CC BY
0DUNYANIN ON XOÇBOXT ÔLKOSi"NÎN MOKTOBOQODOR TOHSiL MUOSSiSOLORiNiN QABAQCIL TOCRUBOSi
FEYZULLAYEVA SOADOT TEYFUQ QIZI
Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universitetinin §aki filialinin Tabiat fanlari va onlarin tadrisi
texnologiyasi kafedrasi, ba§ muallim Azarbaycan. §aki
U^aqlara qaçmaq, hoppanmaq vd oynamaq uçun vaxt vermak lazimdir. Bu onlarin yaradiciliq zamanidir.
Helsinki U§aq Markazinin direktoru T. Marjoniemi
PRIOR EXPERIENCE OF PRE-SCHOOL EDUCATION INSTITUTIONS OF "THE
HAPPIEST COUNTRY IN THE WORLD
FEYZULLAYEVA SOADOT TEYFUQ QIZI
Department of natural sciences and their teaching technology, Sheki branch of Azerbaijan State
Pedagogical University, senior lecturer Azerbaijan. Sheki
Children should be given time to run, jump and play. This is their creative time. Director of Helsinki Children's Center T. Marjoniemi
Abctract.The ar ticle provides information about preschools and kindergartens in Finland, which is named the happiest country in the world. Finland the freest media is in the top three in the ranking of the country without corruption. The country with the cleanest water in the world is Finland. It ranks among the top three in terms of the number of book readers per capita in the world. In recent years, it ranks first or in the top 5 in the PISA international assessment, which is conducted every 3 years. In the article, we get acquainted with the experience of how children grow up and are brought up in such a country. Information about useful environmental education and teaching methods"("0-to œ ") in Finns' escapades was given. The author also provides information about effective methods applied by benefiting from advanced experience.
As a leading European country, Finland is based on the above idea. The main purpose of Preschool Education in the Finnish Education System is expressed as follows: The main purpose of Preschool Education is to give the child the joy of learning and integration into society.
Key words. Finland, preschools, escapism, advanced practice, preparation for life, creativity, 0 to infinity method.
Annotasiya. Mdqalddd dunyanin эп xoçbaxt ôlkasi adini daçiyan Finlandiyanin maktabaqadar tdhsil muasisalari haqqinda malumatlar verilir. Finlandiya an azad mediya, korrupsiyasiz dôvlat siralamasinda ilk uçlukda yer alir. Dunyamn an tamiz suyu olan ôlkasi Finlandiyadir. Dunyamn adam baçina duçan kitab oxuyanlarin sayina gôra ilk uçlukda yer alir. Son illar 3 ildan bir olmaqla aparilan PÎSA beynalxalq qiymatlandirilmasinda birinci va ya ilk 5likda yer alir. Bela ôlkada uçaqlarin neca bôyumasi va tarbiya almmasi tacrubasi ila maqalada tani§ oluruq. Finlarin eskapilarindaki faydali ekoloji tarbiya va ôyradici metodlar haqqinda malumatlar verilib. Muallif qabaqcil tacrubadan faydalanaraq tadbiq etdiyi samarali metodlar haqqinda da malumat verir. Finlandiya qabaqcil Avropa ôlkasi olaraq yuxaridaki fikiri asas tutur. Finlandiyanin Tahsil Sisteminda Maktabaqadar Tahsilin asas maqsadi bela ifada olunur: Maktabaqadar Tahsilin asas maqsadi u§aga ôyranmanin va camiyyata inteqrasiya olunmanin sevincini yaçatmaqdan ibaratdir.
Açar sôzfor. Finlandiya, maktabaqadar tahsil muassisalari, eskapilar, qabaqcil tacruba, hayata hazirliq, yaradiciliq , 0-dan sonsuzluga metodu.
Son 16 ilda "Dünynin an xo§baxt ölkasi" adini da§iyan, 2010-cu ildan Noel babanin(Santaklausun) vatani hesab edilan, 188min gölü, 179 adasi, 5,5 milyon ahalisi, 2 milyondan 9ox saunasi olan Finlandiya tahsilindan dani§acagiq. Finlandiyanin paytaxti Xelsinki §aharidir. öhalinin asas tarkibi finlar, qisman isveclar va digar xalqlar ta§kil edir. Dinlari lüterant, provaslavdir. Finlandiya özünün qütb gecalari(Aurora Borealis) ila ma§hurdur. Finlandiyaya ag zanbaqlar ölkasi da deyilir. Ag bayraqdaki xa9 Skandinaviya ölkasi olma va xa9in göy rangi Finlandiyanin sularinin ramzidir. Sahasinin 76% metalarla örtülüdür. Dünyanin an 9ox me§a sahasi olan ölkasidir Finlandiya. 9n azad mediya, korrupsiyasiz dövlat siralamasinda ilk ü9lükda yer alir. Dünyanin an tamiz suyu olan ölkasi Finlandiyadir. Dünyanin adam ba§ina dü§an kitab oxuyanlarin sayina göra ilk ü9lükda yer alir. Son illar 3 ildan bir olmaqla apanlan PÍSA beynalxalq qiymatlandirilmasinda birinci va ya ilk 5likda yer alir.
