Научная статья на тему 'Тыва чогаалда кур болгаш ооң каасталгаларын чуруп көргүскени'

Тыва чогаалда кур болгаш ооң каасталгаларын чуруп көргүскени Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
388
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ДЕТАЛЬ / AN ART DETAIL / ПОРТРЕТ / PORTRAIT / КОСТЮМ / SUIT / ПОЯСНОЙ НАБОР / BELT / УКРАШЕНИЕ / DECORATION / АКСЕССУАРЫ И АТРИБУТЫ НАБОРА / ATTRIBUTES OF A SUIT / КУРИТЕЛЬНАЯ ТРУБКА / PIPE / ОГНИВО / НОЖ / KNIFE / ЦВЕТ И МАТЕРИАЛ ПРИНАДЛЕЖНОСТЕЙ / A COLOUR AND A MATERIAL OF IMPLEMENTS / СОЦИАЛЬНАЯ ПРИНАДЛЕЖНОСТЬ / SOCIAL BELONGING / ПОЛ / SEX / СКЛОННОСТИ / ИНТЕРЕСЫ И ПРОФЕССИЯ НОСИТЕЛЯ / INTERESTS AND TRADE OF A CARRIER / ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В ЛИТЕРАТУРЕ / USING IN LITERATURE / FLINTSTONE / AN ADDICTION

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Доржу К.Б.

В статье охарактеризованы тексты из богатого тувинского фольклора и произведений современных писателей Тувы, где при описании костюма персонажей тщательно анализирован с лингвистической точки зрения поясной набор.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE DECORATION OF THE BELT AND ITS DESCRIPTION IN THE TUVAN LITERATURE

Texts of Tuvan rich folklore and works of Tuvan modern writers of Tuva are characterized in this article, where a belt is analyzed from the view of linguistics thoroughly in a description of characters in the article.

Текст научной работы на тему «Тыва чогаалда кур болгаш ооң каасталгаларын чуруп көргүскени»

ТЕОРИЯ И МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКОВЫХ

ДИСЦИПЛИН

ТЫВА ЧОГААЛДА КУР БОЛГАШ ООЦ КААСТАЛГАЛАРЫН

чуруп кэр^скени

THE DECORATION OF THE BELT AND ITS DESCRIPTION IN THE

TUVAN LITERATURE

Доржу К.Б.

Dorzhu K.B.

В работе «Описание поясного набора в тувинской литературе» анализируются языковые средства, описывающие одну из деталей костюма, как поясной набор (пояс и его украшения). В зависимости от цвета, материала пояса и примыкающих к нему принадлежностей (аксессуаров) в виде курительной трубки, огнива и ножа, можно охарактеризовать к какой социальной группе и полу относится его носитель, также его склонность к чему-л. или профессию, а также местожительство.

Тувинские писатели при описании костюма персонажа точно указывают на цвет и материалы данного набора, судя по которому, можно сделать вывод, что они прекрасно владеют методом описания художественных деталей, в частности поясного набора. Это свидетельствует о том, что писатели Тувы - прекрасные знатоки культуры и этнографии своего народа.

В статье охарактеризованы тексты из богатого тувинского фольклора и произведений современных писателей Тувы, где при описании костюма персонажей тщательно анализирован с лингвистической точки зрения поясной набор.

Ключевые слова: художественная деталь, портрет, костюм, поясной набор, украшение, аксессуары и атрибуты набора, курительная трубка, огниво, нож, цвет и материал принадлежностей, социальная принадлежность, пол, склонности, интересы и профессия носителя, использование в литературе.

Some linguistic means describing one of the parts of suit of clothes as a belt are analyzed in this article. Depending on colour, material of a belt and its some things in the form of a pipe and a knife we may characterize a carrier that in what social group he or she grades. We may also characterize the carrier's addiction or trade.

Tuvan writers point out a colour of material of a suit exactly when they describe a suit of a character, if we may anything go by the result that they acquire the method of a description of art details, in particular a belt. All of them tell us that writers of Tuva are excellent dab hands at their culture and ethnography.

