CC BY
43Монгуш Вячеслав Сундуй-оолович,
Чадаананыц «Монгуш Буян-Бадыргы» аттыг музей-филиалыныц эргелекчизи.
Даа кожууннун 1885-1908 чылдарда нояны Хайдып Угер-Дааньщ ада-ызыгууру болгаш оок ажыл-уулези
Илеткелдиц допчузу:
• Хайдып Yгер-Дааныц ада-тeeгYЗY.
• Ызыгуур салгап ноян дYЖYлгезинге олурганы.
• Хайдып Yгер-Дааныц салгалдары.
• Хайдып Yгер-Дааныц чон мурнунга ажыл^лези.
• Буурул-ноянны орнукшутканы.
Бо илеткелди болза Тыва кYPYнениц Yндезилекчилериниц бирээзи Хайдып оглу Монгуш Буян-Бадыргыныц тeрYттYнгенинден бээр 120 чыл оюнга база 2012 тeeгY чылынга тураскаадып чыып бижээн чYве. Хемчиктиц ат-сураглыг чагырыкчызы Ак-Монгуш Хайдып Yгер-Дааныц ада-ызыгуурунуц дугайында тeeгYYPY кончуг берге нарын айтырыг болуп турар деп чYвени тeeгYЛYг литература бадыткаан. Намныц болгаш ^ш-ажылдыц хоочуну Ак-Монгуш уктуг Даваа оглу Базырныц, чогаалчы, этнограф-чыыкчы, «Буян-Бадыргы» деп эссе-романныц автору Монгуш Кенин-Лопсанныц Хайдып ноян дугайында тeeгээн чугаазын барымдаалаар болза мындыг болуп турар:
1800 чылдар Yезинде Хемчиктиц улуг байларыныц бирээзи оолдары-биле кады Хаан-Дээр тайгазынче ацнап чорааш, ээн тайгага аштап eлYP чеде берген кижи тып алганнар. Ацнап чорааш, аскан хевирлиг аныяк эр болган. Ол тып алган кижизи ак кештиг, гак карактарлыг, сарыг баштыг, eске сeeк кижи болган. Ол кижи ол-ла бай аалга, ол улустуц азыраан оглу кылдыр ижиге бээрге, бир бот уругга бай-шыырак кылдыр eглеп кааннар. Ол уругдан оолдуг болган. Олардан тeрYттYнген бичии оолдуц адын, адазы eске сeeк кижи боорга, Хайнакай деп адап алган, хайнак кижи дээри ол. Хайнакай eзYп, eгленип алгаш, 9 оолдуц, 3 кыстыц - 12 ажы-тeлдYЦ адазы болган. Хайнакай адазындан-даа узун дурт-сынныг, мeге-шыырак кижи болган. Аът мунуп аарга, узун буттары черге дээр чыгыы чоруур боорга, улус ону Улуг-Ашак деп шолалай берген. Улуг-Ашактыц дун оглу Карапайдан (чамдык улус ону Арапай-даа дээр) Хайдып тeрYттYнген.
Хайдыпты ийи метр ажыг дурт-сынныг, тырыц, шацгыр карактарлыг, сарыг кижи дээр чораан. Ооц улуг шыырак чаагайын француз эртемден Плено, ортаакы вектерде Европага Улуг Карл-биле децнежир, кончуг CYрлYг кижи-дир деп Yнелээнин тeeгY херечилеп турар.
Чацгы дужаалдыг Карапай Хeндергей сумузунуц чагырыкчызы чораан. Кажан ол аъттан ушкаш чок апаарга, ооц бай кадайы бодунуц тeрээн чери болур Баян-Таланыц Чанагаш-Аксынче кeжYп чоруй барган. Ол Yеде Даа кожууннуц нояны турган ДYгер бодунуц кыс дуцмазыныц оглу, чээни болур аныяк Хайдыпты Аяцгаты сумузунуц чагырыкчызынга томуйлаан (ол Yеде эрге-чагырга ызыгуур салгап турган). Хайдып Баян- Таланыц Чанагаш-Аксындан Аяцгатыже кeжYп чоруурда, бай иези база 15 eреге тeрелдери-биле чылгычы Омчуланы (азы Буян-Бадыргыныц тeрээн адазын) кады кeжYPYп алгаш чоруй барган. Омчула кончуг ажылгыр кежээ, эрес-кайгал эр чораан дээр, эц ылацгыя шалба октаар талазы-биле сурагжаан.
