CC BY
19UOT 37.01
KiCÍK YA§LI M9KT9BLÍL9RÍN V9T9NP9RV9RLÍK T9RBÍY9SÍND9 XALQ PEDAQOGÍKASI MATERÍALLARINDAN ÍSTÍFAD9 EDÍLMaSÍNÍN ÍMKANI УЭ
YOLLARI
ÍSMAYILOVA AY§9N F9XR9DDÍN QIZI
Minga9evir Dövlat Universitetinin Pedaqogika va Psixologiya kafedrasinin müallimi, Minga9evir,
Azarbaycan
Annotasiya: Vatanparvarlik gox yüksak va darin insani hissdir. Vatanparvarlar yeti^dirmak mdktdbin qar§ismda duran ba§lica vazifalardandir. Vatanparvarlik tarbiyasi üzra talim prosesinda va §agirdlarin asuda vaxtlarinda aparilan i§lar ganc nasilda Vatana sadaqat, onun nailiyyatlarini, müstaqilliyini va suverenliyini qorumaq hislari formala§dirilmasma yönaldilir. Milli manlik §üuru va milli layaqat hissinin formala§dirilmasi vatanparvarlik tarbiyasinin mühüm vazifalarindandir. Ümumiyyatla, §ifahi xalq adabiyyatimizda yax§iliq va xeyirxahliga, vatanparvarlik tarbiyasina aid goxlu atalar sözü va masal, tapmaca va s. vardir. Nagil va dastanlarimizda, ravayat, latifa, asatir va s.-da bu masala ila bagli onlarla nümunalara rast galmak mümkündür.
Agar sözlsr: vatanparvarlik, vatan,yax§iliq va xeyirxahliq,tarbiya, milli manlik §üuru, milli layaqat hissi,aqli va axlaq tarbiyasi,atalar sözü,tarbiya,mard,casur,xeyirxah.
Mard, casur, xeyirxah, sada, dogru9u insani yüksak qiymatlandirirlar. Lakin vatanparvar o §axsi adlandirirlar ki, Vatan sevgisini sözda va amalda biruza versin. Vatanparvarlik 9ox yüksak va darin insani hisdir. Vatanparvarlar yeti§dirmak maktabin qar§isinda duran ba§lica vazifalardandir. Vatanparvarlik tarbiyasi üzra talim prosesinda va §agirdlarin asuda vaxtlarinda aparilan i§lar ganc nasilda Vatana sadaqat, onun nailiyyatlarini, müstaqilliyini va suverenliyini qorumaq hislari formala§dirilmasina yönaldilir. Milli manlik §üuru va milli layaqat hissinin formala§dirilmasi vatanparvarlik tarbiyasinin mühüm vazifalarindandir. Pedaqoji adabiyyatda göstarildiyi kimi, milli manlik dedikda, har bir millatin mövcudlugu, özünamaxsuslugu, milli özünütasdiqi, milli özünüdarki, milli layaqati nazarda tutulur. Tabii ki, ümumba§ari dayarlara asaslanmaq lazimdir. Mustafa Kamal Atatürk milli manlik va layaqat hissina yiyalanmayin zaruriliyini, türklarin asarat qabul etmayan millat olmasini döna-döna takrar edirdi. Onun fikrinca millat dü§man asaratindan qurtardigi zaman asl millat kimi ya§amaq hüququna malik olur. Atatürk inamla deyirdi: "Ölkanin allida biri deyil, har tarafi mahv olsa, har tarafi odlar i9inda yansa da, biz bu torpaqlarin üstünda har bir tapaya 9ixacagiq va orada müdafia ila ma§gul olacagiq... Milli müdafiamizi dü§manlarin bayraqlari babalarimizin ocaqlarindan 9akilana qadar davam etdiracayik". . [1, s.126 ]
Hayatda bela mövqe tutmaq vatanparvarliyin gözal nümunasidir. Vatanparvarlik milli iftixar hissi ila six suratda baglidir. Odur ki, haqiqi vatanparvar ölkamizin maddi va manavi sarvatlarina, ugurlarina, fiziki va zehni amak nümayandalarina, insanlarina göra iftixar hissi ke9irir. Vatanparvarlik tarbiyasi hislarinin inki§afinda maktablilarin diyar§ünasliq faaliyyati, dogma diyara aid materiallarin toplanmasi va öyranilmasi, eyni zamanda xalq pedaqogikasi materiallarindan istifada edilmasi 9ox ahamiyyat kasb edir.