Texts of Tuvan rich folklore and works of Tuvan modern writers of Tuva are characterized in this article, where a belt is analyzed from the view of linguistics thoroughly in a description of characters in the article.

Key words: an art detail, a portrait, a suit, a belt, decoration, attributes of a suit, a pipe, flintstone, a knife, a colour and a material of implements, social belonging, a sex, an addiction, interests and trade of a carrier, using in literature.

Чогаалдьщ иштики азы ооц иштинде чуруттунган делегейи дээрге авторнуц бодунуц чогаалынга херек кырында (боттуг) амыдыралга чуртдешкек кылдыр бижээни, ында бар чуулдериниц чурумалы болур. Азы, ескээр чугаалаарга, автор бижип турар чYYЛYн шуптузун-на чогаатпас, а амыдыралда бар чуулдерге даянып алгаш, ында чамдык чуртдерге демейлештир чуруп кер^зер апаар. Ынчангаш чогаалга хей

кезиинде кижилерни, оларныц эдилел-дери, эт-севи, кылыглары, кижилерниц сагыш-сеткилиниц янзы-бYPY илерээш-киннерин, бойдусту чуруп кер^зери болгаш ону дамчыштыр маадырныц сагыш-сеткилин уран-чечен дамчыдары база чугула болур.

Чогаалда бижиттинген чуулдер, ооц иштики делегейи ацгы-ацгы кезектерден азы детальдардан чыгдынып тургустунар. Деталь дээрге авторнуц чогаалды

чеченчидер дээш, ажыглааны бир арга болур: кандыг-бир чYвени улам тодаргайы-биле чуруй аарак бижип квргYзери: пейзаж азы портреттиц элементилери, кандыг-бир чYвениц (эдилел, каасталга, эт-сеп...) чурумалы, бир кижиниц психологтуг байдалы дээш оон-даа вске.

Бистиц бо ажылывыска тыва улустуц аас чогаалында болгаш авторлуг проза чогаалдарында эр кижиниц эдилелде-ринден кур болгаш ооц кезектерин чуруп квргYCкенин сайгарып кввр сорулганы салган бис.

Тывалар тонну доктаамал кедип чораан болгаш эр-даа, кыс-даа кижиниц тонунуц бир кол кезээ кур болур. Ол курга астып алыр оттук, бижек дээн чижектиг чуулдер колдуунда курнуц каасталгалары болур функцияны кYYседип чораан болгаш херек апарганда ажыглаттына бээр эдилелдери база болуп турган.

Этнография материалдарында «поясной набор, набор пояса» деп свс каттыжыышкыны бар, курга хамааржыр ук бвлYк чYYлдерни «Орус-тыва словарьда» «курнуц каасталгазы» деп очулдуруп турар болгаш, «набор» деп свстYЦ дврткY утказын украшение -каасталга» деп очулдургаш, мындыг чижекти киирип каан: серебряный набор пояса - курнуц мвцгYн каасталгазы [РТувС 1980: 265].

Бо ажылды кылып тура, эдилел болгаш каасталга деп терминнерни ылгаары эргежок чугула деп тYЦнелге келген бис. Эдилел дээрге кижиниц бодунга YPГYлчY чорууру эди болур, а каасталга дээрге ук этке ооц-биле катай чоруур атрибуду болур деп бодап турар бис.

Ынчангаш бис бо ажылывыста курга астып алыр чуртдерни курнуц каасталгазы кылдыр кврYп турар бис. Кур дээрге хептиц бир кезээ, эдилел болур, а оттук, бижек курнуц каасталгалары болур. Курга астып алыр оттук, бижекти YргYлчY ажыглавас-даа болза, олар курнуц атрибуду болуп чораан.