Даа кожууннуц 9 дугаар нояны болур Хайдыпты, ооц даайы болур ДYгер ноян бодунуц орнунга олуртуру-биле дилег-билдириишкинни 1885 чылда Амбын-ноянга кииргенин ёзугаар, Даа кожууннуц нояны кылдыр ону томуйлаан.
Аяцгаты чурттуг Агар-Сагаанныц чугаазы-биле алырга, Хайдып Yгер-Даа бодундан тел чок болгаш улуг эртемниг лама-башкыларынга шо-телге салдырып, ном аштыргаш, бодунуц чылгычызы болур Монгуш Омчуланыц ортун оглу теру^нерге, ону ызыгуур салгаар телY кылдыр азырап алган. Ол оол болза улу чылы YHYп турда, шагаада терYттYнген, ынчангаш ону апрель 25-те терYттYнген дээр болза, шынга дYYшпейн баар. Судур аштыргаш, оглун Буян-Бадыргы деп адап алган, бичиизинде чассыдып Буянбаа деп адап турганнар. Бодунуц ээлчээнде Буян-Бадыргы база азыраан адазы Хайдып ышкаш тел чок кижи болган деп чугаа база бар. Ынчангаш Хайдып Yгер-Дааныц азыраан оглу Буян-Бадыргыныц дугайында кысказы-биле илеткептейн.
Агар-Сагаан Буян-Бадыргыныц кады терээн акызы Чамбал-оолдуц баштайгы кадайындан ийи дугаар оглу. Чалаа-Колдай (Чалаагадай) азыраан уруу, Сундуй-оол ызыгуур салгаар тел кылдыр Чамбал-оолдан азыраан оглу, Алдын-Куйну сурас уруу деп турар. Буян-Бадыргыны бодундан тел чок болгаш, уруг-дарыг азырап чораан деп бадыткалдар база бар болуп турар, ол дугайын ацгы тее^р апаар.
Кожуун, суму база чурт баштап чораан улуг кижилер дугайында бижиири эц берге болгаш харыысалгалыг, чYге дизе теегY черле мегелеттинмес, шын бир-ле черден YHYп кээр. Бо бYГYHY 1974 чылдыц май айда Аяцгатыга Чамбал-оолдуц баштайгы кадайындан улуг оглу Очурнуц чок апарган черинге Агар-Сагаан, Очурнуц оолдары Чечек-оол, Каас, Байлац-оол база бир кек баштыг ашак кижи, ачам Сундуй-оол, ачамныц дуцмалары Оттукпан, Хунай-оол суглар кидис-ег иштинге чугаалажып органнар. Ол улустуц чугаазы Буян-Бадыргыныц дугайында чоруп турар деп ынчан мен билбээн мен. «Улуг киживис» деп чугаалажыр улус болду. Ынчаарга мен чугаа кырган-ачам Чамбал-оолдуц дугайында, ооц ажы-телY дегерези азыранды улус-тур деп соора билип турган мен. Эгезинде-ле бир элдепсинген чYYЛYм - ол улус ачам-биле мендилешкен соонда, холдарын кожа туткаш, тейлээн-даа ышкаш ачамче бажын согаш кылып каар болду. Олурган улус аразындан теегYHY коптарып олурар кижилер кек баштыг ашак биле Аяцгаты школазыныц директору Байлац-оол Очурович Монгуш олар. Ол хYH ажыг-шYЖYГге таваржып тура, ноян дугайында чажыт, хоруглуг сактыышкынын элээн YP, сеткилинге киир мага-хандыр чугаалаштылар. «Моон соцгаар бистер, ырак-узак черлерде чурттап чоруур терелдер, кажанда-даа мынчаар чыглып щыдавас бис, эки хеережицер, бо эрниц Yезинде та кандыг боор чYве» - деп, мээц уумче бажы-биле имневишаан, Байлац-оол Очурович чугааны деткип орду. Ооц еттYP сеглээни кончуг шын болду.
