Научная статья на тему 'Тыва хойнуң хураганы'

Тыва хойнуң хураганы Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
51
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тыва хойнуң хураганы»

Для переработки традиционных продуктов питания тувинцев из проса, пшеницы, ячменя использовались деревянная ступка с пестом (ыяш согааш, бала) и корыто (деспи), которые также изготавливали из древесины тополя.

Благодаря своей высокой равноплотности, прямослойности и равномерному распределению свойств по объёму, древесина тополя хорошо обрабатывается всеми видами режущих инструментов, но склонна к образованию мшистости и ворсистости. Хорошо клеится, тонируется, окрашивается. Кроме этого, не только древесина тополя, но и его мощные поверхностные корни шли на изготовление деревянной посуды, такой как чашки (ыяш аяк) и ложки (шопулак).

Как и другие растения, тополь обладает и лечебными свойствами, чаще всего для этих целей использовались тополевые почки. Собирали их весной, в начале цветения тополя, пока они были клейкие. Сушили их в тени на открытом воздухе. Использовали как болеутоляющее, дезинфицирующее и вяжущее средство для обработки ран у коз и овец. Кора тополя использовалась для дубления, окрашивания кожи, тканей в желтый, каштановый, шоколадный и бурый цвета.

Тополь всегда использовался в лесоводстве для получения дешевой древесины (к 20 годам на 1 га тополя могут дать такой прирост древесины, какой дубовые и сосновые насаждения дают только к 100 годам), в агролесомелиорации - для облесения степных районов, укрепления оврагов, берегов, посадок вдоль дорог и водоемов и для озеленения населенных пунктов.

Литература:

1. Бакулин В.Т. Тополь лавролистный. - Новосибирск: Изд-во СО РАН, филиал «Гео», 2004.

2. Вайнштейн С.И. Историческая этнография тувинцев. - М: Изд-во «Наука». - 1972.

3. Потапов Л.П. Очерки народного быта тувинцев. - М: Изд-во «Наука», 1969. - С. 98.

Шыдарай Буяна Александровна,

тыва дыл, чогаал башкызы.

Берт-Даг суур, Тес-Хем.

Тыва хойнук хураганы

Тывалар шаандан тура мал ажыл-агыйын тудуп, ооц ажык-дYЖYYн кeрYп, салгалдан салгалче малды канчаар eстYрериниц арга-дуржулгазын дамчыдып келген.

«Тос-ла чYЗYн малымайны доруктурза байыыр-ла мен» деп улустуц ырында чYЗYн малдыц тос хевирин малдап чораанын херечилеп турар. Оларныц аразындан хой малды азыраары Тывага эц-не нептерецгей турган.

Тывага революция соонда, араттарныц хуу мал ажыл-агыйы аажок сайзыраан, eзYп-кeвYДЭЭн турган. 1960-1980 чылдарда меринос болгаш каракуль хойларны Тывага тускай специалистерниц дузазы-биле шенелдеге ап, eстYPYп эгелээн. Ынчалза-даа тыва уксаалыг хойну eстYрерге, Yре-тYЦнелдиг болуп келген. Амгы Yеде хойнуц бо тыва уксаазын сайзырадып eстYрер дээш, малчыннар улуг кичээнгейни салып турар.

Тываныц кара баштыг хою соокка шыдамык, эъди CYYЗYннYг, тeлYнге аажок ынак болур. Тыва улус кошкарны эдериштирип боозадыры-биле хойга тос, он айда бир ай

Национальный музей им. Алдан-Маадыр Республики Тыва

дургузунда салыр. Хураган беш ай болгаш тeрYттYнер. Ынчап кээрге, ийи ай ортузунда азы Yш ай эгезинде тeрYлге эгелээр. Хураганнарны ажаар тускай сакманчы турар, олар ийи^ш кижи болза улам эки. Хойлар тYЛYктеп тeрYЙ бергенде, кажаага оларны хондур элчип-селчип кадарар. Ийи ай ортузу, Yш ай эгези Yезинде терээн хураган бир ай хире болгаш дерт айныц чаа шымыраарып YHYп орар кек оъдун шымчыктап чип эгелээр. Витаминниг кек оът, хYн-караа хураганныц eзYлдезинге кончуг дузалаар. Кыжын бир, ийи айда терээн хойлар, час дужерге аажок арып баксыраар, ынчангаш хураганын тоттуруп шыдавайн баар.