Эр кижиниц бир эдилели дацза болур. Ону эр кижиниц курунуц артынга астып алыр чораан. Ооц материалыныц аайы-биле эдилекчизиниц материалдыг болгаш социалдыг байдалын база чYге сонуургалдыын, сундулуун болгаш

мергежилин тодарадып ап болур. Дацзаныц хемчээли болгаш материалы ооц эдилекчизиниц эр, кызыныц аайы-биле ылгалып турган. Чечен чогаалда авторлар ону сагып турар деп ЧYYЛДY эскерген бис. Ынчангаш бистиц чогаалчыларывыс тыва чоннуц этногра-фиязын эки билир ийикпе азы чогаалды бижиир бетинде, этнография материал-дары-биле таныжып ап турар деп тYЦнелге келген бис. Ынчангаш олар свске дыка камныг, хынамчалыг деп чYве чогаалдардан квстYп турар.

Ынчангаш бистиц бо ажылывыска эр кижиниц эдилели кур болгаш ооц каасталгаларын база дацза болгаш ооц кезектерин тыва чогаалда чуруп квргYCкенин сайгарып кввр сорулганы салган бис. Ол эдилелдерден курнуц кезектери - оттук, бижек - бир талазында, тыва национал хептиц каасталгалары база болур. А, ийи талазында, эр кижиниц эдилелдери база болуп турар. Ынчалза-даа бис бо ажылывыста оларны каасталгалар кылдыр сайгарып кврYп турар бис.

Эр кижиниц эдилелдери кур болгаш дацза - тыва чогаалда эр кижиниц портрединге немелде деталь болбушаан, ооц овур-хевирин билип алырынга улуг ужур-дузалыг чуулдер болур.

Ол эдилелдерниц этнографтыг ужур-дузазын шинчилээн ажылдар эвээш эвес. Оларга этнографтар С.Вайнштейн [1974], Л.Потапов [1969], Л.Гребнев [1960], М.Кенин-Лопсан [1990], В. Даржа [2009] болгаш вскелерниц-даа ажылдары хамааржыр. М.Сиянбиль, А.Сиянбильдиц «Традиционный тувинский костюм» [2000] деп ажылында база кур дугайында элээн материалдар бар. Ол ажылдарда колдуунда-ла оларны этнография талазы-биле шинчилеп кврген болгаш ол эдилелдерниц чогаал иштинде ажыгла-лын база оларны чогаалга квр^зерде, дылдыц свс курлавырындан кандыг свстер, домактарны база кандыг уран-чечен аргаларны ажыглап турарынга хамаарыштыр сайгарылга кылдынмаан.

Сураглыг этнограф С.И.Вайнштейн-ниц «Мир кочевников Центра Азии» деп ажылында автор курга хамаарыштыр дараазында тайылбырны берген: «Кур -тыва хептиц бир кол элементизи. Курну эр-даа, херээжен-даа улус эдилеп чораан.

Улустуц мергежилиниц база социал байдалыныц аайы-биле курнуц хевирлери, материалы ацгы чораан. Бедуун кижилерниц (чылгычылар, кадарчылар база ацчылар) куру чеп, а бай-шыырак улустуц куру торгу (пес) материалдан кылдынган болур. Пес курнуц калбаа 0,5 метр, узуну 3 метр болгаш белинге 2-3 долгандыр шарып алыр турган. Эр болгаш херээжен улустуц курлары ецнери-биле бот-боттарындан ылгалып турган. Эр улустуц куру колдуунда ногаан, кара-кек азы хYрец ецнYг болур. А херээжен улустуу чырык ецнYг: сарыг, кызыл, ак-кек [3: 47].

