CC BY
2DiZAYN УЭ MÜASiR iFADa VASiTaLaRi
T9RAN9 BaKiROVA §AiQ QIZI
Доцент Азербайджанского Архитектурно-Строительного Университета,
Азербайджан, г.Баку
Annotasiya: Dizayn fdaliyydti insani dhatd eddn mühitin, camiyyatin taklif vd talablarina uygun ta§kil olunur, normal ya§ayi§ §araitinin yaradilmasi ügün inki§af etdirilir. Lakin mühitin ta§kili proseslarinda insanin fizioloji, funksional talablarindan dlavd emosional hisslarin nümayi§ etdirilmdsi inkar edilmazdir. Insanin talablari na qadar müxtalif olarsa atraf mühitin va onun obyektlarinin dark edilmasi, qavranilmasi da bir o qadar masuliyyat talab edir. Dizayn faaliyyati naticasinda insanin sosial dü§üncasini va gündalik faaliyyatini, hayat tacrübasini tamamlayan formalar mühitda yaradilir. Memarliq mühitinin ta§kilinda asas qanunauygunlularin talabatla yana§i emosional tasir, informasiyanin toplanmasi, tafakkürün, dü§üncanin, fantaziyanin formala§masina tasir edan amillar, ifada vasitalarinin mühüm rolundan asililiq, insanin va sosial qruplarin hayat tarzini va harakatlarini nizamlayan bir vasita kimi gixi§ etmasi nazara alinmalidir.
Agar sözfor: memarliq mühiti, mühitin estetik ifadaliyi, memarliq mühitinda assosiasiya
ДИЗАЙН И СОВРЕМЕННЫЕ СРЕДСТВА ВЫРАЗИТЕЛЬНОСТИ
Аннотация: Человек проводит большую часть жизни в городской среде, и именно эта среда оказывает наибольшее воздействие на ритмы жизненной активности и поведение человека. Происходящее сегодня уплотнение городской застройки «сжимает» время и ускоряет жизненные процессы. Понимание механизмов влияния архитектурной среды на человека невозможно без понимания структуры города как системы, построенной на принципах иерархии. Выразительность архитектурной среды зависит в первую очередь от творческой деятельности, переживания и мысли дизайнера. Эстетическая выразительность дизайна помогает выявить объективные и субъективные составляющие процесса воздействия архитектурной среды на эмоциональные состояния человека. Главная задача акцентировать внимание на особенностях взаимосвязей архитектурной среды и человека, архитектурные формы и особенности их зрительного восприятия, эмоциональные реакции и переживания при восприятии архитектурных форм.
Ключевые слова: архитектурная среда, эстетическая выразительность среды, ассоциации в архитектурной среде.
DESIGN AND MODERN MEANS OF EXPRESSION
Abstract. A person spends most of his life in an urban environment and this medium has the greatest impact on the vitality and the rhythm of human behavior. What is happening today is that sealing urban "compresses" the time and speeds up the processes of life. Understanding the mechanisms of influence on the architectural environment of man is impossible without understanding the structure of a system built on the principles of the hierarchy. The expressiveness of the architectural environment depends primarily on the designer's creativity, emotions, and thoughts. The aesthetic expression of the architectural environment helps to identify the objective and subjective components of the process of architectural environment impacts on the emotional state of a person. The main objective is to focus on the interplay between the architectural environment and human and architectural forms and the features of their visual perception, emotional reactions, and experiences in the perception of architectural forms.
Keywords: architectural environment, aesthetic expressiveness of the environment, associations in the architectural environment.
Problemin qoyulu^u. incasanatin ifada formalari §ahar mühitindan tutmu§ ki9ik element 9e§idlarina kimi nümunalarda aks olunmaqdadir. Bu 9e§idlardan önamlisi, gündamda olan masalalari daha qabariq hall etmak macburiyyatinda olan saha §aharin memarliq mühiti va onun dizaynidir. §aharin memarliq mühiti camiyyatin taklif va talablarina uygun ta§kil olunur, normal ya§ayi§ §araitinin yaradilmasi ü9ün inki§af etdirilir. Sosial tabaqanin takliflarini nazara alan §ahar mühiti sosial-iqtisadi sanadlar asasinda (ba§ plan) §aharin potensialini inki§af etdirmak ü9ün, sosial-kommunal, ictimai, naqliyyat §abakalarinin, sanaye, tabii land§aft zonalarinin inki§af variantlarina asasan ta§kil olunur. Lakin mühitin ta§kili proseslarinda insanin fizioloji, funksional talablarindan alava emosional hisslarin nümayi§ etdirilmasi inkar edilmazdir. Müasir zamanda talablarin va elmi nailiyyatlarin müxtalifliyi camiyyat arasinda ayri-ayri sosial qruplarin amala galmasina §arait yaratmi§dir. Adatan, insanin malumatlanmasi, madaniyyatinin inki§afi, hayat faaliyyati, yaradiciliginin ifada üsullari onun atraf mühitinin formala§masi ila six bagli olur. Bu baximdan ona bilavasita tasir edan incasanat nümunalarinin düzgün ta§kili va rolu danilmazdir va ya ya§ayi§ tarzini formala§diran masalalarin hallinda yeni üsul va metodlarin irali sürülmasi qa9ilmazdir. ilk olaraq onu qeyd edak ki, insanin atraf mühitla, memarliq mühiti ila alaqa qurmasi onun hisslari va qavramasi vasitasila hayata ke9ir. Mahz, emosiyalarinin kömayi ila insan qavranilan, hiss edilan hadisa va obyektlara öz münasibatini bildirir.