Manavi tarbiya sisteminda yax§iliq va xeyirxahliq va ham da vatanparvarlik tarbiyasi mühüm yer tutur. He9 da tasadüfi deyildir ki, müqaddas dini kitabimiz "Qurani Karim"da, Hazrati Mahammad öleyhissalamin hadislarinda, mütafakkirlarimizin asarlarinda bu keyfiyyat taqdir olunur: "Vatani sevmak imandandir". (Mahammad Peygambar)
Ümumiyyatla, §ifahi xalq adabiyyatimizda yax§iliq va xeyirxahliga, vatanparvarlik tarbiyasina aid 9oxlu atalar sözü va masal, tapmaca va s. vardir. Nagil va dastanlarimizda, ravayat, latifa, asatir va s.-da bu masala ila bagli onlarla nümunalara rast galmak mümkündür.
Xalq pedaqogikasi materiallarindan istifada edilmakla u§aqlari ki9ik ya§larindan tarbiya etmak mümkündür. insan övladi dünyaya galdiyi andan tarbiyaya, ictimai mühita möhtacdir. Ona
göre da bioloji varliq kimi insanin tarbiyanin tasiri ila sosial §axsiyyata 9evrilmasi, §axsiyyat tarbiyasi ila mü§ayat olunur.
Tarbiya lap ilk dövrlardan u§aq §axsiyyatinin formala§masi prosesi kimi icra olunubdur. Yazan tadqiqat9i öliheydar Ha§imovun qanaati 9ox haqlidir. Ela bu baximdan qadim va orta asrlar dövrü Azarbaycan ictimai-pedaqoji fikrinda i§lanan tarbiya anlamini geni§ manada ela insanin §axsiyyat kimi formala§masi mazmununu da§imi§dir. £ünki masalanin §arhina galdikda onlar birlikda formala§maya tasir edan irsi imkanlarin, mühit va tarbiyanin, özünüdark va özünüinki§afin har birindan ayri-ayriliqda bahs etmi§, har birinin rolunu göstarmi§lar.
irsi imkanlar insanin xarakter xüsusiyyatlarindan na qadar pozulmaz olsalar da, irsiyyati idara etmak mümkün olmasa da manfi irsi alamatlara kanardan tasir göstarmakla, yaxud kanar tasirlarla faydali irsi alamatlarin inki§afina mane9ilik töradan amillarin aradan qaldirilmasi mümkündür. Azarbaycan ictimai-pedaqoji fikir tarixinda apariciliq ta§kil edan bu müddaa tarbiyanin imkanlarini halledici amila 9evirir va buna göra da tarbiyanin ba§lica maqsadini insanin §axsiyyat kimi yetkin, kamil, faydali olmasini tamin etmakda görür. §axsiyyat tarbiyasinin maqsadina insanin ünsiyyat va faaliyyat ü9ün tam hazirla§dirilmasi, öz hissi-idraki qabiliyyatlarinin, ona verilmi§ tabii imkanlarinin inki§afina tam nail ola bilmak daxil edilmi§dir. Ham9inin har bir §axsiyyatda köklari ailanin manavi hayatindan galan manavi §üurun va köklari camiyyatdan ri§alanan axlaqi §üurun formala§dirilmasi diqqat markazinda dayanmi§dir.
Müasir alman pedaqoqu Frans Xofman yazir: "§übha etmak olar ki, ganc nasla tarbiyavi tasir
artiq antropogenezin ilk marhalalarindan §üurlu olmu§ va maqsadauygun tatbiq edilmi§dir". [2, s.19 ]
9n qadim manavi madaniyyat abidalari, fikir nümunalari ila tani§liq bu qanaatin haqiqiliyini tasdiqlayir. "Bilqami§ dastani", "Avesta", "Kitabi-Dada Qorqud", xalq pedaqoji fikri va digar sanat abidalari insanin §axsiyyat kimi tarbiyasi haqqinda mövqeyini adat va ananalar, alda olunan hayat tacrübasi, ictimai axlaq normalari asasinda bildirir. Qadim dövrdan orta asrlara dogru va daha sonralar tarbiyanin mazmunu zanginla§mi§ va mazmundan dogan vazifalar meydana 9ixmi§dir. Bütün bunlar öz aksini filosoflarin, ictimai-pedaqoji fikir va badii söz sanati nümayandalarinin irsinda tapmi§dir.
Ki9ik ya§li u§aqlarin tarbiyasinin mazmununa galdikda daha 9ox aqli va axlaq tarbiyasina diqqat yetirildiyi qanaati hasil olur. £ünki insanin §axsiyyat kimi formala§masinda onun idarki imkanlari va ictimai münasibatlari asas götürür, onlardan istifada edarak va onlari zanginla§dirarak faaliyyat §araiti yaradilir.