Курга ооц каасталгаларын астыр дерги турар. Дергини мец^н болгаш хYлерден кылып алыр турган. Ооц материалы база кижиниц социал байдалыныц аайы-биле ацгы: бай улустуц дергизи мец^н, а артканнары колдуунда хYлерден кылган дергини эдилеп чораан. Ол дергиге хынныг бижек, оттук база таакпылаар херекселдерни астып алыр: сойгалак (таакпы хYЛY урар аякчыгаш), чушкууш (дацза аштаар ыргак баштыг демир) база таакпы хавы. Курнуц солагай талазынга оттукту, а оц талазынга бижекти астып алыр чораан. Оттук дээрге от YндYPYп алырынга ажыглап чораан кандыг-бир металлдан азы даштан кылдынган курга астып алыр эдилел. Ол курнуц каасталгазы кылдыр база ажыглаттынып чораан. Хынныг бижекти курунуц артынче киир суп алыр. А дацзаны курунуц артынга азы солагай талакы идииниц хончузунче суп алыр чораан [1: 109].

Тожунуц ивижилериниц курунуц каасталгазы барыын тываларындан ылгалып турар. Ол ылгал Тожунуц чурттакчыларыныц ажыл-агыйындан хамааржып турар. Ивижилерниц куру иви кежи болур. Ацаа ацчы дериг-херекселдерни ызыртып алыр. Курнуц солагай талазынга ак чанчыы (коргулчун октар сугар кеш бичии хап), идежи (дары хемчээр еш^ мыйызындан кылган оцгар аякчыгаш), саадак (уурмек чYYЛдер суп алыр кеш хап) чоруур [9: 148].

Херээжен улустуц курунуц каасталгалары эр улустан ылгалдыг болур. Оларныц курунуц оц талазынга кестик (алгы кезерде хереглээр бижектиц

бир бичии хевири), аптараларныц ДYЛГYYPY база мецгYн илчирбе астып алыр. А солагай талакы дергиге кеш-биле даараан ине хавы астып алыр. Ине хавынга пес болгаш кеш быжарынга хереглээр, коргулчундан кылган, бажын шиш кылдыр CYBYрткен демир суп алыр [9: 148].

Дайынчы улустуц курунуц ецY болгаш ацаа хамааржыр чуулдер азы аксессуарлары база ылгалдыг турган. Дайынчы кижи балыгладыпкан таварылгада удурланыкчызы ооц ханын керYп кагбазын дээш, ооц куру хан ецщг кызыл турган [4: 162].

Дайынчы кижиниц куру ооц хей аъдын болгаш сагыш-сеткилин кедYрер эц чугула эдилели чораан, чYге дизе ооц кол чепсээ согуннуц хавы азы согун саадаа (колчан) курга чоруур. Эр кижиниц чоруу чогунгур болзун дээш, ооц курунга тускай ёзулалдар эрттирер турган. Ол дугайын В.К. Даржаныц «Традиционные мужские занятия тувинцев» деп ажылында мынчаар демдеглээн: «Пояс считался вместилищем духа мужчины. Для того, чтобы мужчине сопутствовала удача в делах и на охоте, проводили специальные камлания (моления) над поясом» [4: 162].

Тыва чечен чогаалда курнуц бодун чуруп кер^скен материал кец^с эвээш болуп турарын эскерген бис. Колдуунда-ла тонну, берпу чуруп турар, а курнуц чYгле ецYн айтып турар. YстYнде бис эр улустуц курунуц ецY каралдыр болур деп айыткан бис. Ынчангаш тыва чогаалда авторлар курнуц ецYн эр, кыс кижиге хамааржырыныц аайы-биле ацгылап турар. Чижээ: Кызыл-Эник Кудажыныц «Уйгу чок Улуг-Хем» деп чогаалыныц бирги (кара) томундан чижектерни керээлицер: Кара-Буурада Мацгыр чейзецниц эрге-чассыг оглу Чудурукпай болган: чап-чаа ак негей тоннуг, угулзалыг кадыг идиктиг, ногаан пес курлуг, оозунда мецгYн оттук, бижек астып алган); Мацгыр чейзец ол уг-биле Yне халаан. Ол Анай-Караныц соонче кара торгу додарлыг хураган кежи тонунуц кек курун чежип мацнап бар чыткан.

