MƏKTƏBƏQƏDƏR YAŞLI UŞAQLAR ÜÇÜN EKOLOJİ OYUNLAR Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

УДК 37.01

M9KT9B9Q9D9R YA§LI U§AQLAR U£UN EKOLOJi OYUNLAR

S.T.FEYZULLAYEVA

Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universitetinin §aki filiali Ba§ muallim, Azarbaycan, §aki

Хи^э: ЕЫ^ ЫШ uzэrindэ ekoloji tэrЫyэ $эгта1а§1г. ЕЫ^ tэrЫyэ §эxsiyyэt тМОтт ayrllmaz hissдdir уэ опип tam formala§masma xidmэt edir. ЕЫ^ ЫМ, Ьаеагщ, vэrdiфrin formala§dmlmasmda оуип1агт mustэsna эhэmiyyэti vardlr.Ekoloji mэdэniyyэtэ malik пшт formala§dmlmasl prosesi егкэп щщ1щ dдvrundэn (kдrpэlik) ЬщОугг vэ ЬиШп дтги Ьоуи davam edir, tэкmmlэ§ir. Еко1тап yeti§dirilmэsmm НМп mэrhэlэsi е^иа tэrЫyэsi Из ЬщШугг. ЩщОг эtraf alэmi оуип1аг1а dэrk edir. Ви ara§dlrmamlzda ekoщaq tэrЫyэsindэ еко^ оуипЫпп экэтууэН, дтэШу1, кэуШа кедт1тэ texnologiyalan кт mэsэlэlэrэ aydmhq gэtirilmi§dir. Mэqalэdэ уегИ рейацоц1аг arasmda Ик dэfэ екооуипИапт mиxtэlif теуап1апа gдnэ tэsnifatl араЫтг^т Ekoloji оуипкгт hэyata кegirilmэsi zamam muэШm-tэrbiyэgilэrin шэппэ Сщэп уэ^эШэг уэ екоуэгЛфг тиэууэп edilmi^dir. ЫэЫсэ olaraq опи deyэ ЫШэ^ И, ekoloji оуипШг muxtэlifmeyarlara gдrэ tэsnif edilir, diferensialla§dmllr, опШпп щaqlarm ya§ vэ fэrdi xususiyyэtlэri пэгэгэ almmaqla yaradlcl texnikalar vasitэsilэ sэmэrэli tэdbiqi eкoloji tэlim уэ tэrЫyэ prosesinin кеуАуузШт yuksэldilmэsinэ xidmэt etmi§ оЫг.

Лдаг sдzlэr: eкoloji tэlim, ekoloji tэrЫyэ, ekoщaq, ekooyun, tэsnifat, ekooyunlarm дzэШyi, meyarlar, екоуэМцЬг

ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ИГРЫ ДЛЯ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

С.Т.ФЕУЗУЛЛАЕВА

Шекинский филиал Азербайджанского Государственного Педагогического Института,

главный преподаватель. Азербайджан, Шеки

Аннотация. Экологическое образование формируется на основе экологических знаний. Экологическое воспитание является неотъемлемой частью развития личности и служит ее полноценному формированию. Исключительное значение в формировании экологических знаний, умений и привычек имеют игры. Процесс формирования экологической культуры человека начинается в раннем детстве (младенчестве) и продолжается и совершенствуется на протяжении всей его жизни. Начальный этап воспитание экочеловека начинается с воспитанием экоребенка. Дети познают окружающий мир через игры. В данном исследовании выяснены такие вопросы, как значение, специфика, технологии внедрения экологических игр в эковоспитание детей. В статье впервые среди местных педагогов экоигры были классифицированы по разным критериям. В ходе проведения экологических игр определены обязанности и экопривычки учителей-воспитателей. В результате можно сказать, что экологические игры классифицируются и дифференцируются по различным критериям, а их эффективное применение посредством творческих приемов с учетом возраста и индивидуальных особенностей детей служит повышению качества процесса экологического образования и воспитания. .

Ключевые слова: экологическое образование, экологическое образование, экоребенок, экоигра, классификация, особенности экоигр, критерии, экопривычки.