Sadaladigimiz bu xüsusiyyatlari yaradan va ya§adan vatanda§larin yeti§dirilmasi istayi Finlandiyanin maktabaqadar tahsil sisteminda öz aksini tapmi§dir.
Tahsil í§9ilarinin Avropa Komiteti TUCE özünda maktabaqadar tahsil müassisalarinda 9ali§an müallim va pedaqoji i§9ilari birla§dirir. Komitet bela hesab edir ki, Maktabaqadar Tahsil u§aqlara qulluqla va onlarin inki§afi ila ma§gul olmalidir.Maktabaqadar tahsil u§aqlari yalniz maktaba deyil, hayata, sosial dünyaya interqasiyasini hazirlamalidir(3,2022).
Finlandiya qabaqcil Avropa ölkasi olaraq yuxaridaki fikiri asas tutur. Finlandiyanin Tahsil Sisteminda Maktabaqadar Tahsilin asas maqsadi bela ifada olunur: Maktabaqadar Tahsilin asas maqsadi u§aga öyranmanin va camiyyata inteqrasiya olunmanin sevincini ya§atmaqdan ibaratdir(1, 2015).
Finlandiyada bax9alara qisaca olaraq "eskapi" deyilir. Bag9alarda müallimalar va dayalar olur. Qrupda az u§agin olmasini maqsaduygun sayirlar. Qrupdaki u§aq sayi daha 9ox 9-12 arasinda olur. Son illar 4 u§aga bir müallim, bir va ya iki daya arilir. Müallimlar gün arzinda edilacak faaliyyatlarin va u§aqlara öyradilacaklarin planini qurur va u§aq baxicilari da bu planlari tatbiq edir. Finlandiyada 1-7 ya§arasi u§aqlar bag9aya geda bilirlar. U§aqlari 9 ayligindan tez bax9alara qabul etmirlar. 2015-ci ildan bax9aya maktabaqadar qruplara u§aqlarin verilmasi macburidir. U§agi bag9aya göndarmak macburi olmadiqda bela, ailalarin 98%-i u§aqlarini bag9aya göndarirdilar. Müqayisa ü9ün deyak ki, Azarbaycanda bu göstarici 25% ta§kil edir, yaxin zamanlarda onun 50%-a 9atdirilmasi nazarda tutulur.
Finlanduya bax9alari dövlat va özal olaraq faaliyyat göstara bilir. Bunlarla barabar evda bax9alar da faaliyyat göstarir. Bu zaman daha 9ox dörd u§aga i9aza verilir va bir müallim,bir daya ayrilir. Az hallarda milli bax9alara da rast galirik. Bela bax9alarda interyer, eksteryer, vaistalar, aylanca meydanlari milli xüsusiyyat da§iyir, maral9iliq ananalarinin öyranilmasina diqqat yetirilir. Lakin istanilan halda Finlandiya Dövlatinin standartlarina uygun olmasi mütlaqdir. Bax9alarin sayi 9oxdur. Hatta 30 ailadan ibarat ki9ik kandlarda 10 u§aq ü9ün bax9alar ta§kil olunur. Müqayisa ü9ün deyak ki, Azarbaycanda 1825 maktabaqadar tahsil müasisasi vardir ki, onlardan 1692-si dövlat, qalanlar isa özal bax9alardir.
