Научная статья на тему 'Хомушку Намгаевич Чүргүй-оол – делгелгениң маадыры'

Хомушку Намгаевич Чүргүй-оол – делгелгениң маадыры Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
69
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Хомушку Намгаевич Чүргүй-оол – делгелгениң маадыры»

6. Вайнштейн С.И. Мир кочевников центра Азии. - М., 1991. - С. 158.

7. Сат-Бриль.Л.Ш. Традиционная верхняя одежда тувинцев // Культура тувинцев: традиция и современность. - Кызыл, 1989. - С. 45.

8. Бутанаев В.Я. Монгуш Ч.В. Архаические обычаи и обряды Саянских тюрков. - Абакан, 2005. - С. 28.

9. Стариков И.С. Материальная культура китайцев. - М., 1967. - С. 85.

Доржу Айлац Дажиевна,

учитель тувинского языка и литературы МОУ СОШ с. Берт-Даг (Тес-Хемский кожуун).

Хомушку Намгаевич Чургуй-оол - делгелгенин маадыры

Ада-чурттуц улуг дайыныныц халаптыг чылдары эрткен. Х.Н. ЧYPГYЙ-оолга ол коргунчуг чылдарны СССР-ниц Дээди Хуралыныц Президиумунуц ХYндYлел бижии база катап сагындырып чедип келген. Ооц сестери долузу-биле бо:

«Совет Эвилелиниц маадыры эш Хомушку Намгаевич ЧYPГYЙ-оолга. Силерниц немец эжелекчилерге удур дайынчы даалгалар Yезинде кергYCкен маадырлыг чорууцар дээш СССР-ниц Дээди Хуралыныц Президиумунуц айтыышкыны-биле 1945 чылдыц март 24-те Совет Эвилелиниц Маадыры деп атты тывысты. СССР-ниц Дээди Хуралыныц Президиумунуц даргазы Н. Шверник. СССР-ниц Дээди Хуралыныц Президиумунуц секретары А.Горкин. Москва, Кремль, 1947 чылдыц декабрь 22».

Х.Н. ЧYPГYЙ-оолду Тыва фронтуже 1943 чылдыц майда Yдээн. Ынчалза-даа ооц баштайгы тулчуушкуну Горький хоорайга тYP курстарны ееренген соонда, Украинага болган. Умань деп хемниц эриинге ЧYPГYЙ-оолдуц танкызыныц экипажы кончуг эрес-дидим халдаашкыннарны кылган. Ол танкыныц чолаачы-механиги ЧYPГYЙ-оол фашистерниц Чернокаменька деп хемниц эриинге турган бYЗээлел камгалалын те шаап чок кылгаш, Умань хемниц эриинге чоокшулап келген. Умань хоорайны келген хевээр хеме таварып кирери болдунмайн барган. Ынчаарга танк полугу еске аргаларны дилеп кирипкен. Эш Хомушкунуц 34 деп танкызы коргуш чокка халдап кирген ийи танкыларныц бирээзи болган. Фашистерниц аэродром баазазы турган черинче олар чаза булгап киргеш, 24 самолёттарны, 80 машиналарны чок кылгаш база 800 немец солдаттарны, офицерлерни диригге тудуп алганнар. Ацаа киришкен ЧYPГYЙ-оолдан еске Тываныц эрес оолдарыныц аттарын адаза чогуур: ТYЛYш Нурсат, Михаил Коцгар, Кыргыс Идам, ТYЛYш Шойдан дээш оон-даа ескелер бар. Дайзынныц халдаашкынын ужур шаап, кол дуза кээрин шыдамык манап турганнар. Бо полк бо тулчуушкуну дээш «Уманьский» деп аттыг апарган болгаш Кызыл Сылдыс ордени-биле шацнаткан. А Хомушку ЧYPГYЙ-оолга Совет Эвилелиниц Маадыры атты тывысканы ол.

