun ardinca romantik üslubda yazilmis va fironlarin hökmranligi dövründan bahs edan bir sira tarixi romanlar qalama alimisdir. Odib mahz bu illardan genis oxucu kütlalarinin sevimli yazigisina gevrilmisdir.
Avropada Nacib Mahfuzun nasri ötan asrin 50-ci illarinin sonunda, onun «Qahira trilogiyasi» («Beyn al-Kasreyn», «Kasr as-§ouk» va «as-Sükkariya») gap olunandan sonra mashurluq qazanir. Burada yazigi qahirali bir ailanin üg naslinin hayatini tasvir etmakla Misir tarixindaki sosial va siyasi hadisalara toxunur.
Ötan asrin 60-ci illarinda Nacib Mahfuzun yaradiciliginda dayisikliklar bas verir. O, nasrin kigik formalarina (hekaya) meyllanir va simvola daha genis yer ayirir. Camiyyatin takamülü naticasinda insanin get-geda özünü daha tanha va atilmis hiss etmasi, daimi hayacan va iztirab onun «Ogru va it» (1961), «Yer üzü» (1963), «Bildirgin va payiz» (1964), «Yol» (1964), «Kasib» (1965), «Nil üzarinda laqqirti» (1966), «Qara pisiyin meyxanasi» (1968), «Bal ayi» (1971) kimi asarlarinda aydin sezilir.
Ümumilikda Nacib Mahfuz alliya yaxin roman va povest, yüzdan artiq hekaya qalama almisdir.
Yaziginin sonuncu kitabi 2005-ci ilda i§iq üzü görmüsdür. Bu, yaziginin ölümdan sonraki hayatdan bahs edan hekayalar toplusu olan «Yeddinci göy» adlanan kitabidir.
Onun romanlarinin böyük aksariyyati asasinda filmlar gakilmisdir. Bu filmlarin demak olar ki, hamisi arab dünyasinda mashur filmlardir.
Qahira saharinin Mühandisin bölgasinda yazigi hala sag ikan onun bürüncdan abidasi ucaldilmisdir.
Nacib Mahfuz "Dalilik rüzgari" (1938), "Taleyin oyunlari va ya Xeopsun müdrikliyi" (1939), "Radobis" (1943), "Fivlarin mübarizasi" (1944), "Yeni Qahira" (1945), "Xan al-Xalili" (1946), "Middak kügasi" (1947), "Baslangic va son" (1949), "Malikanalar arasinda" (1956), "Arzular malikanasi" (1956), "§akar ev" (1957), "Avlad Xaratina" (1959), "Bildirgin va payiz" (1965), "Nil üzarinda laqqirti" (1966), "Miramar pansionu" (1966), "Güzgülar" (1972), "Hörmatli canab" (1975), "Xara fisey epopeyasi" (1977),"Min gecalarin gecalari" (1982) va basqa mashur romanlarin müallifidir.
Bundan alava, o xeyli sayda hekaya kitablari nasr et-dirmisdir. Bela ki, Nacib Mahfuz mahir roman müallifi kimi taninmaqla yanasi, hamginin kigik hacmli hekaya yazari kimi da diqqati gakmakdadir. Fardi yaradiciliq üsluubu ila Misir adabiyyatinin takrarsiz adabi saxsiyyatlarindan biri kimi dayarlandirilan Nacib Mahfuzun badii nasrina "Qardaq altinda", "Basqalari ügün yasanan ömüf', "Tahqiqat", "Xosbaxtliyin dayari", "Sarxos ogru", "Sehrbaz bosqabi yoxa gixardi", "Usaqlarin cannati", "Yuxu" va va basqa maraqli, yaddaqalan hekayalari daxildir.
"Yaratdigi asarlarla oxucunu düsündürmak, hisslarina hakim kasilmak, onu gözalliklar alamina gakib aparmaq, haqq-adalat ugrunda mübarizaya ruhlandirmaq, haqiqatin tapilmasinda har kasa yardimgi olmaq kimi ali keyfiyyatlar az-az qalam sahibina nasib olur. Darin mana tutumu, ictimai fikra hakim kasilmak gücü ila bir-birini tamamlayan, XX asr Misir camiyyati hayatinin bütün sahalarini güzgü kimi aks etdiran aktual asarlari ila Nacib Mahfuz bela xosbaxt taleli sanatkarlardandir" [3].
Azarbaycan müstaqillik alda edandan sonra Nacib Mahfuzun asarlari dilimiza tarcüma olnmaga ba§lanilmi§dir [4; 5; 6; 7]. Onun na§r olunan kitablari, xüsusila müxtalif mövzularda qalama alinmi§ romanlari geni§ oxucu kütla-
larinin diqqat va maragina sabab olmusdur._
Scientific Vector of the Balkans. 2020. T. 4. № 1(7)
филологически науки
Mustafayev Zaur Telman oglu NOCÏB M3HFUZ ...
Natica. Zaman keçdikca Nacib Mahfuzun zangin va çoxcahatli yaradiciligina döna-döna qayidilacaqdir. Çûnki adibin biri-birindan maraqli, banzarsiz asarlari ciddi aktualliq kasb etmakdadir. Bu asarlarda yalniz arab ölkala-rinin deyil, bütövlükda istibdad rejimi altinda azab çakan §arq dünyasinin problemlari böyük sanatkarliqla badii tacassümünü tapmiçdir.
ODOBiYYAT SiYAHISI:
1. Hüseyn Farid. Haqiqati ucaltmaq (Nacib Mahfuzun "Liderin qatl günü" romani haqqinda// "ôdabiyyat qazeti", 22 aaprel 2017
2. imran Günel. Nacib Mahfuz — iki sivilizasiyanin oglu // "Sdabiyyat qazeti", 18 noyabr 2017
3. Macidova §. Hayati sahifalara kögüran Nacib Mahfuz // https://ilk-xeber.org
4. Mahfuz Nacib. Bildirçin va payiz (roman) Baki: Tarcüma Markazi, 2016, 445 s.
5. Mahfuz Nacib. Güzgülar (roman), Baki: Nurlar, 2006, 239 s.
6. Mahfuz Nacib. Seçilmiç asarlari, Baki: §arq-Qarb, 2013, 628 s.
7. Mahfuz Nacib. Yeni Qahira (roman), Baki: Qanun, 2013, 246 s.
8. Sami Shmad, El Aydi. Müstaqillik dövrü Azarbaycan romani, Baki: Nurlar, 2017, 191 s.