Adatan bag9alar ibtidai maktablarin yaninda ayri bir binada yerla§ir.Bag9alarin i9inda oyun, yemak va vanna otaqlari, paltar qurutma aparatlari, markazi isitma sistemi, yeni binalarda yerdan isitma sistemi da mövcuddur. Bax9ada hayatin olmasi mütlaqdir.Otaqlarda gigiyenik talablara diqqat yetirilir.Rahatliga önam verilir.Adatan otaq ü9ün ayaqqabi va ya baxildan istifada olunur.Corabla gazmaya icaza verilir.Bu ham da ekoloji baximdan önamlidir. Bela olduqda otaqlarin tamizlanmasi ü9ün zarali kimyavi maddalardan istifadaya ehtiyac qalmir. U§aq bax9asi yaxinda olmalidir. Bax9a 2 kmdan uzaq olsa alava naqliyyat xidmati ta§kil edilir. Finlandiyada avvallar yox, artiq 2015-ci ildan bax9aya getmak macburidir. Qrupda 9-12-dan 9ox u§aq olsa 2 müallim ayrilir(5, 2013).
Ödani§lara galinca ayliq taqriban 30-250 yevrodur va bu ailanin büdcasina va u§agin bax9ada ke9irdiyi saata göra müayyan edilir. U§agi bag9aya apardiginizda va u§agi bag9adan götürdüyünüzda bag9adaki yumru enerji cihazina banzar alati salahiyyatli §axslardan birinin telefonuna oxudursunuz. Bu proqram u§agin bag9ada ne9a saat qaldigini hesablayir. í§siz valideynlar ü9ün bax9alar pulsuzdur.
U§aq dogulanda dövlat ailaya i9arisinda hadiyya olan qutu verir. Finlar 9ox vaxt u§aqlari ilk körpalikda ela bu qutularda böyüdürlar. Dövlat ata va anaya Ü9 il müddatinda mazuniyyat ayirir va pul ödayir. Bu müddat u§aqlann aila mühitinda saglam böyümasi ü9ün nazarda tutulub. Hatta müayyan sababdan i§a davam gedan valideynlara yena hamin mazuniyyat pullari ödanilir.
Finlandiyada bax9alarda asasan a§agidaki gün rejimi tartib edilir: Sahar 8:00 - 8:30 sahar yemayi;
Bir-iki saat oyun va tahsil, havaya göra hayatda ke9irilan zaman; Saat 11:00-da günorta yemayi;
Yemakdan sonra u§qlarin tamizliyi, paltarinin dayi§dirilmasi, al-üzünün yuyulmasi; Saat 12:00 - 14:00 günorta yuxusu; Saat 14:00-da günortadan sonra yemayi;
Saat 14:00-dan vaziyyata göra, i9arida oyun va ya u§aqlarin bag9aya 9ixardilmasi Havada u§aqlarin oynamasina xüsusi diqqat yetirilir.
Finlandiya bax9alarinda u§aqlara nalar öyradilir? Har §eydan önca özüna qulluq, sosial bacariqlar, amakda§liq, sahib oldugunu bölü§mak, yardimsevarlik, dastak göstarmak. Fardi yana§maya diqqat yetirilir.L.S.Viqotskinin dili ila desak, fardila§ma talimda(2,s.99)u§agin psixoloji xüsusiyyatlarinin nazara alinmasi demakdir. Akademik bilikd9n daha gox saglamliq vd sosial bacariqlarin fonmala^dinlmasina diqq9t verilir(8,https://mel.fm/ucheba/shkola/4652897-finnish edu).
Finfor u^aqlan imtahalara deyil, h9yata hazinlayin.
Maktabaqadar müassisalarda talim prosesinda asas tutulan prinsiplar sxem 1-da verilmi§dir. Mövzular, onlarin hacmi va öyradilma metodlan ya§a uygun olaraq se9ilir. 1 ya§dan ba§layaraq 7 ya§a kimi a§agidaki istiqamatlarin tadris, sadadan mürakkaba dogru nazarda tutulur: S övvalca u§aqlara yemak yema, özünaqulluq vardi§lari öyradilir(soyunmaq, geyinmak,
yuyunmaq, yemak yemak, zibil 9e§idlamak va yigmaq va s). S U§aqlara gün i9arisinda hekayalar oxunulur, mahnilar dinladilir va 9ox ki9ik ya§larindan etibaran
rasm 9akmaya sövq edirlar. S Daha 9ox al bacariqlari inki§af etdirilir. Yaradiciliq yani, dekor, qura§dirma, kasib -yapi§dirma öyradilir.
S Oyunlardan asas öyranma üsulu hesab edilir va ya§a uygun növlari se9ilir. S Fiziki inki§afin normal getmasi ü9ün tamiz hava va harakatli oyunlara üstünlük verilir. S Buzun üstünda sürü§ma öyradilir. S Üzmak öyradilir.