Кышкы хой кажаазыныц чылыг черинге 3-4 ацгы шаараш кажаажыгаштарны кылып белеткээр. Хой тeрYЙ бээрге, кадарчы кижи инчееэн (таарын) YPГYлчY чYктеп чоруур. Черге терээн хураганны авазы кургадыр чылгап кааптарга, инчееэнге суп аар. Оглун хоспазын дээш, авазыныц соцгузунга думчуун егеп-борааш, авазынга чылгадыр. Амгы Yеде чигирни хураганныц ужазынга егээш, авазынга чылгадып турар. Инчеек иштинге чылыг болзун дээш, чымчак кургаг сигенни сугар, ону YPГYлчY солуп ап турар. Чаш хураганны аалга эккеп алгаш, чылыг кажаага тургузар, кежээ авазы кээрге, им демдээн авазы-биле ийилдирзинге демейлештир баглап бээр. Авазынга чедирип, туда туруп эмзирер. Чацгыс хураганныг улуг хойларныц CYДY артып турар болза, эмииниц CYДY эвээш хойнуц хураганын ацаа эмзирип чагыштырар.

Дунгуш терээн (бир дугаар терээн) хойнуц CYДY эвээш бооп болур. Дунгуш тeрYп чадай берип болур. Оларга тeрYYPYнге дузалажыр. ТeрYYP Yези чедип, ыйындыра бергенде, хураганныц ийи холу кeстYп кээрге, хойнуц буттарынче углуг кылдыр ыйынган санында-ла бичиилеп чаш хураганны ушта тыртып дузалажыр.

Хураган ажаалдазы ниитизи-биле 45 хонукка санаттынар. Хураган бYPYЗYHYЦ хырнын тудуп, тоткан, тотпаанын эмзирген санында-ла хынаар. Кежээ аваларындан ацгылап кажаалаар. Хураганын хозар хойну оглу-биле кады тускай кажаага хондурар. Эртенинде оглунга хамаарылгазы тоомча чок хевээр болза, хураганны авазыныц эмиинге чыпшыр тудуп, тоотпалаар. Хой таалап, оглунга эмиин эдип бээр.

Хураганнарны хойларныц оолдааныныц аайы-биле 7-10 хона бергенин барымдаалап, ацгылап кажаалаар. Шуут чаа терээн хураганнар авазыныц уурак CYДYн эмгеш, мыяа чыпшынчак болганындан ужазынга чыпшынып муцгашталыр, ону хачы-биле кезер, арыглаар. Алды-чеди хона берген хураганнарны ацгы кажааже кeжYPYп, ацаа бооп баглаан сигенни Yш-дeрт кезекке баглаар, чылыг сугну савага кудар, йодтуг дусту азы кызыл-дусту чылгадыр.

Бичии кажаажыгаштарныц иштин хооруп коптарар, едээн солуур. Улуг хой кажаазы биле бичии хураганнар кажааларыныц ДYГYн хYннYЦ-не аштаар, оон башка хураган дYк чыып чигеш, иштинге борбактажы бээрге, баксырап eлYр. Элээн езе берген хураганныц аксыныц иштин YPГYлчY хынаар, аксыныц ишти шивишкилеп кемдииринге аажок туралыг боор, дылы оюлганнаар, эмместеп, харык-шинээ тeнYп болур.

Бир ай чеде бээрге, апрель эгезинде, хураганнарны даштыгаар хYн караанче YндYрер, шагжага (оцгачага) суггарып, чемгерер, дешкилектедир. Чазын оът-кек чооннаваанда, эр хураганнарны чазап чииктээр. Чазаарыныц ёзулалы база тускай: бир айныц эрги сан-биле Yш чаазында, с^ биле артыш холаан аржаанга чииктеп чазаан ак бYYректерни каап сугар. Ону хайындырып чиир. Кестик бижээн ак песке ораагаш, ийи -Yш хонукта еске ажылдарга дээртпес. Ол хураганны чазаан соонда, ыжып-хуулдурбазыныц дому болур.