3dabiyyatlarin tahlili. incasanatin formasi kimi 9ixi§ edan dizayn insanin hisslarini va müasir madaniyyatin ifada formasi kimi 9ixi§ etmasi bir 9ox ara§dirma9ilar tarafinda tahlil edilmi§dir. Fransiz filosofu Jan-Jak Russo incasanati atraf mühitin tasviri kimi deyil, har §eydan avval insan emosiyalarinin va ehtiraslarin ifadasi kimi a9iqlayirdi. Memarliq mühitinin da incasanat asari olaraq bütün estetik talablari özünda aks etdirmasi §aharsalmanin asas problemlarindan biri hesab edilmalidir. Artiq dizayn isa vasita9i faaliyyat sahasi kimi, badii konstruktorla§dirma, a§yalara önamli xarici va daxili sima bax§ etdiran, onlarin formal xüsusiyyatlarini hazirlayan va nümayi§ etdiran yaradici faaliyyat kimi taninilmi§dir. Dizayna eyni zamanda camiyyatin maddi, manavi, badii, sanaye sahalarini birla§diran, alaqalandiran bir faaliyyat va ya camiyyat daxilinda kütlavi kommunikasiya kimi baxilmasi da biza malumdur. Artiq müasir zamanda onu deya bilarik ki, dizayn sosial-madani fenomen olaraq insanin varligini bütün sahalarda dastaklayan, ahata edan bir anlamda formala§mi§dir. Ba§ariyyatin he9 bir madani tarixi marhalasinda müasir dövrdaki qadar dizaynin 9ox§axali olmasinin, müasirliyin bütün keyfiyyatlarini, elmin nailiyyatlarini özünda aks etdirmasinin §ahidi olmami§diq. Müasir madaniyyatin problemlari diapazonunda dizayn faaliyyati mövzusunun ara§dirilmasi müasir tarixi marhalanin öyranilmasina cahd kimi qabul edilmi§ olur. Ümumiyyatla, dizaynin statusu insan talabatini nazara alaraq, mai§atda özünü tasdiqlaya bilmasidir. Daxili hisslarin vasitasila yad alami tamamila özüna tabe edan dizayn tasavvürün a§ya, memarliq mühitinda proyeksiyasi kimi universal hayatin atributuna 9evrilmi§dir. 9gar hesab etsak ki, madaniyyat manaverici qanunlarin faaliyyati naticasidirsa, müasir madaniyyat isa dizaynda manaverici qanunlarin faaliyyatinin naticasidir. Bu qanunlarin tadqiqati insanin müasir dövrda haqiqata olan münasibatlari asasinda mana va tasavvürlarin tapilmasina imkan yaradir. Lakin, dizayn semiotik qurulu§ baximdan indiyadak har tarafli ara§dirilmadigina göra dizayn nazariyyasinin inki§af süratinin tacrübadan geri qaldiginin §ahidi oluruq. Dizayn obyektlarinin ara§dirilmasi yalniz onun tacrübadaki nailiyyatlarina asasan §arh edildiyina göra dizaynin manavericilik mexanizmi arxa plana ke9arak kifayat qadar öyranilmami§dir.