S Ranglar, say, a§yalarin adlari, tabiat hadisalari öyradilir. S Kitab oxumaq vardi§larinin a§ilanmasina diqqat yetirilir.
rBara-1
PB^barlik^H^
stan- yana§-
1 IIB 1
Ltabiilik
1 tiklik I
Sxem 1. Finlandiya tahsilinin asas prinsiplari.
Finlandiyali uçaqlarin tadrisda ugur qazanmasinin sababi nadir? Sababi çox sadadir: Finlandiyalilar "az daha çoxdur" falsafasina qalban inanirlar. Bu inanc ölkanin tahsil siyasatini idara edir.Müllimlar istadiyi metodu seça bilirlar.
L.Süleymanli yazir ki, Finlandiyada talim proseslarinda taacübünü gizlatmayan Türk müallim öz maqalasinda talim prosesinda innovativ, qeyri-adi, azbara qarçi yönalmi§ darslarla qarçilaçmadigini bildirir. Burada gözlanilan naticalari olmayan çagirdlara da sevgi va qaygi ila yanaçildigini xüsusi qeyd etmiçdir (8, 2019).
Müqayisa ^ün deyak ki, Amerika cox daha yaxçidir, tazyiq, macburiyyat, dars, imtahalar, tapçiriq, iclas va s. kimi yanaçmalarin tahsila ugur gatiracayini dü§ünürlar. Almaniya saglamliq,intizam va xoçbaxlik hissinin vacib oldugunu dü§ünür. Yaponiya ciddi nizam intizam, gigiyena, texnologiyadan samarali istifada, köka bagliligin ugur gatiracayina inanir.
Dünya psixoloqlari insanlarin hayatlari boyu qazandigi ugurun va özlarini neca hiss etmalarinin asas sababini onlarin uçaqliq dövrü ila bagli oldugunu sübut ediblar. Xoçabaxt insanlarin arxasinda xö§baxt valideynlar va qaygisiz uçaqliq durur. Dü§ünüram ki, Finlandiyada uçaga daha çox oynamaga icaza vermakla daha çox öyratmi§ olurlar. Çünki oyunda problemlari hall etmayi öyranarak müayyan bacariqlar qazanan uçaq, galacakda fanlarin tadrisinda çatinliklarin öhdasindan daha inamla galacak. Demak, az öyranib, çox oynamaq. Finlandiya baxçalarinin birinci devizidir. ikinci deviz is9 saddlik vd tdbiilikdir. Yaradici va haraki oyunlar. Sevgi va barabarlik, tamiz hava, ekoyemaklar endofil, serotanin kimi xoçbaxtlik va rahatliq yaradan hormonlarin kifayat qadar sintezina imkan yaradir. Bu isa Fin uçaqlarinin özlarini xoçbaxt hiss etmalarina zamin yaradir. Bununla uçaqlar öyranmaya motivasiya olunurlar.
Maçgala otaqlarinda uçaqlara rahat harakat etmalarina icaza verilir, evda oldugu kimi. Uçaq yerda, kresloda otura bilar. Bu baxçanin ev çaraiti ila oxçarligini tamin edir. Uçaqlar arasinda ayri-seçgilik yoxdur!
Müallimlar xüsusi sorgudan keçirlar daha sonra iça baçlayirlar.Uçaqlari sevmak, ünsiyyat, yaradiciliga havas asas meyarlar sirasindadir.
Ev tapçirigi verilmir, imtahan, test yoxdur. Sadaca baxçada tapçiriqlar verilir. Kimisa xüsusi olaraq uguruna göra tariflamaya yol verilmir. Burada har kas cox sevilir. Insana insan oldugu ^ün dayar verilir. Yeralti tabii sarvatlari kasad olan Fin dövfotinin 9sas kapitali insandir.
Ugurun asas sabablarindan biri da ekoyemak va ümumiyyatla "ekohayat"standartlarinin reallaçdirilmasindan ibaratdir. Ekolayihalara 2011 -ci ildan baçlanilib. Bu layiha 2015-ci ilda uçaq yemaklarinin 50% -nin, sonraki illarda daha cox hissasinin eko talablara müvafiqliyini hadaflayir. Baxçalar arzaqlari fermalardan alir. Artiq 365 ferma eko niçani alib va bu prosesa qoçulub.
3-4 yaçlilarda kompyuter oyunlarina 30 daqiqadan çox olmayaraq icaza verilir. Finlar harakatli, yaradici oyunlara talimda daha geniç yer verirlar. 5 yaçlilarda isa müayyan qadar 1 saatdan çox olmayaraq kompyuterdan istifada edilir.