Малчынныц ими-биле кулактарын имнээш, эр-кыс хураганнарныц сан^^н YндYрер. Тыва улустуц ёзу-чуруму-биле чаш малды эрте санавас, чYгле им демдектээниниц соонда сан^^н YнДYPер. Кулактап кескен им артынчызын чацгыс

ужукка дискеш, чайын оваа дагаан черге ергуп азар, малынга хамаарыштыр тейлеп чалбарыыр:

0ршээ! Азыраан малым eccYH! Аал-коданым амыр-тайбыц, ыт-куштан, аарыг-аржыктан сол-менди турзун, ершээ! - дээш, ак кадакты имнер дизии-биле кады сац салган черге бедидир азар.

Хураганнарны чаш турда-ла иелеринден YЗYп еередири база чугула. Мацаа Yн болгаш дааш дузазы-биле еередип ап болур. Адышты часкап, «хене-хене, хене-хене» деп кыйгы салып, чугаалажыр. Ынчаарга хураганнар авазындан чыдып каап хенезинче чоруптар. Азы пластик колага бичии-бичии даштар суккаш, дагжадып болур. Хураган келирге-ле ону чайыптар, хураган дааштан хоюп дедир мацнаптар. А авалары кажаадан Yне бээр.

Хураганнарны ацгы YЗYп оъткарарыныц бетинде, кодур аарыынга удур тарыыр, чуур. Июльдуц 15-тен август 15-ке чедир аваларындан ацгылаан турар ужурлуг. Улуг хойлар эрте децгел ап, семириир. Хураганнарны Yскен соонда, ацгы кадарчы хулээп алгаш, ацгы кодан кылдыр кадарар. Yскен хураганнарны эки кадарар, чаш, тенек хураганнар баш углаан черже чоруп бээр. Кодан иштин арыг байдалга тургузар, ДYГYн чыып арыглаар, оон башка чазын хураганнар сенорос деп (тывалап инээлик) мээзинге дегдириишкин аарыы-биле аарып болур. Ындыг аарыг кончуг халдавырлыг, ындыг малды дораан чок кылыр ужурлуг. Август 15 соонда улуг хойга кадып, кадара бээрге ажырбас.

Бо тема амгы Yеде актуалдыг болуп турар. 4y^ дээрге тыва кижи шаандан тура мал малдап чораан. Амгы Yеде мал eстYрер ажыл катап база Тывада сайзырап эгелээн. Бистиц еереникчилеривис бодунуц национал чонунуц кылып чоруур ажыл -агыйыныц технологиязын билир болза эки.

Школаларда этнопедагогика кичээлдеринде темалар колдуунда тыва улустуц ёзу -чацчылдарынче угланган. Ацаа немей бо хевирлиг солун темаларны берзе, уруглар улам сонуургап, кичээлдээр деп бодаар мен.

Материалды берген информатор - Лопсан Аркадий Бадыргыевич. 1960 чылдыц июль 6-да 0вYPHYЦ Дус-Дагга тeрYттYнген. Амгы Yеде Тес-Хем кожууннуц Самагалтай суурда сайгарлыкчы. Хууда малын Берт-Даг сумузунда тудуп, eстYPYп чоруур.

Донгак Олча Викторовна,

ветеран Национального музея Республики Тыва.

Тувинская пуговица -как историко-этнографический источник

Тувинцы - исконные жители предгорий Саян и Танну-Ола и окруженных этими суровыми хребтами степных просторов и речных долин, относятся к народам центрально-азиатского региона.

Народная одежда является одним из видов материальной культуры. В ней отражаются национальные особенности и вкусы народа, его эстетические понятия.

С давних времен верхняя одежда обитателей этого края имела свободный халатообразный покрой и носила общее название «тон», которое знали уже древние тюрки. Встречается оно и в тувинском эпосе. Легкие летние и теплые зимние тоны не

161

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.