Bu baximdan dizayn obyektlarinin formayaranmasinda asas §artlardan biri onun badii obrazinin dark edilmasidir. insanin talablari na qadar müxtalif olarsa atraf mühitin va onun obyektlarinin dark edilmasi, qavranilmasi da bir o qadar masuliyyat talab edir. Deya bilarik ki, dizayn obyektlarinin badii halda darkedilmasi prosesi insanin tabiati va atraf alami anladigi zamandan ba§lami§ va onun daxili hisslarina, intellektina hakim olmasi qabiliyyatina asaslanmi§dir. Badii darkedilma yaradici §axsiyyatin formala§masi ila alaqadar olur. £ünki, badii darkedilma estetik biliyi artirir va insan xarakterini manali edir. Dizayn obyektlarinda badiilik yaratmaq insanin hayat faaliyyatini tamamlami§ kimi hesab edilir. Bela ki, insanin tabiatla alaqali ya§amasi cahdi, mübarizasi, atraf alamla uygunla§masi naticasinda yaranan obyektlar onun atrafinda aminlik
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
hissi ila xarakteriza olunur. Demak olar ki, bu tip xarakterli obyektlar yani, hayatin talablarina uygun, hayatin bir hissasi hesab olunan, onu tamamlayan obyektlar biza tarixdan da malumdur. Yani amak alatlari, silahlar va digar açyalar bunu sübut edir. Eyni zamanda estetik mana va badiilik yaradan faktorlar bu prossesdan kanarda qalmami§dir. Bütün obyektlar va açyalar tabiati xatirlatmaq havasi ila yaradilaraq assosiativ xüsusiyyatlari özünda aks etdirmiçdir, yani semantik mana da§imi§dir. Semantika içara va içaralar sistemi haqqinda elm olaraq, fikrin, dü§üncanin, mananin, ifada dilinin vahid element formasi kimi verilanlarin kodla§dirilmasidir. Dizaynin semiotik quruluçunun tadqiqati, semiotika üzra araçdirmalar V.V.ivanovun, Y.M.Lotmanin, Ç.Morrisin, Ç.Pirsin, F.de Sossürün, E.Farinonun elmi içlarlarinda öz aksini tapmiçdir. Xüsusila, dizaynda semiotik metodun tatbiqi barada aparilan içlar maraq kasb etmakdadir. Masalan, öz araçdirilmalarinda U.Eko memarliga içaralar sistemi kimi baxmi§, "memarliq" anlayiçi sirasina dizayn va §aharsalmani da aid etmiçdir. E.V.Jerdev elmi içlarinda dizayna semiotik kontekstda yanaçaraq, dizayni alaqa vasitasi kimi ara§dirmi§dir [4]. Utilitar açyalarin i§aravi-alaqa funksiyasini tahlil edan L.N.Bezmozdin isa elmi içinda açyalara verilan semantik manalarin insan tarafindan sosial va madani mühitin dayarlari kimi anlanmasini göstarmi§dir. Onu da qeyd etmak olar ki, dizaynin maqsadi artiq insanin praktiki faaliyyatini, dü§üncasini, ümumi dayarlandirmani nümayi§ etdiran bir forma olaraq, ümumilikda dizayn sistemini modellaçdirmakdadir. Dizayn nazariyyasinin yerina yetirilmasinda va inkiçafinda dizaynin metodologiyasi va vasitalarinin tahlilina sistem kimi yanaçan V.Y.Dubrovskinin, O.i.Qenisaretskinin, V.L.Qlaziçevin elmi içlarinin metodoloji asasini dizaynin bir faaliyyat kimi göstarilmasi taçkil edir.
Maqalanin maqsadi. Maqalada incasanatin va madaniyyatin ifada formasi hesab edilan dizaynda asas vazifalar sirasina sosial problemlarin halli ila yana§i insani ahata edan mühitda informasiyanin müxtalif ifadasina baxilir: emosiya va hisslari aks etdirmak, dizaynda duygular va semiotikanin, sosial dü§üncanin assosiativ ifada edilmasi va dizaynin müasir rolunu açiqlamaqdir.
9sas materialin taqdimati. Dizayn faaliyyati naticasinda insanin sosial dü§üncasini va gündalik faaliyyatini, hayat tacrübasini tamamlayan formalar yaranir. Demak olar ki, yaradiciliga tasir edan amillar ilk növbada maiçat, hayat tarzi va camiyyatin talablaridir. Mahz, dizaynerin yaratdigi forma adi insanin qavraya bilacayi imkanlari nazara alaraq ona uygun badii-obraz manasini daçiyan realliq nümunasi kimi deyil, manavi xarakter daçiyir. Yaradilan dizayn nümunasi o vaxt mana kasb edir ki, eyni zamanda texniki taraqqinin saviyyasindan da xabar vera bilsin. Buna göra da dizayner daim obrazli dü§üncasina uygun vasitalardan istifada edarak ham tabiatdan bahralanmali, ham da hayat tarzindan, sosial dü§ünca obrazindan, camiyyatin dünyagörü§ündan, onun ideallarindan va müxtalif sosial qruplarin psixologiyasindan malumati olmalidir. Badii idrak incasanata maxsus olaraq elmi idrakdan ona göra farqlanir ki, elm maksimal olaraq biliyin açkarlanmasina dalalat etdiyi halda incasanat yaradicinin §axsiyyatina, dünyaya subyektiv baxiçlarina, yaratdigina olan maraga cahatlanmiçdir. Badii yaradiciligin obrazli emosional xarakteri elmda intelektualizm va rasionalizm ila avaz olunur. ölbatta, bu farqlar çox vaxt nisbi xarakter da daçiyir. Çünki incasanat, obrazli estetik hisslar elmi farziyyalara va araçdirmalara takan verdiyi halda, elm da atraf alamin badii dark edilmasina yol açmiçdir. incasanat va elm sahasinda yaradilmiç bir çox nümunalarda bu kimi tasirlarin nazara alinmasinin çahidi ola bilarik. Masalan, incasanat tarixindan malumdur ki, insanin daxili alamini nümayi§ etdirmak, onun müayyan manavi garginlik zamani keçirdiyi hisslari göstarmak cahdi ekspressionizm carayaninin yaranmasina sabab olmuçdur. Bir çox rassamlar bu istiqamatda içlayarak yaradiciliginin müxtalif marhalalarinda manavi alamini, garginliyini tazadli va tamiz ranglarla, açyalarin quruluçu ila, aktiv konturlarla, formalarin va fiqurlarin energetikasini deformasiya yolu ila, içaralarla tasvirini nümayi§ etdirmiçlar. V.Kandinskiy, M.§aqal, P.Pikasso, P.Klee kimi rassamlar öz yaradiciliqlari ila, yaratdiqlari badii dilin üsullari ila incasanat alamina yenilik gatirmiçlar. Ona göra da camiyyat içarisindan çixan dizayner da incasanatin inkiçafini dü§ünan §axs kimi bütünlükla öz hisslarini nümunalara ötürmali, camiyyat münasibatlarinin macmusu kimi dü§ünülmü§ ifadalari hayata keçirmalidir. ölbatta, bu proses yalniz tacrübada özünü dogrulda bilar.