«Буян-Бадыргы» деп эссе-романныц автору, этнограф эртемден Монгуш Кенин-Лопсанныц байлак дуржулгазынга даянып, Буян-Бадыргыныц салгалдарыныц дугайында документалдыг шын тее^ удавас ном кылдыр YHYп кээринге бYЗYреп тур мен. Эссе-романны чыып бижип турган чылдарында, чогаалчы Кенин-Лопсан Буян-Бадыргыныц дыка хей терелдеринге болгаш чоок кижилеринге ужуражып четтикпээнин хомудап чугаалаар чорду, бистер ону уламчылаар ужурлуг бис.
Ынчангаш XYHДYЛYГ чонум, Даа кожууннуц чагырыкчызы чораан Хайдып Yгер-Дааныц ада-ызыгуурун уктаарга: 1. Ады билдинмес бай ДYЖYмет. 2. Ол бай дYЖYметтиц азыраан оглу еске сеек кижи, кадайы тыва. 3. Оларныц оглу Хайнакай. 4. Хайнакайныц азы Улуг-Ашактыц оглу Карапай. 5. Карапайныц оглу Хайдып. 6. Хайдыптыц азыраан оглу Буян-Бадыргы. 7. Буян-Бадыргыныц азыраан оглу Сундуй-оол. Бо дээрге 1932 чылда Буян-Бадыргыны шаажылап каан Yеге чедир Хайдып Yгер-
Дааныц чYгле дYЖYлге тере-херээнге хамаарышкан ада-ызыгуурунуц кыска TeerY3Y-дур. Сундуй-оолдуц кирип турары дээрге, азыраан адазы Буян-Бадыргы чеже-даа Тыва кYPYнени тургусчуп турган болза, чуртталгазыныц бир чартыында ызыгууртан улуг дYЖYмет чораан Tee^Y оглу-биле сырый холбаалыг.
Кажан Буян-Бадыргыны шаажылаан сeeлYнде, оглу Сундуй-оол 1953 чылдарга чедир чырык хYн гарбейн чораан, а кады азыраан угбазы Чалаа-Колдай шeлYлгеге оон-даа дора тYрегделди кeрYп чорааш, ооц уржуундан аныяанда, 1964 чылда Барыын-Хемчикке чок болган. Ачам ол угбазын авам-биле барып ажаажып кааш келген кижи. Хайдып Yгер-Дааныц алдын ызыгуурунуц тeeгYЗYн кысказы-биле доостум, шын эвес бадыткалдар турбазын дээш шаам-биле кызып, чыып бижидим. Ам дараазында Хайдыптыц дYЖYлгеге олуруп турган Yезинде ажыл-YYлезиниц дугайында.
Тацды тос кожууннарыныц тергиилекчилерин чагырып турган Амбын-ноянныц чагыргазындан YHYп ацгыланыр сорулга-биле, Даа кожуннуц чагырыкчызы Хайдып Yгер-Даа бодунуц кожуунунга тацма чалап алыры-биле Кыдат кYPYнениц хаанынче Бээжинче (Пекин) элээн каш тeлээлерни чайныц башкы айында аъткарган дээр. Олар беш ай болгаш, аалдар кыштаглап турда келгеннер. Бээжинден тацма чаладып чоруткан тeлээлекчилерни Монгуш Данзын деп кижи баштап чораан, чогум чеже кижи чорааны билдинмес. Пекин баарда ийи ай, кээрде база ийи ай болганнар. Пекинге бир ай дургузунда манаан. Тeлээлекчилерни кандыг-даа чуртка, кым-даа тудуп болбас деп чYглYг бижиктиг. Бир ай болганда, Кыдаттыц хааны тeлээлекчилерни келдирткен. Дацгыраан бээр кижи Монгуш Данзын, кандыг дылга чугаалап турганы билдинмес. Ийи шериг селемезин уштуп тудуп алган кезенипкен турар, бир эвес дацгыраан шын эвес чугаалаптар болза, ол дораан мойнундан Yзе шааптарынга белен турганы ол.