Azarbaycan Respublikasinin Konstitusiyasinin II fasilinin 78 -ci maddasinda deyildiyi kimi, atraf muhitin muhafizasi har bir §axsin borcudur. Har bir vatanda§in borcudur ki, onu yedizdiran, geyindiran, aldigi hava va gozalliklarla tamin edan tabiati qorusun. Ekoloji tarazligi barpa etmak, tabiatdan samarali istifadaya nail olmaq va ekoloji problemlari samarali hall etmak u9un ekoloji biliya darindan yiyalanmak lazimdir.Ekoloji bilik uzarinda ekoloji tarbiya formala§ir. Ekoloji tarbiya §axsiyyat inki§afinin ayrilmaz

hissadir va onun tam formala§masina xidmat edir. U§aqlarin §axsiyyatinin formala§masi prosesinda oyunlarin mustasna ahamiyyati vardir.

Har talaba saglam tafakkurlu insan saglam muhit alaqalarini dark etmali va galacakda nuallim kimi bunlari ekoloji tarbiya i§inda tadbiq etmayi bacarmalidir. Ekoloji madaniyyata malik insanin formala§dinlmasi prosesi erkan u§aqliq dovrundan ( korpalik) ba§layir va butun omru boyu davam edir, takminla§ir. Ekoinsan yetigdirilmasinin ilkin marhalasi ekougaq tdrbiydsi ifo baglayir. Bu baximdan maktabaqadar ya§li u§aqlarin tarbiya prosesinin aynlmaz hissasi olan ekoloji tarbiya prosesinin erkan ya§lardan ba§lanmasinin xususi ahamiyyati var. U§aqlarin ekoloji tarbiya i§inda muxtalif talim texnologiyalarindan istiifada edilir. Bunlann i9arisnda yuksak samaralilik gostaricisina malik olan oyunlarin xususi yeri vardir.

Pedaqoji istiqamatli ali maktablarda "Maktabaqadar ya§li u§aqlarin ekoloji tarbiyasi"adli se9ma fann tadris edilir. Bu se9ma fanninin mazmunu muasir tahsil va pe§a kompitensiyalarina malik, yuksak saviyyali,yardici, milli va ba§ari dayarlara, ekoloji tafakkur, davrani§, madaniyyata malik kadrlarin hazirlanmasi i§ini hayata ke9irmaya imkan verir. Son illar nazari biliklarla barabar, bacanq va vardi§larin formla§dirilmasi diqqat markazinda saxlanilir. Q.T.Azanbekova. A.T.Kaldibayevanin da qeyd etdiyi kimi ekoloji bilik va bacariq.... ekoloji madaniyyatin bir hissasidir[ 8, s.3]. Fannin proqrami tarafimizdan Azarbaycan Respublikasinin Tahsil Qanununda oz aksini tapmi§ talimin umumi prinsiplari va faal talimin prinsiplari asasinda tartib edilmi§dir. Proqramda ekoloji oyunlarin ahamiyyati, tadbiqi texnologiyalari, forma va s. yer ayrilmi§dir.

Ara§dirmamizda ekoloji oyunlarin ahamiyyati, tasnifati, ozalliyi, hayata ke9irilma texnologiyalari kimi masalalara aydinliq gatirmaya 9ali§acagiq.

Bu fannin maqsadlari arasinda ekoloji oyunlara xususi diqqat yetirilib: ( cadval 1).

s sira "Maktabaqadar ya§li u^aqlarin ekoloji tarbiyasi" fannin tadrisinin maqsadlari i^arisinda ekooyunlara aid hadaflar:

1 Ekoloji oyunlar haqqinda nazari va praktik biliklara malik olmali va onlari tadbiq etmayi bacarmalidir;

2 Talaba fanninin vazifalarina baladdir,muxtalif, muvafiq metodlar se9ir va onlari tadbiq etmayi bacarir;

3 Talim va talimdan kanar ekoloji tarbiya i§i u9un lazim olan elmi-metodik va didaktik vasaitlar hazirlayir;

4 9traf alam magalalari, bayram, aylancalar, yari§lar u9un ekoloji oyunlar ta§kil etmayi bacarir;

5 Umumi madani saviyyasinin - ekoloji madaniyyatin, manavi dayarlarin, camiyyatin dayarlarinin inki§af etdirmasini, ham9inin ekoloji davrani§ qaydalarini bilir va u§aqlarda bu xususiyyatlarin inki§af etdirilmasi yollarii haqqinda biliya malikdir.

Cadval 1. "Maktabaqadar ya§li u§aqlarin ekoloji tarbiyasi" se9ma fanninin tadrisinin maqsad

arasinda ekoloji oyunlarin aid hadaflar.