Dizaynin sosial madani manasi ham da ondan ibaratdir ki, dizayner ictimai §üuru ifada etmakdan alava onu ham da fomalaçdirir. Dizayner dizaynin semiotik mexanizmini daqiqla§dirmak imkanini yalniz tacrübada sinayaraq camiyyata uygun a§ya mühitini taçkil edir. Bu haqda Q.Zemper, U.Morris, C.Reskin va Bauhaus maktabinin nümayandalari öz nazariyyalarinda qeyd etmiçdirlar. Ona göra da dizayner sosial madani manali camiyyat ^ün dü§ünülmü§ a§ya mühitini formalaçmasinda asas rol oynayir, öz yaradiciligi ila camiyyatin özünü ifada etmak vazifasini yerina yetirir. Bir növ dizayner xüsusi ifada dilini yaradaraq talabatçidan qarçiliqli anlayiç talab edir. Qarçiliqli olaraq, talabatçi da informasiyani birmanali anlamayib, qavramani, dizaynerin dü§üncasini qabul etmaya hazir olmali, bir sözla ifada dilina yiyalanmalidir. ölbatta, informasiyanin, açyalarin qabul edilmasi ilk növbada badii qavramadan asili olur va bu talabatçidan xüsusi hazirliq talab edir. Sadaca olaraq, talabatçi hayat tarzinin obrazindan, insan hisslarindan ümumi anlayiçi olmasi ila barabar, müxtalif yönlü va manali içaralarin da badii obrazlarini tasavvürüna gatirilmasina hazir olmalidir.
Har bir yeni yaradilan dizayn obyektinin formasi badii mazmunu ila istehlakçiya ünvanlanaraq dizaynin kommunikativ funksiyasini yerina yetirmali, öz estetiklikliyi ila içaravi xarakterd mansub olmalidir. Yani dizayn formalarinin mazmununda ümumi ideyalar, ahval-ruhiyya, manavi vaziyyat aks olunmali, dizayner formalarin badii ifadasini "badii yaradiciliq-badii asar-badii qavrama" sisteminda yaratmalidir. Yena da bir fikri vurgulamaliyiq ki, bu proses dizaynerin §axsiyyati, dünyagörü§ü, xasiyyati, istedadinin böyük rol oynadigini unutmamaq §artila hayata keçir.
Dizaynda assosiativ hisslar va mana. Qeyd etdiyimiz kimi, dizayn obyekti camiyyat ^ün, istehlakçiya ünvanlansa da, har bir elementila, rangila, obraziyla, bitmi§ formasi ila emosional, estetik mana daçimalidir. Bu hisslar yalniz qavrama zamani hayata keçdiyina göra, ilk növbada "assosiasiyali" qavrama asas götürülmalidir. "Assosiasiya" anlayiçi psixoloji qanunlardan biri hesab edilarak, qavrama zamani yaradiciligin ideyasini anlamaq ^ün mü§ahidaçini emosional-estetik vaziyyata gatirarak qoyulmuç masalani, ideyani açmaga kömak edir. Assosiasiya talabatçinin sosial-madani varligini tamamlayaraq, hayatina mana verarak kompozisiya üsullarinin vasitalari ila tamin edilir. Masalan, sanayenin dizayn-formalarinda müasirliyi, dabi nazara alan aksessuarlarda, geyimlarda, müxtalif a§ya va obyektlarda manali kompozisiyanin üsullarinin tatbiqi naticasinda qavrama zamani xo§ va ya yad taassüratlarin yaradilmasi psixiki assosiasiyalarin maqsadina çevrilmiçdir.