9qli tarbiya - insan va dü§üncanin yüksak olmasi, darinliyi, 9evikliyi, süratliliyi, insan, camiyyat, tabiat, kosmik alam, dünya haqqinda biliklara yiyalanma insanin §axsiyyat tarbiyasinda asas kompnentlardan hesab edilir. Xalq pedaqogikasinda, N.Gancavinin, N.Tusinin, A.Bakixanovun, M.T.Sidqinin va digar pedaqoji fikir sahiblarinin asarlarinda §axsiyyatda an ali keyfiyyat agilliliq hesab edilir. Bütün digar müsbat keyfiyyatlarin qazanilmasinda agil asas götürülür. Buna göra da insanda ki9iklikdan agli inki§af etdirmak, har i§a agilla yana§maq keyfiyyati, üslubu, tarzi yaratmaq tarbiyanin vazifasi kimi irali sürülüb. Xalq "Har i§da kamil olmaq agil ni§anasidir"-deyarak aqli tarbiyanin vacibliyini bildirirdi. Xalq pedaqogikasinin dayarli tadqiqat9isi öliheydar Ha§imov xalq pedaqogikasi abidalarinda agilliligin bir sira ni§analarini üza 9ixarir va hamin siraya bunlari daxil edir: bilikli olmaq, dünya görmü§ qocalarin sözlarina qulaq asmaq, özünü a§agi vaziyyatdan ali daracaya 9atdirmaq, fürsati aldan verib döyü§da uduzmamaq, ehtiyatli va tadbirli olmaq, xatarin qar§isini vaxtinda almaq, qilincla alina bilacak §eylarin 9oxunu tadbirla alda etmak, dara dü§makla qabrin darligini da dünyada geni§liya tacrid etmamak, hay-küyü az, xeyri 9ox, mühakimasi darin olmaq, amanata xayanat etmamak, dostluq lazim olan yerda dü§man9ilik (va ya yax§iliq olan yerda pislik) etmamak, ba§qalarinin ba§ina galan hadisalardan özü ü9ün müsbat natica 9ixarmaq, yalan dani§mamaq, hu§iyar olmaq, har §eydan manfaat ala bilmak, mü§gül i§larin 9amini tapmaq, sanat öyranib yax§i ad qoymaga 9ali§maq, ola bilacak §eylardan yax§isini pisini ayirmagi bacarmaq, bir sözla, har i§da kamil olmaq. [3, s.187 ] Qeyd edilan bu agilliliq ni§analari Azarbaycan ictimai-pedaqoji fikir nümayandalarinin asarlarinda da özünü tasdiqlayir. Tadbirlilik, öz yerini bilmak, özünü
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
va digarlarini qiymatlandirmak bacarigi, özünü inkiçafa va takmillaçdirmaya sövq etmak, bilik almaga cahd göstarmak, idaraetma qaydalarina, ictimai va hüquqi normalara adalatla, vicdanla riayat etmak, öz badaninin saglamligini qorumaq va s. idrakla alda edilan keyfiyyatlar Azarbaycan xalq pedaqogikasinda özünü tasdiqlayir. Agilliliq baxti gatirmakdan üstün tutulur. Çünki agilliliq daimi dövlat, zinat hesab edilir. "Kitabi Dada Qorqud"-da deyilir: "Ata malindan na fayda, baçda agil olmasa", "agilsiz adamin çarindan Allah saxlasin", Qatran Tabrizi yazir: "Agilli ogul olsa ocagin közüdür", "Agilli adamlar kin baslamazlar". ö.Xaqani yazir:
"Dil gülünc etmasin deya insani insan agli olmu§ dilin zindani."
N.Gancavi yazir: "Agilli olarsa bir tülkü, inan Mahv edar, canavar olsa da dü§man. Dü§üncasi, agli saglam olan kas Lüzumsuz sözlari söylamaz abas. insana arxadir onun kamali Agildir har kasin dövlati, mali."