Мындыг хевирлиг чижектерден тыва чогаалчыларныц чоннуц эдилелдерин, идик-хептиц эдилээр, кедер чурумун эки

билири, оларны бижиирде хынамчалыг болуп турары илереп келир. Ынчалза-даа чамдык чогаалдарда курнуц дугайында бижээн чYYлдер эвээш, ооц вцYн, материалын айытпайн, чYгле тонунуц курун чежип азы куржанып алган дээн чижектиг домактар база таваржып турар.

Бистиц мооц мурнунда YндYPгенивис «С.А. Сарыг-оолдуц «Ацгыр-оолдуц тоожузу» деп роман-дилогиязында детальдар чурумалыныц байлаа» деп статьявыста YCTYнде айыткан

этнографтарныц ажылынга даянып, ук романда тыва национал костюмну, ооц иштинде курну чуруп квр^скенинге хамаарыштыр чамдык сайгарылганы база кылган бис. Ында кур болгаш ооц каасталгаларыныц чогаалга кайы хире ужур-дузалыг болуп турарын база айыткан бис [5: 183-194].

Тыва улустуц маадырлыг тоолдарында «дажы торгу курун куржангаш, болат бижээн азынгаш, кадыг кара чазын азынгаш...» деп чижек бо-ла таваржыр. Торгудан кылган кур маадырлыг тоолдарныц маадырлары хаан, тажыларда бар турганын чижектер айтып турар. А эпитет болур дажы (кур) деп свс бедик стильде ажыглаттынган. Ол свстYЦ утказын курга хамаарыштыр тайылбыр-лаан материалды тыппайн барган бис. Ол свстYЦ кады ажыглаттынып турары вске эпитеттер-биле децнеп квврге, ол курнуц материалыныц быжыын херечилеп турар чадавас деп бодап турар бис. Б.И.Татаринцевтиц «Этимологический словарь тувинского языка» деп словарында дажы деп свстуц хемниц суунуц дажый бээрин илередип турар утказын тайылбырлап турар. Ында ол свстYЦ «ЧYвенщ даштыкы кезээ, талазы» деп свс-биле холбаалыын айтып турар [Татаринцев 2002: 53]. Ынчангаш маадырлыг тоолдарда ук свс курнуц даштыныц быжыын, анаа бвдYYн материалдардан ажып турар эки шынарлыын айтып турар чадавас деп бодап турар бис.

Улустуц аас чогаалында (ырлар, кожамыктар, тоолдарда) дордум кур деп каттыжыышкын элээн хвй таваржып турар. Дордум деп чYве адын 1955 чылдыц тыва-орус словарында «выделанная кожа» дээш, фолькл. деп демдеглел кылып каан [ТувРС 1955 : 161], а 1968

чылдыц тыва-орус словарында дордум деп ийи омоним сес берип каан: I. Выделанная верблюжья кожа; дордум тврепчи «чепрак из выделанной верблюжей кожи», II. Простой шелк; дордум кур «простой шелковый кушак» [ТувРС 1968: 175]. Ынчаарга дордум кур дээрге эмин эрттир нарын чычыы эвес торгудан кур болуп турар. Б.И.Татаринцевтиц «Этимологический словарь тувинского языка» деп словарында дордум деп сестерни база омонимнер кылдыр тайылбырлап турар: I. «Выделанная верблюжья кожа»... II. «простой шелк, креп». По-видимому, монголизм. Ср. п-монг. turtum «род шелковой ткани»; превращение последнего в дордум, возможно, обусловлено контаминацией с дордум «Выделанная верблюжья кожа» [Татаринцев 2002: 207].

А аас чогаалында ол сестуц таваржып турары ооц элээн бурунгу Yеде ажыглаттынып турганын база маньчжур азы кыдат дылдан моол дылче, ол дылды дамчыштыр тыва дылче кирген чадавас деп Б.И.Татаринцевтиц ук словарында айтып турар [Татаринцев 2002 : 207].