Dizayn obyektlarinda ilkin assosiasiya yaradan vasita rang sayilir. Rang tartibati dizayn obyektlarinda tabiat ranglari ila müqayisa edilarak tabiat assuriyasina uygunlaçir. Dizaynda ilk növbada i§ara xarakteri timsalinda da qabul edilmi§ rang kompozisiya, emosiya, psixoloji funksiya daçimaqla barabar, eyni zamanda açyanin funksiyasi ila barabar obrazini da müayyan edir. Ümumiyyatla, müxtalif manalar daçiyan rang assosiativ hisslari oyadan ilk vasita sayilir. Masalan, qirmizi rang tahlüka, mübariza, qalaba, mahabbat, gözallik va digar anlayiçlarin ramzi ifadasi ola bilar, xastalik, qaranliq va digar manfi hallarla heç vaxt müqayisa edilmaz. Va yaxud sari rangin assosiasiyasi güna§i xatirladir, göy, mavi ranglar sama ila xarakteriza edilir, qara dedikda geca, ag isa i§iqla va digar ranglarin assosiativ manalari insanlarin tasavvürlarinda standart hal almiçdir. istanilan formada i§ara xarakteri daçiyan ranglar imkanlarina bagli halda, müayyan situasiyadan asili olaraq digar manalar da yaratmaq qabiliyyatina malikdir. Masalan, "§anlik", "kadar", "qam", "bayram", "aydinliq", "kobudluq", "manaliliq", "prinsipialliq" va ba§qa taassüratlar oyada bilar.
Rangin semantikasi mazmunla, ifadalikla, manaliliqla, simvolika ila, emosionalliqla, psixoloji tasirla alaqalidir. Masalan, tabiatda dayiçan ranglar payiz, yaz, garginlik va digar assosiativ taasüratlar yaradir. Qadim madaniyyatin öyranilmasinda, üslublarin yaradilmasinda asasan rangdan istifada edilmasinin çahidi oluruq. Burada, rang xüsusi sosial saviyyalarin müayyan edilmasinda hamçinin, mifoloji va ya dini anlamlarin ifada olunmasinda simvolik paralar kimi çixi§ edir. Çinda imperatordan (sama oglundan) savayi §axs sari geyina bilmazdi. Bela ki, sari rang ali müdrikliyin simvolu hesab edilirdi. Meksika incasanatinda divar kompozisiyalarinda asas element kimi qirmizi geyimli fiqur tez-tez rast galinirdi. Burada, Yer allahi Ksipetotek §arq samasi simasinda, sübh
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
güna§i, yaz, cavanliq, dogum kimi simvolik assosiasiya daçiyirdi. Fiqurun qirmizi ranga boyanmasi ila vizual estetikadan alava ideyani ifada etmak maqsadi asas götürülmü§dür . E.V.Jerdevin fikrinca 4 assosiasiya növü mövcuddur [4]:
I növ assosiasiya - görünan obyektlarla tabii va süni obyektlar arasinda yaranan müqayisali assosiasiya;
II növ assosiasiya- görünmayan varliqlarla mücarrad anlayiçlar va ideyalar asasinda yaranan assosiasiya. Buraya, fiziki asosiasiyalar (agirliq, hararat, faza, cazibalilik, dinamiklik), emosional, antropoloji (ya§la alaqalilik, cinsiyyat, millat, etnik va digar) assosiasiyalar daxildir.
III növ assosiasiya - mü§ahida obrazina daxil olan mürakkab sosial-madani hadisalarla bagli assosiasiya;
IV növ assosiasiya - manasi heç bir i§ara-forma, sözla va digar vasitalarla izah edila bilmayan, musiqi kimi dü§üncaya tasir edan, çifahi izahdan uzaq, hisslarla ifada edilan üsuldur.
Belalikla, dizaynin rolu camiyyatin badii ifadasinda, madaniyyatin inkiçafinda danilmazdir. Müasir dövrün tarixini yaradan, vasita kimi i§tirak edan dizayn faaliyyati artiq gündalik problemlari hall etmak qabiliyyatina qadirdir. Yalniz qarçiliqli anlayiç zamani istanilan maqsadi, ideyani hayata keçirmak üçün ilk növbada yaradicinin dü§ünca tarzi, madaniyyati yüksak saviyyada olmalidir. Sonraki marhalada isa camiyyatin xüsusi saviyyadaki psixologiyasi buna hazir olaraq, öz vazifasini yerina yetiracakdir. Dü§üncani badii obraz prinsiplari ila, badii modellaçma yolu ila, manavi mazmunla, badii kompozisiya vasitalari va üsullari ila dizayner dizayn obyektlarinin formalarina tatbiq edib, ona semantik badii mana verarak dizayn faaliyyatinin badii yaradiciligin va incasanatin ayrilmaz hissasi oldugunu tasdiq edacak.