Bagça müallimi ola bilmak ^ün magistratura saviyyasinda t9hsifo sahib olmaniz vacibdir. Finlandiya uçaq bagçalarinda daya olaraq çaliçmaq üçün isa ibtidai sinifin ardindan peça maktablarina getmayiniz lazimdir. Müallimlarin ixtisasartirma kurslarina getmalari vacibdir.
Dünyada an inkiçaf etmiç tahsila malik Finlandiyada isa müallimlar 2250 -3000 yevro maaç alirlar. iç tacrübasi artdiqca amak haqqina alava mablag yazilir. Bu ölkada müallimlar har hansi quruma tabe olmadan öz tadris rejimini özlari idara edirlar. Bu baximdan onlar an yaxçi çakilda öz uçaqlarina faydali olmaga çaliçirlar.
Müallim adi qazanmaq va buna uygun iç tapmaq kifayat qadar çatindir. Baxçalarda boçanmiç, uçagi olmayan müallimlari müsahibadan keçirir, dayarlandirdikdan sonra iça qabul edirlar.
Azarbaycan inkiçaf etmiç ölkalarin qabaqcil tacrübasini öyranir, eyni zamanda özü da Avropanin Maktabaqadar Tahsil sahasindaki bir çox layihalarinda müvaffaqiyyat qazanib(6. https://www.csee-etuce.org/ru/razdely/innovatsiya-i-obrazovanie/664-ict-in-education ).
Son illar süni intellekt "Education 4.0" adlanan dördüncü tahsil inqilabinda mühüm rol oynayir. Dü§ünüram ki, galacak üçün kadrlarin hazirlanmasinda ilk halqa olan Maktabaqadar Tahsilda bu mütlaq nazara alinmalidir. T.Ü.F.D., dosent Firudin Agayev bela hesab edir ki, tadris ^ün an yaxçi
metod v¡ üsullar t¡qdim ed¡n "Education 4.0" bir çox prosesl¡ri avtomatlaçdirir v¡ inzibati yükü azaldir
(7.https://azertag.az/xeber/Tehsil 40 IV Senaye Inqilabinin teleblerine cavab vere bilen sistem dir-2166707 ).
Biz t¡l¡b¡l¡rl¡ t¡rtib etdiyimiz ekoloji hekay¡ v¡ nagillari müxt¡lif kompyuter proqramlarinin k0m¡yi il¡ canlandirmi§iq. Bu uçaqlarin maragina s¡b¡b olaraq onlari oynayaraq 0yr¡nm¡y¡ ruhlandirmi§dir.
ADPU-nun §¡ki filialinin M¡kt¡b¡q¡d¡r T¡hsil ixtisasinin t¡l¡b¡l¡ri 2022-2024-cü ill¡rd¡ §¡ki §¡h¡r 14, 16, 17, 22 sayli k0rp¡l¡r evi, u§aq baxçasinda keçdiktari pedaqoji t¡crüb¡ zamani oyunlar, yaradiciliq, kreativliyin t¡dbiqi il¡ m¡§g¡l¡l¡r keçmi§ v¡ bel¡ m¡§g¡l¡l¡rin uçaqlarin fiziki v¡ intellektual inki§afina müsb¡t t¡sirinin §ahidi olmuçlar. "ötraf al¡ml¡ tani§liq" m¡§g¡l¡l¡rinin m¡zmunu ¡l i§l¡ri, inteqrativlik, kreativlik ûçûn geni§ imkanlara malik oldugundan t¡crüb¡çi t¡l¡b¡l¡r f¡al t¡lim metodlari t¡dbiq ed¡r¡k yüks¡k n¡tic¡l¡r g0st¡rmi§l¡r. Biz m¡ntiqi, yaradici v¡ t¡ndiqi t¡f¡kkürün inki§af etdirm¡k m¡qs¡dil¡ metodlarin seçilm¡si zamani diferensiallaçma prinsipin¡ ¡m¡l etmi§, hekay¡ qurma, t¡svir etm¡, f¡rql¡ri tapma, r¡ngl¡ri d¡yi§m¡, s¡hn¡l¡§dirm¡, §eir