Мындыг хевирлиг шиитпирлиг коргуш чок тулчуушкуннарны ЧYPГYЙ-оол маадыр Румыния, Венгрия, Чехословакияга база эрткен. Тиилелгени ол Прага хоорайга уткаан. Ынчан ооц херээнге чYГле Ада-чурттуц улуг дайыныныц I-ги чадазыныц «Эрес-дидим чоруу дээш» деп медалы чораан.

Дайын соонда, Маадыр Тываныц ацгы-ацгы булуцнарынга, кожууннарынга ажылдап чурттап чораан. Каяа-даа чорааш, аныяк-ескен-биле ужуражып, оолдарга

I-е Ермолаевские краеведческие чтения

ургулчу терээн чурттуц хосталгазы кандыг куш-биле чедип алдынганын теегуп, угаадып чораан. Сеелгу чылдарында ол «Тес-Хем» совхозтуц кадрлар килдизинге эргелекчилеп ажылдап келген.

Амгы уеде Тес-Хемниц Берт-Даг суурда Совет Эвилелиниц Маадыры Х.Н. Чургуй-оолга тураскаал бар. Ол суурнуц кедээ талазында бедик тейде, Маадырныц чевээнде турар. Ынаар аныяк-ескен ургулчу барып, Маадырны сактып чоруур. Ооц ады-биле амгы уеде Кызыл хоорайда кудумчуларныц бирээзи адаттынган.

Х.Н. Чургуй-оол Тес-Хем совхозтуц теву Берт-Даг суурга амыдыралыныц сеелгу хуннеринге чедир чурттаан. Терээн чурту дээш, терел чону дээш амы-тынын харамнанмайн, эрес-дидим демисежип чораан Маадырныц ажыл-херээн амгы салгалдарга билиндирип арттырар сорулга-биле школаныц музейинде Х.Н.Чургуй-оолду делгелгениц каастакчызы кылдыр чырыткан.

Маадыр дириг чорааш, Берт-Даг ортумак школазыныц доктаамал аалчызы чораан. Шериг кичээлдерин эрттирип турган. Янзы-буру байырлалдарда, юбилейлерде пионерлер, комсомолчулар-биле ужуражылгаларны удаа-дараа эрттирип турган. Хей-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип чораан. Ылацгыя ырлаарынга аажок ынак. Концерттерге «Сулико», «Солдат оглуц чанып ор мен» деп ырларны бо-ла бадыра берген турар.

Сергей Пурбунуц «Терээн чонунуц адын адап чаалажып чорааш» деп чогаалында маадырныц дайынчы оруун, ажыл-херектерин кончуг эки чырыткан. ©ереникчилер ол чогаалга ундезилээш, дайынчы оруунуц картазын чуруп, музейде аскан.

Салчак Тока Х.Н. Чургуй-оолдуц дугайында «Чоннуц оглу» деп тоожуну бижиирде, Берт-Даг суурга доктаамал кээп, Маадырныц боду-биле ужуражып, боттуг чогаалды бижээнин 74 харлыг кожазы Тас Сергей Деспижекович чугаалап олурар.

Бо информатор чурук тырттырарынга сундулуг чорааны-биле, Маадырывысты дириг чораан уезинде тырттырып, чуруктарын музейивисте арттырып, буянныг, мецге ажылды кылганын унелеп турар бис. Х.Н. Чургуй-оолдуц эдилеп чораан чамдык херекселдери шыгжаттынган.

Дайын уезинде эдилеп чораан ному (вещевая книжка) Тес-Хем совхозка кадрлар килдизиниц эргелекчизи турган уезинде демдеглел дептеринде холунуц ужуу, аныяанда эдилеп чораан чемоданы, гармонь хавы болгаш Тыва АССР-ниц район, область совединиц депутады чораан шынзыдылгалары, янзы-буру хундулел бижиктери музейниц каастакчылары болган.

Х.Н. Чургуй-оол 1978 чылдыц чайынында автомашина озал-ондаандан чок болган соонда, чон ону сеелгу орукче удеп, чарлыышкын ёзулалын кылып, баштай ниити чевегге орнукшуткан турган. Тиилелгениц 40 чыл оюнда маадырны тускай ацгы чевегге орнукшуткан. Ол ажылды ынчангы совхоз директору Чооду Виктор Довууевич, парторг Донгак Мугур-Сагаан, ажылчы чон комитединиц даргазы чораан Куулар Борис Тере -Бижииевич болгаш оон-даа хей удуртукчулар башкарган.