Монгуш Данзын дацгыракты кончуг шын чугаалаарга, тацманы хYлээдип берген, ону курунга бооп алган. Тацманы чалап алгаш, дYH-хYH чок тутсуп чанып олурда, 0вYрнYЦ арт кырынга хeй улус уткуп, ДYЖYп шайлаарынче чалаан. Оларны-даа тоовайн улаштыр чоруткаш, тацманы Хайдып Yгер-Даанга хYлээдип бээрге, Данзынга чацгы дужаал тывыскан дээр.
Ынчан ол Yеде Тываныц девискээринге эц хeй чурттакчылыг кожуун Хемчик кожууннары турган. Ол Yении-биле эртем-билиглиг кижилер хeй турган, база бYГY Тывага эц улуг хYрээ-хиитти тудуп тургузар деп сорулга салып, ону эчизинге чедирген кижи Хайдып болур. Хайдып Yгер-Даа бодунуц тeрээн чуртунга, чонунга бердинген, сагыш човацгыр, биче сеткилдиг, угаанныг, чер-чуртунуц шынчы ээзи болгаш чуртунуц бойдус-байлаан eскелерге бербес сорулгалыг кижи чораан.
1887 чылдыц ^скээр кыжынында, Yш ацгы дылды эки билир хелемечилиг, шанактыг аъттарлыг француз эртемден-инженер Плено деп кижи Кара-Даштыц даг-ДYГYH шинчилеп кeрген. Шинчилел ажылын дооскан соонда, ол кижи: «...бир эвес бо черни казарын чeпшээредип алыр болзувусса, миллиард-миллиард акша-хeрецгилиг болур-дур бис» деп тYЦнелге келгеш, чeпшээрел алыры-биле чорупкан.
YстYY-ХYPЭЭге хуурактап чораан Кара-Сал Бады-Очурнуц чугаазындан алырга, ынчан Даа кожууннуц чызаан чери Хeндергей аксынга турган. Шапкынчылар кадагааты чурттардан улус кел чыдарын баш удур ноянга медээлеп дыннатканнар. Ноян аалчыларны эвилец-ээлдек, уткуп хулээп ап, амыр-мендизин солушканнар. Инженер Плено чызаан eргээзиниц делгем каазын, eргээ иштинде алдын-мeцгYнден каастап кылган эт-сеп, эдилелдерниц нарын чаражын, ноянныц дYЖYметтеринден эгелээш, бодунга чедир каас-коязын магадап ханмаан. Бир талазында харын-даа CYрээденчии кончуг болган. «Тоо- быдаргай кээргенчиг гаш^н чон» - деп бодап чораан бодалы ол дораан эсти берген. ^ш^н, хожудацгай чон хирезинде, даштыкы чурттардан келген аалчылар-ны Францияныц хаанындан дудак чок бедик децнелге хYлээп алганын
магадаан. Ол хурал-чыышты удуртуп эрттирип олурары, ДYЖYметтерниц корум-чурумга ееренгени кайгамчык болган. Инженер Плено келген херээн чугаалаарга, Хайдып Yгер-Даа мындыг харыы берген: «Бис шажын-чYДYлгелиг улус бис, оран-чуртувусту казып Yрегдетпес бис, Yези келирге чон эртем-билиг чедип, сайзырап, бодунуц байлаан боттары ажыглаар апаар, ынчангаш силер бYГYдениц болгаап киирген ер^делицерни хYлээвес-тир мен, артыцарда турар улуг мындаагыларыцарга база ынчаар дамчыдыцар». 0ргYYДел деп сестY бир дугаар ынчан дыцнааш, тайылбырладып алганым ол, ол болза 1972 чыл.