v¡ mahnilarla interqasiyali §¡rh kimi metodlardan istifad¡ ed¡r¡k n¡tic¡l¡rin yüks¡ldilm¡sin¡ nail olmuçuq. Biz m¡§g¡l¡l¡rd¡ istifad¡ edil¡n vasit¡l¡ri özümüz v¡ ya m¡§g¡l¡nin gediçi zamani uçaqlarla hazirladiq. Hazirlanmi§ ¡l i§l¡ri, dekor v¡ r¡sml¡r üz¡rind¡ "ucadan mühakim¡" istifad¡ ed¡r¡k, uçaqlarin yüks¡k motivasiyasina,onlarda nitqin inki§afina nail olduq. Bu biz¡ bir v¡sait üz¡rind¡(dekor, §¡kil, aplikasiya v¡ s.) müxt¡lif inki§af sah¡l¡ri il¡ inteqrasiyaya imkan verdi. Bu is¡ veril¡n biliyin uçaqlarda tam t¡s¡vvür yaratmasina k0m¡k etmi§ oldu.ADPU-nun §¡ki filialinda hazirladigimiz ¡l i§l¡rinin s¡rgisini t¡§kil etdik v¡ institutmuzun internet s¡hif¡sind¡ yerl¡§dirdik. Prosesin gediçi zamani yeni v¡ s¡m¡r¡li f¡aliyy¡t metodlari v¡ üsullari ortaya çixdi. Bunlardan biri d¡ "Sifirdan sonsuzluga"("0-dan œ -a") adlandirdigimiz metoddur. Bunu layih¡ formasinda h¡yat keçirdik. V¡sit v¡ maragin aziligi bizi bu addimi atmaga sövq etdi.9vv¡lc¡ d¡yirmi masada m¡qs¡dimiz v¡ i§in gediçi açiqlandi, sonra is¡ bütün qruplarda t¡dbiqin¡ star veridk. Bu metod t¡dbiq edildikc¡ 0zünd¡n sonra davamliliq yaradir. Bel¡ ki, indi bu metod kerç^ta§dirildikd^ sonra onun davami kimi ekonagillarin t¡rtib edilm¡sini h¡yata keçiririk.
Bu metodun t9dbiqi hansi z^rur9td9n yarandi? öyani v¡siatl¡rin aziligi, motivasiyanin artirilmasi, tullantilarin azaldilmasi, ¡m¡kda§liq v¡rdi§l¡rini artirilmasi, t¡crüb¡nin b0lü§m¡si v¡ daha da z¡nginl¡§dirilm¡si ehtiyaclarinindan.
Bu metodun mahiyydti n9d9n ibardtdir? H¡ra hansi bir t¡l¡b¡ qrupunda mü¡yy¡n olunmu§ mövzu üzr¡ m¡§g¡l¡ nümun¡si t¡§kil edilir v¡ orada ¡n s¡m¡r¡li metodlar seçilir. Daha çox f¡al, interaktiv, canli, c¡zbedici, 0yr¡tm¡ imkanlari geni§ olan, lakin t¡dbiqi mür¡kk¡b olmayan metodlara üstünlük verilir. H¡r qrupdaki t¡l¡b¡ konkret verilmiç mövzunun t¡drisi ûçûn özünün ¡n s¡m¡r¡li bildiyi metodunu nümayi§ etdirir. 9sas §¡rtl¡rd¡n biri oyunlar, metodlann ¡yl¡nc¡li olmasi, ya§a müvafiqliyi, deferensialligi, v¡sitl¡rin mü¡llimin özü t¡r¡find¡n daha çox halda artiq i§l¡nmi§ tullantilardan-kardon, kagiz, plastik v¡ s.d¡n hazirlanmasidir.T¡bii materiallardan hazirlanmi§ v¡sitl¡r, oyuncaqlar da ekot¡l¡bl¡r¡ uygun oldugundan yüks¡k qiym¡tl¡ndirilir. Bagdan yigilmi§ yarpaq, kiçik budaq, da§ v¡ s. ¡lav¡ x¡rc t¡l¡b etmir, tullanti olduqda asanliqla çûrûyûb torpaga qariçir. Plastik, kardon v¡ s.d¡n hazirlanmi§ v¡saitl¡r is¡ ikinçi h¡yat qaznmi§ olur. Mü¡llim hazirladigi v¡sit v¡ ya oyuncaqlarla mü¡yy¡n metod yaradir v¡ t¡dbiq edir.