Memarliq mühitinda obraz va emosiyalarin aksi. Emosional münasibat sosial-madani normalara va dayarlara asaslanaraq hadisalara uygun dayi§a bilar. Memarliq mühitinin taçkilinda xüsusila, insan faaliyyatinin növüna uygun va onu nizamlayan emosiyalar nazarda tutulur. Mahz emosional msmnunluq memarliq mühitinin qoyulmuç talablarina va konkret faaliyyat prosesina neca cavab vermasindan asili olur. "Emosiya hadisalara obyektiv deyil, subyektiv münasibat bildiran funksiyadir" [1. sah. 134]. Memarliq mühitinda obyektlar va onlar arasinda alaqani yaratmaq prosesinda qavramanin iki növü: seçma va azad növü nazara alinir. Burada diqqat faaliyyatin utilitar masalalari va faaliyyat obyektlari üzarinda dayanir. Memarliq formalari isa çox vaxt fon kimi bu faaliyyati dastaklayir. Emosiyanin asas növlarindan biri isa "maraq"dir. Maraq istanilan obyektin mü§ahidasi zamani yarana bilar. Çünki ilk taassürat obyekt haqqinda ilkin malumati verir. insana tasir edan manfi va müsbat emosiyalar obyektin na daracada maraqli oldugunu müayyanla§dirir. Memarligin asas vazifasi faaliyyat mühitini ta§kil edarkan müsbat emosiyalari açkarlamaq va ona dogru cahatlanmalidir. Manfi emosiyalar tahlüka, mühitda istiqamatsizlik, ta§vi§ hisslari yaradir. Bilirik ki, memarliq mühitinin mü§ahidasi va dark edilmasi orada ba§ veran proseslarin, insanin fizioloji va bioloji talablarini anlamaqdan ibaratdir. ötraf mühitin dark edilmasi vizual va mühüm informasiyadan asili olur. Mühitin maqsadli müxtalifliyi funksional proseslarla insanlarin faaliyyat xüsusiyyatlarindan ibaratdir. Vizual informasiya mühitin müxtalif elementlarinin sayindan ibarat olur. Kifayat qadar informasiya toplamaq maragin azalmasini, qane olmaq hissini, memarliq mühitinin basitliyini tasdiq edan taassürati müayyanla§dirir. Tez bir zamanda mühitin taninilmasi, onun tasavvürda modelinin qurulmasini tamin edir. Mahz, V.A.Filin "Videoekologiya va memarliq" adli mövzusunda insan va atraf mühitin qarçiliqli alaqasi problemlarina toxunmu§ va qavramanin asas prosesinda "videoekologiya" terminini irali sürmü§dür [б]. Qavrama mexanizmina psixikanin bir neça avtonom saviyyasi aiddir. Bela ki, ilkin saviyyada informasiya asab sistemina daxil olaraq, növbati madani dayar saviyyasina keçir. Digar saviyya atraf obyektlara estetik qiymat veran saviyya adlanir [2. sah.39]. Memarliq mühitinin taçkilinda çox vaxt istifada olunan faza, hacm va müstavi elementlarinin yaradilmasi, handasi oxa bagliliq, mühitda aksentlarin yerlaçdirilmasi, elementlar arasinda tarazliq, metrik va ritmik bölgülar va digar kompozisiya vasitalari tasavvürdaki modelin qurulmasina §arait yaradir. informasiyanin toplanilmasi mühitin qurulu§ ta§kili zamani asas götürülan kompozisiya markazinin, istiqamatlanmanin müayyanla§masindan alava, mühitda nümayi§ etdirilan obrazli situasiyaya göra
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
hayata keçirilir. Yani har hansi bir mövzu asasinda taçkil olunmuç mühitin va mühitdaki insan ûçûn özal ahamiyyat kasb edan simvolik elementlarin taçkili zamani, interyerda yaradilan obrazlarin, materiallarin seçimi zamani, müxtalif formali detallarin ôlçûlari, xarakteri asasinda kifayat qadar informasiya toplanilir. informasiyanin toplanilmasi assosiativ malumatlar asasinda da baç tutur. Mühitin taçkilinda insanin tafakkürüna bagli taniç situasiya hallari, hacmlarda ideyanin oxunulmasini asanlaçdiran obrazlar müsbat emosiyalarla dark edilmaya tasir edir. Bazan assosiativ xarakter daçiyan elementlardan alava, namalum formali elementlar va ya taniç olmayan texniki-maçin elementlari insana manfi emosional tasir bagiçlayir. Taassüflar olsun ki, çox vaxt oxçar mühit hallari va tipoloji formalar da manfi tasira malik olur. Bela hallarda informasiyanin basitliyi emosional amillarin nazara alinmamasindan xabar verir. Qeyri-müsbat hallarin yaranmasi çox vaxt camiyyatin ayri-ayri fardlarinin farqlanmamak, ictimaiyyatin prestij saydigi dayarlardan ayri dü§mamak cahdindan da irali galir va madani, ictimai bina hallarinda aksini tapir.