Чадаананыц YстYY-ХYPЭЭЗин 1905-1907 чылдарда туттурган дээр, чамдык улус 1908 чылда дооскан деп-даа турар. Хайдып Yгер-Даа хYрээни туттурарда, шупту дYЖYметтерин кыйгыртып, арат-чонун чыып, эвилелдеп киириштирген. Сумуларныц чацгыларын чыып алгаш, хYрээ кырын дуглаары-биле дая, сеескенни беле шарыдып, арткан чагырыкчылар, дYЖYметтерни торгу тоннарынга довуракты, даштарны эдектедип тектYPYп турганнар. Оозун бодаарга, ажылынга дыка улуг негелделиг турганы илдец.
Моолдуц Кандан хYрээзинче, Кыдатче, Тибетче, Индияже аныяктарны чадаг кылаштадып, 2000 ажыг километр черлерни, Гобиниц элезинниг кургаг ховуларын чадаг эртип, чамдыктары амы-тынындан чарлып, аштап-суксап, тYреп чорааш, шажын эртемин ееренип доозуп, чанып кээп турганнар. Олар эртем билии-биле чонга ачы-буянын чедирип чорааннар. Хайдып Yгер-Даа хYрээ-хиит, шажын-чYДYлге-биле болгаш моол, тевут (тибет), лама-башкылар-биле сырый харылзаалыг чораан.
Дайынныц болгаш кYш-ажылдыц хоочуну Канчыыр-оол Григорий ЧYлДYмовичиниц 1996 чылда Чыраа-Бажы суурунга бижээни-биле алырга, Тацды-Тываны хаанныг Россияныц составынга кадып алыр сорулга-биле, Ак-Хаанныц чазаа элээн кYжениишкиннерни чорудуп, Хайдып Yгер-Даан Усче чеже-даа катап чалаарга барбаан. Григорий ЧYлДYмовичиниц азыраан адазы Ооржак ЧYЛДYMHYЦ адазы Ооржак Аптыыл азы Орустаар-Аптыылдыц чугаалааны-биле алырга, 1906 чылдыц ^скээр кыжынында Чеен-Сибирьни харыылап турган Иркутск губернаторунуц телээлери Ус-Аксынче чалаарга, ноян чепшээрежипкен. Хелемечизи кылдыр Орустаар-Аптыылды база элээн каш дYЖYметтерин эдертип алгаш чорупкан.
Уска чеде бээрге, эвилец-ээлдек уткуп хулээп ап, хелемечизин еске черге хондуруп турган. Губернаторнуц телээлери баш удур шупту чувени белеткеп алгаш турган чадавас. Тыва чурттун Россияныц составынче дорт киирер дээрге ноян чепшээрешпеске, хоран ижиртипкенин билип каан. Хелемечизи келирге: «4y^ чиде бээр сен оол, бо орустар мени хоранап кааптылар» дээн. 4Yre дээрге ноян кижиниц сегечези иштин мец^ннеп каан болгаш, хоранныг арага кударга хайны бээр болган. Устан чанып келгеш, Хайдып Yгер-Даа Yш чыл иштинде YP аарааш, 1909 чылдыц часкаар чок апарган. Бо 6y^y Орустаар-Аптыылдыц оглу Ооржак ЧYЛДYM 1950 чылда Баян-Талага чугаалап берген.
Ноянны хеержYткен дугайында Ооржак ЧYЛДYMHYЦ чугаазындан алырга, Даа кожууннуц ДYЖYметтери, сумулар чацгылары, хYрээ-хииттиц улуг лама-башкылары Буурул-ноянны орнукшудар эптиг чер дилеп, шапкынчыларны тос-чYкче аъткаргылап, белеткел ажылдарын чорудуп турганнар. Адак соонда, Хендергей аксыныц дужунда Теректиг-Чарыктыц чоогунда Шеминиц арт кырындан чеди арттыц сирти, чеди хемниц уну тода кестYп чыдар черни кыдат кижи тыпкаш, шацнаткан дээр. Ноянныц хааржаанга YPелбес, чыдытпас артыштарны YстYY-Ишкин бажындан хей-хей шарыларга чYДYPYп бадырып турганын Ондар Ирикпей кергенин чугаалаан.