Музейниц бир кол экспонады - бюст. 1995 чылдыц кузунунде Берт-Даг школазы 50 харлап турда, Тываныц алдарлыг чурукчузу, школаныц 1966 чылда доозукчузу Чооду Мартый Кежик-Чыргалович белек кылдыр берген.

Х.Н. Чургуй-оолдуц терээн чери - Барын-Хемчик кожууннуц Хенделец сумузу. Ада-иези Намгай, Хекпеш оларныц ажы-телу болур кады терээннериниц амгы уеде салгалдары школага аалдап кээп турар. Олар-биле доктаамал харылзааны тудуп турар бис.

Тускай схема-биле Маадырныц ук-теегузун болгаш ажы-телунуц ажы-телун уруглар танып алырда эптиг кылдыр азып чураан. Амгы уеде музейде класс шактары, ужуражылгалар, сактыышкын кичээлдери доктаамал болуп турар.

Улуг тиилелгениц 65 чыл оюн таварыштыр Х.Н. ЧYPГYЙ-оолдуц чевээниц кырын, девискээрин бYPYHY-биле чаарткан. Чазак даргазыныц оралакчызы Артур Монгалдыц идеязы, деткимчези-биле, кожуун чагырга даргазыныц оралакчызы Б.С. Шыыраптыц болгаш Берт-Даг сумузунуц баштыцы турган М.Ч. Оюннуц киржилгези-биле чевег бYPYHY-биле чаартынган.

Берт-Даг сумузунда Ада-чурттуц улуг дайынынга киржип чораан эки турачыларныц тураскаалы бар. ©ереникчилер ону хайгааралга ап, аштап-арыглап турарлар.

Суурувуста Х.Н. ЧYPГYЙ-оол аттыг кудумчу бар. Маадырныц чурттап чораан бажыцында мемориалдыг самбыраны аскан.

Ам мурнувуста салдынып турар сорулгаларывыс улуг:

1. Маадырныц терээн черинге чедип, терелдери-биле ужуражыр, терел-дазыл ыяжын улгаттыр чуруур, ажы-телY-биле харылзажыр.

2. Х.Н. ЧYPГYЙ-оолдуц дугайында чогаалдарны дилеп-тывар, ооц дугайында номнарны номчуур.

3. Маадыр дириг чорда эдержип чораан эш-еерYнге ужуражыр, материалдарны чыыр.

Монгуш Наталья Сувановна,

руководитель школьного краеведческого музея МОУ СОШ с. Сосновка (Тандынский кожуун).

Доброволец-герой из Чагытая Подвиг Оюна Туметея

...Изучая дедов, узнаем внуков,

т.е. изучая предков, узнаем самих себя.

В.О. Ключевский.

Тема Великой Отечественной войны остается всегда актуальной, так как свобода Родины, мирное небо для будущих поколений оплачены жизнью и кровью наших родных, земляков. На войне каждый совершал подвиг, и никто не думал об этом, считали, что просто выполняют свой священный долг.

Великая Отечественная война 1941-1945 гг. втянула в свою трагическую орбиту многие государства мира. Первые два года, самые тяжелые, Советский Союз, по сути, один сражался с полчищами гитлеровской Германии, на стороне которой участвовали ее союзники и сателлиты. Советский Союз выстоял в этой, поначалу неравной, жестокой битве. Тем большего признания и уважения заслуживает тувинский народ, который, не смотря на свою малочисленность, был вместе с советским народом с первых дней войны, как законный союзник, друг и брат.

Х Великий Хурал Тувинской Народной Республики уже в первый день войны, 22 июня 1941 г., принял Декларацию, в которой говорилось о готовности тувинского народа «не щадя жизни, своими силами и средствами участвовать в борьбе советского народа против фашистского агрессора до окончательной победы над ним». И эти

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.