Müasir memarliqda texnoloji dayarlara va istehsal faaliyyata üstünlük veran mühit taçkili aktual sayilir. Talabati nazardan keçirdikda müxtalif memarliq mühitinin tipina uygun xüsusi emosional tasir edan üsullar tatbiq edilir. Memarliq mühitinin estetik ifadaliyini onun maddi daçiyicilari sayilan faza formalari va komplekslarinin vasitasila yaratmaq olar. Yuxarida qeyd etdiyimiz kimi mühit formalari maqsad-vasita-çarait sisteminda istehsalin maddi mahsulu sayilsa da, eyni zamanda insan tafakkürüna bagli olan estetik hisslari da oyada bilir.
Mühit vasitasila insanin emosiyalarina, taassüratina, eyni zamanda onun zövqüna, madaniyyatina, badii tasavvürüna bilavasita tasir etmak mümkündür. insan qavradigi va mü§ahida etdiyi obyekt naticasinda öz tasavvürünü zanginlaçdirmak imkanina qadirdir. ötraf mühitimizda har çey insanin qavramasina asaslanir va bu alam daim geniçlanarak realligi aks etdirmakla hayat faaliyyatini tarannüm edan badii obrazlar yaradir.
Badii obraz insan faaliyyatinin praktiki va manavi dü§üncasinin naticasidir. insan faalliyatinin növündan asili olaraq dü§üncanin naticasi onun yaradiciliginin imkanlarini artirir. Yaradiciligin imkanlarina tasir edan badiilik dü§üncaya, dark edilmaya rang verir. ölbatta dark edilmanin naticasi daqiqlik, dünya haqqinda tasavvürün yaranmasi, badiiliyin anlanilmasina gatirib çixarir. 9gar m^ahidaçi incasanat asarlarina rassam va ya memar gözü ila baxarsa dünyaya daha mantiqli va neca baxmagi öyrana bilar, onun dü§üncasi, taxayyülü incasanat növü kimi badii ola bilar. Haqiqatan biz hayatimizi badii obrazlarla alaqali keçirir, yaçayir va dü§ünürük. 9gar adabiyyat qahramanlarini, musiqi asarlarini, qrafik obrazlari, ananavi adatlari, özünü aparma formalarini, daniçiq tarzini, hatta mühitimizin tartibat üsullarini xatirlasaq görarik ki, onlar obrazin bir hissasi kimi çixiç edir va bu da bizim hayatimizin bir hissasi anlamina galir. Bela natica çixarmaq olar ki, incasanatin, memarligin, bizi ahata edan mühitin tasiri naticasinda d^üncamiz, hisslarimiz, madaniyyatimiz, fantaziyamiz zanginlaça bilar. Müvafiq olaraq, badii dü§ünca va yaradici fantaziya badii faaliyyatin asasini taçkil etmiç olur. Badii dü§ünca va fantaziya badii faaliyyatla atraf alamimiza badii obrazlarla mana veran, tahlil edan prosesdir. Badii yaradiciligin tacrüba zamani professional hadda çatmasi daim yeni axtariçlar, mükammallik talab edir. Memarliq mühitinda bu badiiliyi yaradan yaradiciliq naticalari evlar, abidalar, parklar, meydanlar, ictimai binalar, kinoteatrlar, magaza vitrinlari, çahar naqliyyati va obyektlarinin taçkilinda, tartibatinda, tayinatina va funksiyasina göra harmoniya, gözallik qanunuygunluqlarini gözlamakdir.
Mühitin taçkilinda emosional xarakter daçiyan, ona mazmun veran, qavrama zamani diqqati çakan, badiilik yaradan ifada vasitalarindan biri da rangdir. Rang hayatimizin ayrilmaz hissasi olaraq, rang va forma, rang va funksiya, rang va münasibat va digar anlamlarda çixiç edir. Rang emosionalligi, ideyani qabardan ifada vasitasidir. Rang ham calb edir, ham uzaqlaçdirir, narahat edir, dü§ündürmaya vadar edir, assosiativ xarakter daçiyir. Rang darin va namalum enerjinin aksi kimi hisslar alami vasitasila qavranilaraq müxtalif mazmunlu simvollarin vahid ifada formasi kimi çixiç edir [2]. Ugurlu tapilmiç forma ila rangin nisbati, maqsadyönlü istifadasi yaradiciligin badii ifadasi hesab edilir. Yaradiciligin badii ifadasi istar kütlavi istehsalda, istar geyim dizayninda, istarsa da memarliq mühitinda badii obrazin tatbiqindan asili olur. Masalan, fikir ifadasinin, calbedici plakatin, reklamin va digar mahsullarin çap incasanatinda ayrilmaz hissasi kimi çixiç edan
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
va yaxud geyim incasanatinda anananin estetik zövqünü, alamatini nümayi§ etdiran badii tartibat camiyyatin tasavvürüna bilavasita tasir edir. Demak olar ki, bu prosesda asas masuliyyat bizim atraf mühitimizi dayiçdiran memarlarin va dizaynerlarin üzarina dü§ür. Memarliq mühitinda memar ictimaiyyat qar§isinda masuliyyat daçiyaraq öz §axsi maraqlarindan uzaq yaradiciligini nümayi§ etdiran, ideyalarinin reallaçmasi ü9ün geni§ amak vasitalarina al atmali va insanlarin hayatina tasir etmalidir. Memar eyni zamanda elmin müxtalif sahalarindan xabardar olmali, elmi metodlara yiyalanmali, faktlara uygun tahlil va mülahizalari qurmagi bacarmali, ü9 ö^ülü fazada hacm, sathlar haqqinda anlayiçi olmalidir. Memar utilitar va konstruktiv mantiqini forma ila nümayi§ etdirdikda, obrazli ifada naticasinda incasanat asari sayilan memarliq yarada bilar.