Professor Y.Talibov qeyd edir ki, Nizamiya göra, insani kamillik martabasina ucaldan onun aglidir, elmdir. insan, agli-kamali ila §araflidir. insana adab öyradan da onun aglidir. Nizaminin yüksak maqami §axsiyyat qahramanlari Xosrov da, Bahram da, Nofal da, isgandar da, Nü§aba da bu elmlari bilirlar. N.Tusi yazir: "... ilk növbada uçagin tabiatina, naya qabil olduguna nazar yetirmak, aglina, farasatina fikir vermak... vacibdir". . [4, s.160 ]
U§aq tarbiyasinin mazmununa daxil edilan aqli tarbiya göründüyü kimi, yalniz biliklilik, elmlara yiyalanma, alimlik kimi qiymatlandirilmir, axlaqi-manavi keyfiyyatlara yiyalanma vasitasi va bu keyfiyyatlardan istifada imkani kimi nazarda tutulur. Buna göra da aqli tarbiya ila axlaq tarbiyasi bir-biri ila six alaqalandirilir va vahdatda götürülür. Tahsil almaqla, mü§ahida va görüb-götürmakla, sayahatla, hayat tacrübasi ila aglini darinlaçdiran va itilayan, takmillaçdiran §axs bu hesaba harakat va davrani§da, münasibatda, talabat va ehtiyaclarin ödanilmasinda va s. yüksak axlaqi keyfiyyatlardan istifadaya say edir. Hami özünü an yüksak saviyyada tazahür etdirmasa da, xeyir ziyandan çox olur. Lakin tahsil yolu, biliklara yiyalanma, pedaqoji fikir nümayandalarinin fikrinca, çox §ey olsa da, axlaqi tarbiya baximindan har §ey deyildir. Çünki biliklilik heç da agilliliq deyildir. Yalniz agilliligi tamin edan öyranma, tahsil, bilik faydalidir, çünki §axsiyyatin kamilliyini tamin edir. Malum oldugu kimi, çaxsiyyatin formalaçmasi prosesi mürakkabdir. Bu prosesda insanin amak, fiziki, axlaqi, estetik tarbiyasi istiqamatlari özünü göstarir ki, onlar insanin bu va ya digar imkanlarina istinad edarak, son naticada onu fiziki va manavi qüvvalarin ahangdarligina yaxinlaçdirir. §axsiyyatin formalaçmasi bütöv prosesdir, lakin tarbiyanin cahatlarindan har biri digarlari ila qarçiliqli alaqada §artlanir. Eyni zamanda, tarbiya prosesi vahid özaya malikdir. Bu özak bitkin çaxsiyyatin inki§afina kömak edir. Faaliyyatda va ünsiyyatda insanin amaya, adamlara, §axsan özüna müxtalif münasibatlari nainki çaxsiyyat çalarlarina malikdir, habela camiyyatin o axlaqi normalari vasitasi ila §üurda aks olunur ki, bunlari da adamlarin sosial ümumiliyi rahbar tutur va bunlar insanin yaçadigi, faaliyyat göstardiyi mühitin axlaqi §araitini yaradir.
Azarbaycan xalq pedaqogikasinda sosial barabarlik, ümumilik arzu olunsa da, real olmadigindan har bir §axsa tarbiyalilik talablari verilir va har kasin özünü çaxsiyyat kimi takmillaçdirmasi özündan asili hesab edilirdi. Çünki tahsil va pe§a qazanmaq macburi deyildi. Har kas öz mövqeyini, ya§ayi§ini qazandigi aqli, axlaqi, fiziki, estetik, amak tarbiyasi hazirligi ila tamin etmali idi. Camiyyatin asrlar keçarak formalaçan axlaq normalari, insan amallarinin faydaliligi, münasibatlarinin xoçagalimliliyi sanki bir meyar kimi axlaq tarbiyasinin mazmunu va vazifalarini müayyanla§dirmi§, çaxsiyyatin baçlica keyfiyyatina çevrilmiçdir. Azarbaycan xalq pedaqogikasinda
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
kiçik ya§li uçaqlarin vatanparvarlik tarbiyasi tarbiyanin mazmununun an zangin tarkib hissasidir. Xalq pedaqogikasi materiallarinda vatanparvarlik tarbiyasi mühüm yerlardan birini tutur. Bu ham da dars prosesinda öz aksini tapir. Talimin mazmunu, ideya-siyasi istiqamati çagirdlara müallim vasitasila çatdirilir. Mahz müallimin darslarda verdiyi izahat, talim materiallari atrafinda apardigi müsahiba, çagirdlari darslikdaki matnlar üzarinda neca içlatmasi, onlarin mövzularla alaqadar müstaqil içlarini neca taçkil etmasi talim materiallarinin manimsanilmasinda, vatanparvarlik tarbiyasinda halledici rol oynayir.