T9dbiqin sdmdrdliliyi wd9dir? Praktik v¡ ¡lçatan , ekoloji olmasi, yaradiciliq imkanlarinin geni§l¡ndirilm¡si, çoxc¡h¡tli inteqrasiyaya malik olmasidir. Hazirlanmi§ bir oyuncaq v¡ ¡l i§ind¡n m¡s¡l¡n, nitq inkiçafi, savad, hesablama, t¡sviri inc¡s¡n¡t m¡§g¡l¡l¡rind¡ d¡ istifad¡ etm¡k olar. M¡s¡l¡n, tullantilardan hazirlanmi§ gülün üz¡rind¡ hekay¡ qurmaq, g0rdükl¡rini t¡svir etm¡k, yaçadigi me§¡, çôl, ç¡m¡n haqqinda m¡lumat verm¡k, r¡ngl¡ri 0yr¡nm¡k, estetik ruh formalaçdirmaq mümkündür. Bunlarin hamisi birlikd¡ uçaqlarda m¡ntiqi, t¡nqidi v¡ yaradici t¡f¡kkürün inkiçafina s¡b¡b olur.ön ¡sasi m¡§g¡l¡d¡ bunlarin b¡zil¡rini uçaqlarin 0zl¡ri il¡ düz¡ldirik. í§¡ c¡lb olunma çox müsb¡t n¡tic¡l¡r verir-m¡ntiq, yaradiciliqla b¡rab¡r sosial bacariq v¡ 0zün¡ inami da artirir. Dig¡r t¡r¡fd¡n ¡l i§l¡rinin hazirlanmasi kreativlik, q¡na¡t kimi xüsusiyy¡tl¡r formalaçdirir.
Bazan hazirlanmiç vasait va ya oyuncagi mûxtalif qruplara paylayib tapçiriq vermak olar. Bu zaman uçaqlarin na qadar farqli yanaçmalar nûmyiç etdirmasinin çahidi oluruq. Ham da paylaçmalardan otaqdaki har uçaq faydalanir.
T9cmb9ni paylaçmaq ûçûn hansi forma seçilir? Maçgalalar ûçûn hazirlanmiç vasitlar va onlar vasitasila tadbiq edilan metodlar ham canli olaraq tacrüba zamani maçgalalarda, ham da taçkil olunmuç vatsap qruplarinda paylaçilir. Belalikla, qrup yüzlarla metod onlarin tadbiqi ûçûn oyuncaq va vasitlarla zanginlaçir. Va bu proses davamli olaraq hayata keçirilir. Bakalavr tahsil pillasinda olan 4 qrup ûzvlari har dars ûçûn hazirladiqlarini paylaçir. Paralel olaraq maktabaqadar tahsil müassisalarinda pedaqoji tacrübada olan talabalar da öz içlarini paylaçir. Hamçinin baxçalarda mûallimlar da yeniliklardan faydalanir.
Bu metod wyi xatirladir? Tasavvûr edin ki, 4 qutuda sari, qirmizi, göy, yaçil muncuqlar verilib va onlarin istanilan qaydada sapa dûzûlmasi taklif olunur. Bu içi neça nafar hayat keçirarsa o qadar mûxtalif, rangarang muncuqlar dûzûlmûç sap alinacaq. Kiminda sari,qirmizi, göy, yaçil, kiminda qirmizi,yaçil, göy, sari va s. Hayata keçirdiyimiz metodun mahiyyati buna banzardir. Hara birini görüb öz istadiyini yaradacaq. Belalikla, vasitalar davamli dayiçacak, sonsuza qadar bu davam edacak.
Xarici ölkalarin qabaqcil tacrübasi va IV sanaye inqilabinin talablarini ûzvi suratda alaqalandirarak bela naticaya gala bilarik: uçaqlarin saglamligi, sosial inkiçafi asas hadafimiz olmalidir. Son illar adabiyyatda sosial intellekt anlayiça tez-tez rast galirik. Bu gûn uçaqlarda sosial intellektin lazimi saviyyada olmasi vacibdir. Daha çox oyun, yaradiciliq içlarina üstünlük verilmalidir. Bunun ûçûn uçaqlarin mür9kk9b problemfow nec9 yana^masi vd d9yi§9n mühüt9 nec9 öyranmzsina diqqat yetirmaliyik. Birinciya-tanqidi dûçûnma, yaradiciliq, ûnsiyyat, amakdaçliq kimi bacariqlar, ikinciya isa maraq, taçabbûs, azm, adaptasiya, liderlik, sosial va madani çûur kimi xarakterik keyfiyyatlar aid edilir. Xûsusila, atraf alamla taniçliq maçgalalarinin imkanlarindan maksimum faydalanmaq, hamçinin pandemiya va digar ekstremal vaziyyatlarda, uçaqlarin mûayyan saglamliq problemlari olduqda ananavi tahsil formasi ila barabar hibrid modellardan(blended learning) istifadani geniçlandirmaliyik.