U§aqlann oynayaraq oyranmasi va aylanmasi samarali usul kimi ozunu dogrultmu§dur. N.Tusi yazirdi ki, u§aqlar oyundan zovq alir, ozlarini gumrah, §an hiss edirlar. Fin maktabaqadar tahsil muasisalarinda hayata hazirliq asasan oyunlar vasitasi ila hayata ke9irilir. Professor M.ilyasov "Muallim pe§akarligi va sari§teliliyinin muasir problemlari" asarinda yazir: "Muallimin pedaqoji texnika elementlarina yiyalanmasi uzunmuddatli bir prosesdir.Yani bunun u9un muallimin faaliyyatinda muayyan muddat lazimdir, ham da bu muddatda onun sirlarina yiyalanmasi" muallimin pe§akariiq va sari§teliliyindan asilidir [6, c.161]. Ekoloji talim va tarbiya prosesinda da oyunlarin rolu avazsizdir.Oyunlardan na daracada samarali istifada edilmasi mahz muallimin pe§akarliq va sari§teliliyindan asilidir.

si

Maktabaqadar ya§li u§aqlara ekoloji madaniyyatin verilmasi maktabaqadar tahsil müassisalarinin qarçisinda duran asas vazifalarindan biridir. Ekoloji madaniyyat ekoloji tarbiyanin bir komponenti olub ekoloji bilik, §üur, davraniçla alaqa ta§kil edir va sadaladigimiz digar komponentlarin üzarinda formala§ir.

Malumdur ki, oyunlar maktabaqadar yaçli irçaqlarin talim-tarbiya prosesinin ayriImaz, spesfik va an samarali formasidir. Ekoloji tarbiyanin formla§dirlmasinda da oyunlarin bu ahamiyyati saxlanilir. Ekoloji tarbiya yalniz nazari deyil, praktik faaliyyat-ekoloji davraniçla da six bagli oldugundan oyunlarin müxtalif növlarindan ekoloji talim va tarbiya prosesda faydalanma imkanlari da böyükdür. Oyunlarin bütün növ va faydalari ekoloji talim va tarbiya prosesinda öz qüvvasini saxlayir va xüsusila, praktik faaliyyat, eyni zamanda inteqrativlik xüsusiyyatina göra daha çox ahamiyyat da§iyir. inteqrativlik, yani bir ekoloji oyunun icrasi zamani u§aqda aqli, fiziki, etik, estetik va s. xüsusiyyatlarin inkiçaf etmasi demakdir. Tabiat bizim ilk müallimimizdir, biz onun parçasi. Ona göra ekooyunlara uçaqlann daxili motivasiyasi avvaldan böyük olur. Peçakar müallim müayyan metodlarla xarici motivasiya da yaradaraq maqsadina nail ola bilir. Ekoloji oyunlarin bachea özaBiklari a^agidakilardan ibaratdir;

✓ Yüksak motivasiya va calbetma xüsusiyyatlari var;

✓ öqli, fiziki, estetik, amak tarbiyasinin kopleks halda inki§af etidirlmasinda yüksak inteqrativlik imkanlarina malikdir;

✓ Ekoloji oyunlar növ müxtalifliyi ila seçilir;

✓ insan-tabiat münasibatlarinin samarali qurulmasina xidmat edir;

✓ Har ya§in fiziopsixoloji imkanlari ila asanliqla va samarali uzla§dinla bilir;

✓ Ekoloji madaniyyatin formala§masi, ekou§aq tarbiyasinnin asas forma va üsullarindan biridir;

✓ Sosial intellekt formala§dirma imkanlari geni^du;

✓ Nitqtafakkür, taxayyül, diqqatin inki§afina asasli tasir etma xüsusiyyatlarina malikdir;

✓ öqli va psixomotor harakatliliyi ila seçilir.