Çagirdlarda axlaqi keyfiyyatlarin, o cümladan vatanparvarlik hissinin tarbiya olunmasi nisbatan uzun müddatli olub, ardicil, müntazam i§ talab edir. Vatanparvarlik tarbiyasinin taçkilinda bir sira didaktik talablara amal edilmasi lazim galir. Dars prosesinda xalq pedaqogikasi materiallarindan ela istifada etmak olar ki, onunla çagird dü§mana nifrat eda bilsin. Müallimin daniçigi, daniçdiqlarina münasibati, ehtirasli ifadasi, sasinin ahangi, mimikasi, tadris üsullari, darsi taçkil etmak bacarigi - bütün bunlarin keyfiyyatindan çox §ey asilidir. ögar müallim bunlari talimin tarbiyaedici istiqamatina düzgün yönaldarsa, istadiyina da asanliqla nail ola bilar. Bu prosesda aparici rol müallima maxsusdur. 9gar xalq pedaqogikasi materiallari yalniz uzaq keçmiçin hadisalarini §arh etmakla tamamlasaydi, onda onun kiçik ya§li maktablilarin vatanparvarlik tarbiyasi ila alaqalandirilmasi bir o qadar möhkam olmazdi. 9n yax§i dars müasir hayatla alaqalandirilan darsdir. Xalq pedaqogikasinda olan atalar sözlari, zarb masallar bu günümüzda daha vacibdir. "Qoçdan qoç törar", "qoç döyü§üna qoç dayanar", "qoç igid qurddan çakinmaz".
Vatanparvarlik tarbiya edilmasinda har bir imkandan istifada edib onu reallaçdirmaq müallimin müqaddas borcu olmalidir, çünki müallimin har bir harakati, har bir sözü tarbiya edir, maktablilari vatanparvar bir insan, asl vatanda§ kimi safarbarliya alir.
Kiçik ya§li maktablilar camiyyatdan kanarda faaliyyat göstarmirlar. Onlar xalq namina fadakar amakda, Vatanin qüdratinin möhkamlandirilmasinda, §araf va §öhratinin barqarar edilmasinda faal içtirak edir. Vatan dü§manlarina qarçi bari§maz olurlar. Har bir müallim va tarbiyaçi Vatanimizin keçmiçi va indiki dövrlarinin öyranildiyi bütün darslarda, tadbirlarda maktablilara bela bir fikri talqin edirlar ki, Vatan dogma evdir; Vatanin saadati har bir kasin saadatidir; Vatanin kadari onun kadaridir! Vatanimizin tarixinda xalqimizi §öhratlandiran çoxlu parlaq mardlik va qahramanliq sahifalari vardir. Müallim va tarbiyaçilar kiçik yaçli maktablilarin §üurlarinda acdadlarinin §öhrati va çarafinin, elm va madaniyyatinin, incasanat va adabiyyatinin varislari olduqlari fikirlarini möhkamlandiran vatanparvarliya dair na varsa onlarin hamisi haqqinda iftixar hissi oyadirlar. Bu gün orta ümumtahsil maktablarinda, xüsusila ibtidai maktablarda Azarbaycan ^ün yetiçdirilan vatanparvar, matin, layaqatli vatandaçlar tarbiya etmak va formalaçdirmaq kimi vazifalar mühüm ahamiyyat kasb edir. Maktablilari layaqatli vatanparvar vatandaçlar kimi tarbiya etmak zamanin an vacib problemidir.
Biz talim prosesinda kiçik yaçli maktablilarda Vatana mahabbat hissini tarbiya edarkan müallimlarin hansi masalalara xüsusi diqqat yetirdiklarini xarakterik nümunalar asasinda göstarmaya çaliçacagiq. Öz tutdugumuz sistemda ardicil olmaq ^ün biz bu masalada öz mövqeyimizi saxlayacagiq. Bununla alaqadar olaraq bir cahati xüsusi qeyd etmak lazimdir. Müallim ayri-ayri mövzulari tadris edarkan müasir darsa verilan bütün talablari nazara almalidir. Xalq pedaqogikasi materiallarinda keçmiçda Azarbaycan xalqinin öz Vatanini qorumasina dair mövzulara hasr edilmi§ darslar §agirdlarda vatanparvarlik tarbiyasinin inkiçafinda mühüm rol oynayir. Tomrisin, Cavançirin, Babakin, §ah ismayilin, Cavad xanin faaliyyati ila bagli mövzularin tadrisi prosesinda maktablilar öyranirlar ki, Azarbaycan xalqi lap qadimdan baçlayaraq öz Vatanini mardlikla müdafia etmiçdir. Bela darslar keçmiçda Azarbaycan xalqinin öz Vatanini qorumasi haqqinda §agirdlarda konkret tasavvürlar yaradir. Maktablilar Azarbaycanin qadim §aharlari - Tabriz, Baki, Ganca, Çamaxi ila qahramanliq §aharlari kimi tani§ olurlar. Onlar bu naticaya galirlar ki, xalq vatanparvardir, xalq hami§a öz Vatanini yadelli içgalçilardan qorumaq ^ün azmla mübariza etmiçdir.