Tahsilimizin dûnya tahsil makanina inteqrasiya etmasi, bu sahada alaqalarin artmasi va geniçlanmasina imkan verir ki, öz respublikamizda yaxin va uzaqda olan qabaqcil tacrûbani, yeniliklari faaliyyat sahamiza gatira bilak va ondan yararlanaq( 10, 148).
Azarbaycanda Maktabaqadar Tahsil Mûasisalari ûçûn talim materiallarinin taxmini planlaçdirilmasi Cafarova L.K., Qafaqova X.i., Muradova K.Z, Rahimova S.ö.tarafindan aparilib. Bela planlaçdirma pedaqoji iççilarin öz faaliyyatini dûzgûn qurmalarina kömak edir(9,s.4).
Çagdaç dövr sûratla dayiçir, ona uygun olaraq da kompitensiyalar sûratla dayiçdiyindan korreksiyaedici içlar hamiça ehtiyac duyulur.Tabii ki, milli-manavi xûsusiyyatlarimiz. tariximiz, cografi çaraitimiz, dövlatimizin tahsil siyasatinin prinsiplari asas tutularaq qabaqcil tacrûbadan yararlanaraq öz tahsil modelimizi yaratmiçiq. Artiq Azarbaycanin öz tahsil modeli var va onun takminlaçdirilmasi davamli olaraq hayata keçirilir. Ancaq qabaqcil pedaqoji tacrûba sevik struktura malikdir, çagdaç dövmn talablari da dayiçkandir. Bunlari diqqat markazinda saxlayaraq yeni biliklara va bacariqlara sahib olmali, artiq olanlari takminlaçdirmali, yeni öyranilani tadbiq etmak ûçûn mûhit yaratmali, faaliyyatimizin ardicilligi mûayyan olunmali, tadbiqdan sonra monitorinqla nöqsanlar açkarlanmali va kanarlaçdirilmasi ûçûn addimlar atilmalidir.
Ndticd olaraq onu deya bilarik ki, maktabaqadar tahsil mûassisalarinda biliklarin verilmasindan daha çox inkiçafetdirici mûhitin yaradlmasina, saglam uçaq va sosial intellektin inkiçafini dastaklayan bacariq va vardiçlarin formalaçmasina xidmat edan metodlardan istifada etmaliyik.
§akil 1. Tullantilar va tabii materiallardan talabalar va u§aqlarin birga i§tiraki ila hazirlanmi§
vasitlar
ISTiFADÖ EDiLMi§ 9D9BiYYAT
1. Анна Лиукко, декабрь 2015 г. https://finland.fi/ru/zhizn-i-obshhestvo/obuchenie-doshkolnikov-v-finlyandii/
2. Mammadov A.U. Talimin psixoloji asaslari. Baki, Maarif, 1993., s.99
3. https://www.csee-etuce.org/ru/razdely/obrazovanie-i-obuchenie/225-2014-09-26-15-09-20 Европейский комитет профсоюзов образования.2022.
4. https://finland.fi/ru/zhizn-i-obshhestvo/obuchenie-doshkolnikov-v-finlyandii/
5. Аша Гопалкришнан, август 2013 г. https://finland.fi/ru/zhizn-i-obshhestvo/detskie-sady-v-finlyandii-perej dut-na-e/
6. https://www.csee-etuce.org/ru/razdely/innovatsiya-i-obrazovanie/664-ict-in-education
7. https://azertag.az/xeber/Tehsil_40_IV_Senaye_Inqilabinin_teleblerine_cavab_vere_bilen_siste mdir-2166707
8. Lamiya Süleymanli. Finlandiya maktablarinin bilmadiyimiz möcüzalari - Türk müallimin heyrati. 2019. (https://azedu.az/az/news/14397-finlandiya-mekteblerinin-bilmediyimiz-mocuzeleri-turk-muellimin-heyreti-).
9. Cafarova L.K., Qafaqova X.i., Muradova K.Z, Rahimova S.ö.Maktabaqadar Tahsil Müasisisalari ü9ün talim materiallannin taxmini planla§dmlmasi. Baki, 2015. 120 s.
10. Müseyibov M.i. Müallim pe§akarligi va pedaqoji sari§taliliyin müasir problemlari.Baki, 2018, s.148