Ekoloji oyunlar müxtalif meyarlara göra tasnif eda bilarik :

• mançayim göra- bilik, bacariq va vardiçlar formala§diran ekoloji oyunlar;

• tasir istiqamatina göra-ekoloji §üur, ekoloji davraniç va ekoloji davraniç stimula edan oyunlar;

• Keçirilma xüsusiyyatina göra-qaydali, qaydasiz oyunlar;

• Yerina göra- maçgala zamani, maçgaladan kanar, maktabaqadar tahsil müassisasindan kanar(pyun-yan§lar va s.) oyunlar

• Taçkilaù xüsusiyya/alarina göra- müallimlar, valideynlar, uçaqlar tarafindan va birga ta§kil edilan oyunlar

• Formasina göra- fardi, cütlarla, qruplarla, kollektiv, kütlavi

• Maqsadina göra- bilik formala§diran, bacariq formala§diran va vardiçlar a§ilayan

• Növüna göra: didaktiv va haraki

Ekoloji oyunlarin keçirilmasinda asas maqsad tabiata qar§i masuliyyat hissi aylamaq va insan-tabiat alaqalarinin kiçik yaçlardan düzgün qurulmasi bacarigi formala§dirmaqdr. Gözallik görmak,yaratmaq, insanvarvarlik, vatanparvarlik hisslarinin inkiçafinda ekoloji oyunlarin imkanlari böyükdür. Ela bu sababdandir ki, A.M.Hasanov ekoloji tarbiyanin imkanlarini yüksak qiymatlandirir[ 3, 273].

Ekoloji oyunlarin hayata keçirilmasi zamani müatüm-tarbiyaglarin üzarina bir çox vazifalar dü§ür:

1. Uçaqlara tabiat haqqinda lazimi biliklar verilmalidir;

2. Ekoloji bacariqlarin formla§adinlmasina çaliçlmalidn;

3. Ekoloji vardiçlarin formla§amasina çaliçlmalidir;

4. §axsiyyat formalçmasi maqsadila tama xidmat edan inteqrativlik qorunmalidir;

5. §axsiyyatin amakda§liq, diqqat, inam, yadda§, vaxtinda qarar çixarma va tadbiqetma kimi xüsuiyyatlarinin inki§af etdirilmasina yardimçi olmalidir;

6. Uçaqlarda tabiati sevmak va qorumaq kimi hisslarini formla§dirlmalidir;

7. Gündalik hayatinda insan-tabiat münasibatlarini dogru qurmaq bacarigi formla§dirmalidir;

8. Ekoloji oyunlar gözalliyi görma, qiymatlandima bacarigi va amak vardiçari a§ilmalidir;

9. Oyunlarin növ müxtalifyi va diferensialligina diqqat verilmalidir;

10. Uçaqlann fardi imkan, maraq va ya§ xüsusiyyatlarina uygunluq gözlanilmalidir;

11. Ekoloj oyunlar aylancali, maraqli va öyradici olamlidir.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Müalliflarekoloji oyunlan §arti olaraq yeddi bölüma ayinr[7, s.64]:

■ Kommunikativ ekoloji oyunlar;

■ Maariflandirici ekoloji oyunlar;

■ Hissiyyatli ekoloji oyunlar,

■ Emosional mühit inkiçaf etdiran oyunlar;

■ Psixoloji matnlardan istifada etmakla keçirilan oyunlar;

■ Senarili oynlardan istifada etmakla nümunavi maçgalalarcbn ibarat olan oyunlar[7, s.63]. Uçaqlara ekoloji t9rbiy9 verifon zaman açagidakilara diqq9t yetirmak lazimdir:

1. Tabiatin atraf mühit ûçûn ahamiyyatina;

2. Tabiatin müxtalifliyina;

3. Tarbiya prosesi zamani u§aga özünün tabiatin bir hissasi oldugunu izah etmak va hiss etmasina nail olmaga;

4. Dünyaya sevgi va pozitiv münasibatin formlaçmasina;

5. Tabiatda har §eyin bir —birila qarçiliqli alaqada oldugunu, bu alaqalarin insan amili sababindan pozulmasi ila tabii va antropogen ekosistemlarda ekoloji tarazligin - homestazin pozula bilacayinin mümkünlüyü fikirina;

6. Bazan lazimi tadbirlar görülsa bela tabii ekosistemlarin baçlangic vaziyyatina gatirila bilmasinin mümkünüsüzlüyüna;

7. Tabiatda göstarilan istanilan manfi tasirin hallinda özündan baçlayan müsbat ekoloji baxi§,bacariq va vardiçlarin ahamiyyatina;