Keçmiçda Azarbaycan xalqinin öz Vatanini qorumasina aid mövzulari keçarkan çagirdlari bu qanaata gatirmak darsin asas tarbiya maqsadini taçkil edir. Lakin maktablilari keçmiçda xalqimizin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
vatanparvarliyi ila tani§ etmak ^ün bu cahata xüsusi diqqat yetirmak lazimdir. Müallim keçmiçda vatanparvarliyin ziddiyyatli xarakter daçidigini nazarda tutmalidir. Zahmatke§ xalq Vatanin an agir daqiqalarinda onun müdafiasina qalxsa da, daxili dü§manlara da hamiça nifrat baslamiçlar. Qabaqcil müallimlar hamiça keçmiçda Azarbaycan xalqinin öz Vatanini qorumasina aid masaladan daniçarkan bu mövzunu asas tuturlar.
Müallim "Xalq harakati" mövzusunu keçarkan Qaçaq Nabinin faaliyyati üzarinda xüsusi dayanir. O, masalan, öz giri§ müsahibasinda qeyd edir ki, xan va baylarin hökmranligi zamani kandlilar çox agir vaziyyatda yaçayirdilar, an yax§i torpaqlar, otlaq yerlari xanlarin va baylarin ixtiyarinda idi. Kandlilarin çoxunun torpagi yox idi. Onlar daim yamac dolaçirdilar. Kandlilarin ilin çoxunu varlilarin yaninda içlayir, torpaqlarini becarir, onlar üçün binalar tikir, arxlar qazir, odun daçiyir va baçqa içlar görürdülar. Baylarin, xanlarin dözülmaz zülmü kandlilari cana gatirmiçdi. Onlar öz agalarindan §ikayatlar yazir, bazan hatta baylarin malikanalarina od vurur, onlari öldürürdülar. Bazi kandlilar canlarini qurtarmaq üçün daglara, metalara qaçir, silahlanir va dastalar düzaldirdilar. Bu dastalara xalq arasinda qaçaqlar deyirdilar. Çünki onlar öz yerlarindan qaçaq dü§mü§dülar. Qaçaqlarin çoxu xalqin azadligi ugrunda mübariza aparir, kandlilara zülm edanlardan intiqam alirdilar. Müallim göstarirdi ki, Qaçaq Nabi xalq dü§manlari ila mübariza edarkan Çar hökümati da bay va xanlarin tarafinda duraraq Nabini tutub sürgün etmak istayirdi. Müallim §agirdlari ba§a salirdi ki, xalq qahraman Nabini müdafia edir, onun tarafinda dururdu. Mövzu bela §arh edildikda maktablilar xalqimizin Qaçaq Nabi kimi igid ogullarinin apardigi mübarizanin mahiyyatini ba§a dü§ür va onlari asl vatanparvar xalqin öz zülmkarlarina qar§i qahramanliq mübarizasina ragbat baslayirdilar. Belalikla da, müallim keçmiçda xalqin vatanparvarlik hislarinin ziddiyyatli xarakter daçimasi haqqinda maktablilarda aydin tasavvür yaradir. O, §agirdlari bu naticaya gatirir ki, asl vatanparvar xalqdir. Xarici basqinlardan an çox xalq zarar çakir, xalq da xarici qasbkarlarla mübarizada ardicil olur. Hakimiyyatda olanlar isa çox vaxt xarici i§galçilarla saziça giriçmaya cahd edirdilar.
Ata yurdu darslarinda matnlarin §agirdlarin vatanparvarlik tarbiyasina tasirini artirmaqda mövzunun qahramanliq tarafinin açilmasinin böyük ahamiyyati vardir. Nümuna ^ün deyak ki, "Hazi Aslanov" mövzusunda xalqimizin qahramanliq tarixini göstarmakla façizma qarçi xalqlarin birliyini aks etdiran nümunalar gatirilir. Bela olduqda çagirdlari qahramanliq raçadati calb edir, vatanparvarlik hissi artir. Bu asasda yaranan dünyagörü§ çagirdlarda qahramanliq haqqinda, qahramanin yax§i cahatlarini taqlid etmak meyli formalaçir, onlarin harakat va amallarini özlarina götürarak ideallarina çevirirlar. Bu ideal da onlari vatanparvarliya, xalqin i§i ugrunda mübarizaya har vaxt hazirlamaga ruhlandirir.