Natica. Bu gün dayiçmakda olan §aharda insanlar aktiv hayat sürür, tez-tez §ahar va rayonlarin arasinda harakat edirlar. §ahar mühiti ila six alaqada olan insanlar informasiya daçiyicisi sayilirlar. §ahar mühitinda müxtalif vaziyyatlarla rastlaçan insanlar har dafa problemlarini hall etmak macburiyyatinda qalirlar. Memarliq mühiti eyni zamanda insanlarin dayiçan, ritmik hayat prosesina uygunlaçmasini tanzimlamalidir. Bu prosesda insanlarin konkret talabatini nazara alib hall etmak ü9ün sistemin tahlilina ehtiyac vardir. §ahar mühiti insanin çox vaxt keçirdiyi yera va aktiv hayat ritminin qurulmasina tasir edir. Müasir §ahar mühitinin, yeni formala§mi§ sosial qruplarin, maqsadli makanlarin taçkilinin insanin hayat tarzina tasiri haqqinda problemlara psixoloqlarin va sosioloqlarin elmi içlarinda rast galmak olur. V.Q.Paderin va L.K.Naqmatululinanin "§ahar mühitinin taçkilinda sosial problemlar"[5] mövzusunu özünda aks etdiran qeyri-adi memarliq mühitinda insanlar va sosial qruplar arasinda qeyri-adi alaqalar yaradilir. ilk növbada insanin harakati va dü§üncasina açagidaki talablari yerina yetirmak maqsadi asas götürülür: maddi, ekzistensial - yani, stabil hayat tarzi keçirmak, daimilik, sosial - yani, mansubiyyat, ünsiyyat, özüna diqqat talablari, manavi - yani, özünü mükammalla§dirma, özünüifada talabatlarini ödamak durur. insan konkret qrupa va arazi bütövlüyüna malikdirsa onun lokal koloriti, ananasi, ünsiyyat normalari va özünamaxsus hayat tarzi vardir. Memarliq mühiti bu prosesla six bagli olaraq insanin i§ yerini, istirahatini, tarixi zonalarini ziyarat yerlarini vahdatda ümumila§dirmali va bu tip situasiyalarda hayat faaliyyatinin bir dövrü kimi müasir davraniçi ila alaqani nazara almalidir. Yuxarida deyilanlardan bela natica çixarmaq olar ki, memarliq mühitinin taçkilinda asas qanunuygunluqlarin talabatla yana§i emosional tasir, informasiyanin toplanmasi, tafakkürün, dü§üncanin, fantaziyanin formalaçmasina tasir edan amillar, ifada vasitalarinin mühüm rolundan asililiq, insanin va sosial qruplarin hayat tarzini va harakatlarini nizamlayan bir vasita kimi çixi§ etmasi nazara alinmalidir.
9D9BIYYAT
1.Визуальная культура - визуальное мышление в дизайне. Методические материалы. -М. ВНИИТЭ, 1990
2.Dada§ov S.A., Türk miniatürünün formal tasvir dil nazariyyasi. "Meqa" istambul, 2006,124
s.
3. Дизайн. Документы-3. Архитектура, дизайн, искусство. Сборник материалов. Тюмень. Тюменский колледж искусств, 2003, 160с.,192 илл.(стр.7)
4.Жердев Е. В. Семиотика дизайна. Художественная смыслообразность. Изд. Академический проект,2021.800 стр.
5.Падерин В. К., Нигматулина Л. К. Социальные проблемы организации городского пространства // Материалы Междунар. науч.-метод. и практ. конф. по архит. и дизайну. -Казань : КГАСА, 1999. - С. 174-180.
6.Филин В.А. Видеоэкология. Что для глаза хорошо, а что - плохо. М.: Видеоэкология, 2006. 512 с/
7.Золотарев А.И. Эстетика дизайна: содержательность формы и зрительного восприятия. Ч. 1. Проблема формы и содержания: монография / А.И. Золотарев. - Тольятти: ТГУС, 2008. - 99 с.