8. Tabii ehtiyatlardan samarali istifadanin vacibliyina;

9. Ekoloji §üur, madaniyyat, davrani§, bacariq qadar ekoloji vardiçlarin erkan yaçlardan qazanilmasinin ahamiyyatina;

10. Yaradici, kreativ münasibat formlaçdirmaq özü problemlarin hallinda i§tirak etmak xüsuiyyatlarinin inkiçafina diqqat yetirilmasina;

11. Saglam mühitda saglam insan olmasi, saglam insanin saglam mühitda olmasi fikirinin mümkünlüyünü dark etmaya;

12. Yaçdigimiz ölkada va dünyada olan ekoloji problemlarin amakdaçliqla hall edila bilacayinin mümkünlüyüna inam hissi yaratmaga

Müxtalif oyunlar keçirilan zaman uçaqlarda müxtalif suallar yaranir. Bu suallann cavablanni tapdiqca u§aqlar, sabab-natica alaqalarini tahlil etmayi va onlarda natica çxarmagi , belalikla, tabiati bir hissasi olmagi, onunla ahangdar ya§amagi öyranirlar. Ekoloji oyunlar, tdMil, ümumild^dirmd, qrupla^dirma, пэйсэ çvxarma, alaqabndrms, tddbiqetms, icra etms, tdkminl9§mi§ icra etma, kreativlik kimi bacariqlarm inki^afina sdbdb olur. Eyni zamanda §axsiyyat xüsuiyyatlarini teçkil edan- amakda§liq, qrupla birga i§lama, praktik bacanqlann formla§amasinda ekoloji oyunlann rolu böyükdür. Ekoloji oyunlann keçirilmasi zamani müallimlar a§agidaki maqamlara diqqat vermalidirlar:

1. Proqarma uygun vaxt müayyan edilmalidr;

2. Oyunlann keçirilmasi ü<ün yer müayyanla§dirilmalidir;

3. Uaqlarda ekoloji tarbiyanin daha da formala§dinlmasi maqsadia didaktik materiallann uçaqlar tarafindan hazirlanmasi maqsadauygundur;

4. U§aqlann ya§ xüsusiyyatlari nazara alinmalidir[7,s, 69].

5. Mahm, §eir, nagillardan geni§ istifada edilmalidir

Bazan dari mana va çatdinlacaq fikiri mahm va çeirla daha aylancali formada u§aqlara a§ilmaq mümkün olur. Oyunlar zamani uçaqlarda endofil, serotonin k imi xoçbaxtlik, xo§ ahavl-ruhiyya, sevinc hissi yaradan hormonlar ifrazz olunur. Bütün analizatorlar i§a qoçulur va u§aq oynayaraq heyvanlan, bitkilari va s. sevirva öyranir. Maraq yarananda öyranmaya aparan yollar da açilir. Müsbat ahval zamani beyinda neyron alaqalarinda siqnallar. Sinaptik alaqalar nöhkamlanir. Növbati öyranma prosesinda u§agin avvalcadan ya§adigi müsbat anlar onu yenidan havasla öyranmaya sövq edir. Z.Qaralov ekoloji tarbiyani tarbiyanin takib hissasi kimi qabul edir, onun hayata keçirilmasinda müxtalif talim texnikalanndan istifadanin , o cümladan §eir, nagillann ahamiyyatini diqqat markazina çakir [1, s. 37].

§eir fikiiin obrazli, qafyэlэnmis, ahrangdar ifadэ edilmэsidir. Belэ xüsusiyyэtlэr usaqlar üçün cazbedicidir. Nümunэ üçün HArifin yazdigi seira §э1<й vэ ya video э^э edэrэk nümayis etdirmk, sэhnэcik qurmaq vэ bununla usaqlarda tэbiэtэ maraq yaratmaq mümkündür: Qalxsin sabalid, vэlэs, Zogal, iydэ. tut, çinar, O qarli zirvэlэrэ, Salamlayanda bahar, Qiy vurub, sevinc ib, Qartal xэbэrэ gэslin. Gэlin eta edэk ki, Düzlэri keçэ-keçэ, insanin arxasinca, Ceyran §9h9r9 gslsin.