Azarbaycanin Ermanistan tarafindan tacavüza maruz qalmasi, arazilarinin i§gal olunmasi ila bagli mövzularin tadrisi prosesinda §agirdlar yeni tipli vatanparvarlik - müstaqil Azarbaycan vatanparvarliyi haqqinda tasavvür alda edirlar. §agirdlar Azarbaycan xalqinin ermani façizmina qar§i mübarizasini göstaran müxtalif nümunalarla tani§ olurlar. Maktablilar §irin Mirzayev, Allahverdi Bagirov, Canpolad Rzayev, ölif Haciyev kimi qahramanlarin timsalinda Azarbaycan vatanparvarliyinin ümumxalq vatanparvarlik olmasini ba§a dü§ürlar. Müallim vatanparvarlik hissinin bu xüsusiyyatina §agirdlarin diqqatini calb etmalidir. Azarbaycan xalqinin ermanilara qar§i apardigi müharibanin xarakteri, mahiyyatini §agirdlara izah edib ba§a salmaq üçün müallimdan xüsusi bacariq talab olunur. Müallim xüsusi olaraq, müharibanin Azarbaycan tarafindan adalatli, azadliq müharibasi, ermanilar tarafindan isa adalatsiz, tacavüzkar mühariba oldugunu diqqata çatdirmalidir. §agirdlar ba§a dü§malidirlar ki, bu tacavüza, i§gala maruz qalmi§ Azarbaycan xalqinin Vatan müharibasidir. §agirdlara "Vatan müharibasi" anlayiçini düzgün izah etmak lazimdir. Onlar bilmalidirlar ki, bu müharibaya na ^ün "Vatan müharibasi" deyirik.
Azarbaycan xalq pedaqogikasinda vatanparlik hissi özünü dogrultmu§, müxtalif asarlarda öz aksini tapmiçdir.
Müstaqil Azarbaycanin inkiçaf etmasi yolunda ahalinin müxtalif tabaqalarinin fadakar amayini aks etdiran matnlarin tadrisi prosesinda Azarbaycan vatanparvarliyinin ba§qa bir cahati ila
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
tani§ oluruq va çagirdlara bunu öyradirik ki, Azarbaycan vatanparvarliyi faal vatanparvarlikdir, o, har kasdan öz gücüna göra vatana xeyir vermayi talab edir. insanlarin hayat va inkiçafi ^ün lazim olan na varsa hamisi amakla yaradilir. Buna göra da amak qabiliyyati olan har bir adam ham özünün hayat va faaliyyati ^ün, ham da camiyyatin rifahi ^ün ictimai-faydali amakda i§tirak etmalidir. ömakda i§tirak etmadan camiyyatin har hansi nematlarinda istifada eda bilacak bir adam baçqalarinin hesabina yaçayir. Müallim çagirdlari Vatan qarçisindaki borcunu har gün vicdanla yerina yetiran siravi insanlarin namuslu amak nümunalari timsalinda ba§a salirlar ki, iqtisadiyyatin, biznesin müxtalif sahalarinda vicdanla çaliçmaq, vergilari qaydasinda ödamak müstaqil Azarbaycan vatanparvarliyinin an mühüm ifada formalarindan biridir. 9maya mahabbat va namuslu münasibat, yalniz amayin galir manbayini ta§kil etmasi, §axsi amayi ila Vatanin rifahina xidmat etmak arzusu va bunu bacarmaq müasir Azarbaycan vatandaçini farqlandiran asas keyfiyyatdir. Müallim konkret nümunalarin tahlili zamani çagirdlara ba§a salmalidir ki, har bir vatandaçin amayi Vatanimizin inkiçafina xidmat edan vatanparvarlikdir.
Çagird öz vatanparvarlik hissini neca ifada etmalidir? O, öz Vatani ^ün na eda bilar? Çagirdlarin bir qismi bu suallara cavab vermakda çatinlik çakirlar. §agird amayinin vatanparvarlik nöqtey-nazarindan aydinlaçdirmaq üçün uçaqlarin vatan namina çaliçmasina aid mövzularin tadrisi xüsusan faydalidir.
Müallim, hamçinin çagirdlara izah edir ki, vatanparvarlik takca ala silah alib torpagi qorumaq deyil, ham da mansub oldugumuz xalqa, torpaga, zangin tabiatimiza, soykökümüza, kandimiza, maktabimiza bagliliq va onu sevmakdir. Ermanilar tarix boyu torpagimiza göz dikiblar, zaman-zaman müxtlalif vasitalardan istifada edarak torpaqlarimizin bir hissasini zabt ediblar. Eyni zamanda, xüsusi olaraq vurgulayir ki, ermanilar tarixi dü§manlarimizdir, onlara qar§i hami§a azmkar, mübariz va qatiyyatli olmaliyiq. Maktabda §agirdlarin yaxindan kömayi ila "Azarbaycanin mard ogullari", "Heç kas unudulmur, heç na yaddan çixmir", "Kandimizin mühariba veteranlari", "Mazunlarimiz vatanin keçiyinda" foto stendlari hazirlanir va maktablilara nümuna kimi göstarilir.