YстYY-ХYPЭЭге хуурактап турган Кара-Сал Бады-Очур Байыр оглунуц чугаалаары болза, кажан ноянныц мечYЗYн Чадаана, Хендергей хемнерин кежирерде, хем суунче
мeцгYн чоостарны киир октагылап чораан дээр. ЧYге дизе чурт баштап чораан улуг кижиниц мага-бодун хем кежирбес, кежирер апарган таварылгада суг ээзин хомудатпас дээн сеткил-биле ындыг ёзулалды кылыр апаар деп тайылбырлады. Ноянныц мeчYЗYн артыш-биле тос каът торгуга ораагаш чыттырган. «Ноян-Шаразы» дээр казанак бажыц чоокка чедир арт кырынга турганын чон билир.
Илеткелимни доозуп тура онзалап демдеглеп каарым, Хайдып Yгер-Дааныц дугайында бижиири берге нарын айтырыг болур, ооц дугайында чыгдынган материалдар эвээш деп болур. Чурт баштап чораан кижи болганда, Хайдыптыц дугайында чечен чогаал ышкаш бижиири болдунмас, ол ышкаш Буян-Бадыргы дугайы база ындыг болур ужурлуг. Ынчалза-даа сeeлгY Yеде Буян-Бадыргы дугайында шынга дYYшпес, тоол ышкаш чечен чогаалдарны чогаалчылар бижип турар апарган. Оларныц чижээнге, чогаалчы Сувац Шацгыр-оолдуц «Хемчик нояны» деп романы хамааржыр. Ол ышкаш Игорь Иргиттиц, Эдуард Донгактыц бижип турар материалдары база шак-ла ындыг.
Шын тeeгYден алырга, Буян-Бадыргы Бай-Тайганыц бай Ёзуту чагырыкчыныц уруу Дыртыына-биле кудазын дYЖYPYп eгленип-баштанып, чуртталгазыныц сeeлгY хYннеринге чедир кады чурттап кааннар. Буян-Бадыргы бодундан тeл чок деп бадыткал YHYп-даа турар болза, ноян ажы-тeлдY бодунуу ышкаш азырап eстYPYп чораан.
Информантыларныц сактыышкыннары болгаш ажыглаан литература:
1. Алексей Ширинмеевич Байыр, Монгуш Базыр Давааевич. Буурул-ноян дугайында сактыышкыннар. 1978 чыл. Музей фондузу.
2. Гоигорий ЧYлдYмович Канчыыр-оол. Буурул-ноян дугайында сактыышкын. 1996 чыл. Музей фондузу.
3. Монгуш Сыян-оол Серенович. 1930 чылда тарут^нген, Ишкин чурттуг. 1992 чылда бижээн сактыышкыны.
4. Кара-Сал Бады-Очур Байыр оглу. 1914 чылда твр^^нте^ Чадаана чурттуг. Бичиизинде YстYY-ХYPЭЭге хуурактап чораан. 1972 чылда Буурул-ноян дугайында бижээн сактыышкыны.
5. 1974 чылдыц май айда Аяцгаты суурга Агар-Сагаан, ооц акызы Очурнуц оолдары Чечек-оол, Каас, Байлац-оол оларныц Буян-Бадыргы дугайында чугаазындан.
6. Монгуш Оттукпан Чамбал-ооловичиниц 1997 чылда Бажыц-Алаак суурга чугаазындан.
7. Бурзууна-Хаа оглу Моцгуш Шара-ХeeнYH 2000 чылдыц июнь айда Бажыц-Алаактыц ДYЧГYPЛYГ алаагынга Буян-Бадыргы дугайында чугаазындан.
8. Монгуш Байыр-оол Сендажыевич «Дээрден чYГYPген сылдыс дег». Барымдаалыг очерк.