Qeyd etdiyimiz kimi bilik, bacariq vэ vэrdi§lэr birlikdэ ekou§aq formala§dinr. Bu üjlü istiqamэt kompleks halinda tama xictet edir. Burada son mэqsэd ekoinsan yetisdmmkdir. Ekoloji vэrdi§lэr intizam, mэsuliyyэt hissi, öhdэçilik götürmэ kimi §эxsiyyэtin vacib teraftarini formla§dinr. Insanin bütün uguru intizamdan baçlayir. On kiçik ugurdan baslamis эп Ь0^уэ с|э<1эг gedэn yolda maraq, sevgi motivasiya gücüm malik oldugu qэdэг mэqsэdэ çatmaqda da intizam vacibdir. Bilmэdэn sevmэk olmur. Öyrэnэrэk insan sevir. Öyrэnmэk üçün isэ yalniz maraq kifayэt etmir. iradi vэrdislэr vэ intizam da çox vacibdir. Leonardo Da Vinçi deyirdi ki, esq Ы^Сэп dogar. Nэ qэdэr çox bi^k, o qэdэr sevэrik.

i.Kant belэ hesab edirdi ki, tэlimin qarsisindaki эп böyük mэsuliyyэtdэn(vэzifэdэ)biri insana eyni anda hэm azadliq^^stlik) hэm dэ müstэqillik qazandirib qanunlara эmэl etmэsini öyrэtmэkdir. Ekoloji tэrbiyэ vэ tэlimdэ tэbiэtэ maraq oyatmaq qэdэr vacib ikinci mэsэlэ ekoloji vэrdislэrin qazanilmasidir. Vэrdislэr kiçik yaslarindan das üstэ yazilan yazini xatirladir. Erkэn verilэn vэrdislэr uzunömürlü vэ möhkэm olur. Bunun fizoloji vэ psixoloji sэbэblэri vardir. Oyunlarla bacariq vэ vэrdislэr formalasdirmaq mümkündür. Alimbr vэhsi tэbiэtdэn tapilan insan övladlarini sonradan xilas edilэrэk, cэmiyyэtэ adaptasiya etmэyэ çalismislar. Bu isdэ эп çэtini ayaqlar üstündэ gэzmэyi öyrэnmэk olub. Çünki 3 yasa qэdэr usaqlar daha çox esitdiklэrini deyil, gördükbrini tэkrarlaylr vэ bu isэ vэrdisэ çevrilir. Erkэn qazanilmis vэrdislэrdэn э1 çэkmэk isэ çox çэtin, bэzэn mümkünsüz olur. Biz bu xüsusiyyэtdэn faydalana bilэrik. Demэli, kiçik yaslardan qazanilan ekoloji vэrdislэr sэxsiyyэtin kamillэsmэsinэ aparan vэ ömrü boyu insana ugur qazandiracaq gücэ malik olan vacib sэrtlэrdэn biridir. Nizami Gэncэvinin 'Ткпэ" эsэrini yada salin. Zэrif bir qizin agir bir öküzü pillэkэnlэrэ qaldirmasi vэrdislэrdэn хэЬэг verir. U§aqlarda hansi ekoloji vэrdislэr formla§malidir?

Bu suali asagidaki kimi çavablandira bilэrik:

1. Tэbiэti qorumaq, qaygi göstэrmэk;

2. Qэnaэt eümk;

3. Yaradiciliq;

4. Dagidici vэ istenitan mэnfi hrar^te qarsi susmamaq

5. Otrafdakilara kömэk etmэk

6. ictimai j^yatda fэal olmaq

7. Plastiksiz l^yata can atmaq

8. Tullantilari çesidbimk

9. Tullantilari lazimi vaxtda tullanti qutularina atmaq

10. Lazimsiz paketlэmэdэn qaçmaq

11. тэьи olan 1эг seyэ üstünlük vermэk

12. istifadэ edilmэyэn эsyalan hэdiyyэ etmэk

13. istifadэ edilmэyэn эsyalara ikinci hэyat vermэk

s4

Oyun, kalendar, yaradiciliq içlari, tecrnba, amak faaliyyati kino va çizgi filmlari, rangli, maraqli çakilli kitablatr, nagil va hekayalar, kollajlar va s. vasitasila vardiçlar a§ilamaq olar. Müsbat vardiçlar qazanan uçaqlar çifahi va amali qaydada ragbatlandirilmalidir. Müallimlar, evda valideynlar vardiçlara qarçi talabkar olmali,u§agi daim nazaratda saxlamalidirlar.Tabii ki, u§agin azadligini alindan almadan, ona kanardan baxilan gözü hiss etdirmadan. Makarenkonun bir fikirini yadimiza salmaq yerina dü§ar: u§aq §axsiyy atina hörmat et va mümkün qadar çox talabkar ol.