Vatanparvarlik tarbiyasi ardicil suratda aparilmalidir. Bu zaman §agirdlarin ya§ saviyyasi nazara alinmalidir. 9gar a§agi siniflarda asasan, qisa hekayalar, epizodik tarixi faktlar hayatla alaqalandirilirsa, yuxari siniflarda vatanparvarlik tarbiyasi siyasi biliklarla vahdatda aparilmalidir. Xalq nagillarimizda, dastanlarimizda vatanparvarlik tarbiyasi çox gözal çakilda maktablilarimiza çatdirilir. Qadim zamanlardan üzübari asasan atalar sözlarinda daha çox vatanparvarliya aid zarb masallar vardir: "igidlik döyü§da malum olar", "igidlik ondur, biri zordur, doqquzu fand", "igid ogul dü§mana ayilmaz", "igid odur atdan dü§a atlana, igid odur har yaraya qatlana". . [5, s.106]
Xalq pedaqogikasinda bu cür misallarin gatirilmasi maktablilarimiza qorxmazliq, mardlik, igidlik, vatanparvarlik xüsusiyyatlarinin formalaçmasina çarait yaradir.
Bundan ba§qa müallim vatanparvarlik hissini güclandirmak üçün talim prosesindan da istifada edir. Bela ki, darsin taçkilinda suallar qoymaqla, test suallari tartib etmakla bu kimi xüsusiyyatlari uçaqlarda açilayir. Masalan, keçilmiç mövzulari, yeni mövzularla alaqalandirmakla orada vatanparvarliya aid suallar qoyur, aldigi cavabdan natica çixarir.
Müallim: Azarbaycan tayfalari xarici içgalçilara qar§i na üçün vuruçurdular?
§agird: Xarici içgalçilar arzimizi ala keçirmak, var-dövlatimizi talamaq, ahalimizi qul etmak istayirdilar.
Müallim: 9gar Azarbaycan tayfalari öz Vatanlarini müdafia etmasaydilar, dü§manlar na edardilar?
§agird: Azarbaycanlilar öz vatanlarini müdafia etmasaydilar, dü§manlar xalqimizi asarat altina alib, qul edardilar.
§agird: Onlar bizim torpaqlarimizi alimizdan alardilar. Çagird: Ölkamizi dagidardilar.
Müallim: Babalarimiz zahmatsevar va qoçaq olmuçlar. Onlar öz Vatanlarini candan artiq sevirdilar. Vatan bizim ûçûn anadir. Xalqimizin igid ogullari bir övlad kimi anamiz Azarbaycani hami§a yadelli içgalçilardan qorumuçlar. Siz bu qahramanlardan kimlari taniyirsiniz? Çagird: Koroglunu Çagird: Babaki Çagird: Cavançiri
Respublikamizin xeyli maktablarinin i§ tacrübasi onu da göstarir ki, vatanparvarlik mövzularini samarali tadris etmak, mövzuda tasvir olunan fakt va hadisalari darindan manimsatmak, bunlarin daxili mahiyyatini düzgün dark etmak ûçûn ilk növbada bunlari ayanilaçdirmak, sanadlaçdirmak lazimdir. Bela olduqda, çagirdlarda mövzuda tasvir olunan hadisalara gûclû inam oyanar va bu inam onu öyranmaya tahrik edar.
Bu i§da tadris kinolari, hamçinin badii kinolar mühüm ahamiyyat kasb edir. 9yani vasait kimi müallimlarin mövqeyina va taçabbûskarligina uygun olaraq an müxtalif formalardan istifada etmak olar.
Belalikla, xalq pedaqogikasi materiallarindan istifada etmakla kiçik yaçli maktablilarda vatanparvarlik hissinin formalaçdirilmasinin imkan va yollari çoxdur. Onlardan istifada etmakla tadrisi daha da samarali etmak olar.
9D9BÎYYAT SÎYAHISI:
1. A.Abbasov, H.ölizada. Pedaqogika: Dars vasaiti. Baki, 2000. s.126
2. Xofman Frans. Mudrost vospitaniya. M., 1979.
3. Haçimov Э. Azarbaycan xalq pedaqogikasinin bazi masalalari. Baki, 1970. s. 187
4. Xaca Nasraddin Tusi. öxlaqi Nasiri: 2-ci na§r. Baki, 1989, s. 160
5. 9smar Sadiq qizi Badalova. Azarbaycan xalq pedaqogikasi. Müallim naçriyyati.BAKI -2009. s.106