Maçgalada aparilan oyunlar kimi maçgaladankanar oyun va aylancalar da maqsada nail olmaq ^ün samarali, tacrübadan çixarilmiç metodlardir. Malumdur ki, idman aylancalari, yari§ xarakteri daçiyir. Burada har komanda qalaba ugrunda çaliçir.Sonra qaliblar mükafatlandirilir. Bela aylancalar u§aq qalbini sevincla doldurur[2,s.367]. idaman yariçlarini ekoloji bilik va bacariqlara inpraviza (^ç^mak) etmak mümkündür.U§aqlar idman aylancalarini xüsusila sevir. Qafasdan qu§ azad etma, payiz meyvalari, bahar güllari, novruz xonçasi, qi§ nagili, meçaya kömak, kim daha çox meyva yigar, harani öz yuvasina qoy va s. kimi aylancali yariçlar taçkil etmak mümkündür. Pedaqoji tacrüba va seminarlar zamani biz talabalarla bela oyunlar taçkil etmiçdik. Uçaqlar oynayaraq, yariçaraq öyarnir va aylanir. Yariçlarda harakatlilik da var ki, bu uçaqlarin qan dövranina, ümumi ahvalina müsbat tasir edir. Demali, bela yariçlarin öyradici va manali, maraqli aylanma tamin etma funksiyalari da vardir. Tabiata mahabbat hissinin yaranmasi ekoloji tarbiya va talimin qarçisinda duran hadafl ardan biridir[4,s.218] va oyunlarla bunu hayata keçirmak daha samaralidir.

Dünyanin an xoçbaxt insanlarinin yaçadigi finlandiya baxçalarinda uçaqlari kiçik yaçlarindan özüna xidmat, yaradiciliq, baçqasina hörmat etmak, ekoloji qidalardan istifada, Yaponiya

§akil 1. Farqli formalarda, müxtalif ya§ qruplari ü9ün, asasan tullantilardan istifada etmakla hazirlanmi§ vasitalarla ke9irilan ekooyun nümunalari. Burada 1-ci va 2-ci §akillarda "Kim daha tez tapar", 3 -cü §akil "Kölgalar teatri", 4-cü §akil "Aid olanlari yerina yerla§dirin" oyunu, 5-ci §akil Novruz xon9asi hazirlamaqla "Novruz oyunu", 6-ci §akilda isa "Hansi fasilda" oyunu ü9ün hazirlanmi§ vasitlar tasvir edilmi§dir.

Natica olaraq onu deya bilarik ki, ekoloji oyunlar müxtalif meyarlara göra tasnif edilir, diferensialla§dmlir, onlarin u§aqlarin ya§ va fardi xüsusiyyatlari nazara alinmaqla yaradici texnikalar vasitasila samarali tadbiqi ekoloji talim va tarbiya prosesinin keyfiyyatinin yüksaldilmasina xidmat etmi§ olur.

1. Qaralov Z.i.. Tarbiya. II cild.-Baki : Pedaqogika 2003.-304 sah.

2. Mursaqulova R. M., Rüstamova N.M.Maktabaqadar pedaqogika. Baki,(ADPU)2012. 432 s.

3. Hasanov A.M. Maktabaqadar pedaqogika. Baki, Nasir, 2000, s.272-275

4. Hasanov, A Agayev. Pedaqogika. Baki: Nasir na§riyyati, 2007.- 496 sah.

5. ibrahimov F.N, FNhüseynzada. Pedaqogika,II cild, Baki: 2013, 548 s.(s.322-350)

6. ilyasov M.i. Müallim pe§akarligi va pedaqoji sari§taliliyin müasir problemlari, Elm va tahsil. Baki, 2018. 208 s.

7. T. Xalilov, S.Mammadova. I-IV siniflarda ekoloji madaniyyat tarbiyasinin formala§dinlmasi. Metodik vasait. Nax9ivan> "ecami" 2022, 80 sah.

8. ФОРМИРОВАНИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ Г.Т.АЗАНБЕКОВА , А.Т. КАЛДЫБАЕВА . Х Международная научно-практическая конференция «НАУКА и ТЕХНОЛОГИИ» [ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ] /сост.: БКуспанова и.т.д - гАлматы, Казахстан, 26.03.2024

9D9BIYYAT