«Меге Шагаан-Тоолай» деп маадырлыг тоолда Шагаан-Тоолайныц портрединде мындыг одуруглар бар: Кара торгу тоннуг, Кара дордум курлуг...

Ол тоолдуц тенчYЗYнде амгы дылда утказы билдинмес сестер тайылбырында «дордум кур - бвдYYн торгу кур» деп тайылбыр бар [ТМТ, 1990: 13]. Меге Шагаан-Тоолай хаан эвес, эрниц эрези ашак болуп турар. Ынчангаш ооц курунуц материалы эмин эрттир нарын торгу эвес, а бедуун торгу болуп турары таварылга эвес. Ынчалза-даа ол кур шуут бедуун пес азы хем база эвес, чYге дизе ол меге, «эринниг ЧYве чугаалажып болбас, эргектиг ЧYве атчып болбас...» маадыр болуп турар. Бо материалдарга даянып алгаш, дордум кур дээрге кыдат садыгжылардан шору шыдалдыг улустуц садып ап турганы эмин эрттир нарын эвес торгудан кылган кур болуп турар деп тYЦнелге келдивис.

Курнуц кылдынган материалын авторлуг чогаалдарда эвээш бижип турар, чYгле ийи-чацгыс чогаалдарда бай, шыырак улустуц дугайында бижип тура, пес азы торгу кур деп айтып каанын

YCTYвде К-Э. Кудажыныц «Уйгу чок Улуг-Хем» деп чогаалында Мацгыр чейзец болгаш ооц оглу Чурурукпайныц торгу курларын чуруп квргYCкени херечилеп турар.

Курнуц каасталгаларыныц бир кол атрибуду оттук, бижек болур деп YCTYнде айыткан бис. Оларныц дугайында материалдар чогаалдарда элээн бар. Ол ийини черле ацгы кылдыр квргYCпейн турар болгаш катай ажыглаар эдилелдер кылдыр чуруп турар. Чамдык чогаалдарда оттук, бижекти чацгыс эжеш свс кылдыр (оттук-бижек) ажыглап турары оларны ниитилештирип турар. Ол таварылгада оларны курнуц (ниити) каасталгалары дээн уткалыг кылдыр кврYп турар чадавас деп бодап турар бис.

Оттук дугайында тыва улустуц тывызыктарында ооц тургузуун, бYткен материалын кончуг чедингири-биле тывызыктап каан:

Демир-дестщ чамдыызы, Хая даштыц чамдыызы, Оът-сигеннщ чамдыызы, Шары, буганыц чамдыызы деп тывызыкта оттуктуц демирден кылдынарын, ооц дажын база ону кыпсырда херек хагны болгаш хвм взээн тывызыктаан. Ол-ла 6y^ чуулдер хвЙY-биле ажыглаттынмас деп чYYЛДY «чамдыызы» деп свс дамчыдып турар.

База-ла оттук дугайында вске бир тывызыкта ол-ла материалдарныц кырындан сиир немежи берген, чYге дизе оларны кырындан сиир-биле быжыглай кыдып азы хаажылап каар: Кац демирнщ чамдыызы,

Кара даштыц чамдыызы, Кадыг хвмнYЦ чамдыызы, Кадыг сиирниц чамдыызы, Хаг YHYштYЦ кезээ [8: 96-97] .

Бо тывызыкта кара деп демдек ады эпитет болуп, оттук дажыныц быжыын айтып, а кадыг деп демдек ады хвм болгаш сиирниц быжыын квргYЗYп турар.

Оттук дугайында эжеш тывызыкта элдээртиглер азы метафораларны ажыглаттынганы бир онзагай:

Кацгыйлыгныц иштинде Када берген сиген бажы, Кацгай-оолдуц дергизинде Када берген элик холу.

Хавыт-оолдуц дергизинде Када берген элик холу, Арзайтыныц ховузунда Кацнай берген сиген бажы

Бо тывызыктарда када берген болгаш кацнай берген (кацдаашкындан, суг чокка саргара берген) сиген бажы деп метафоралар отту оттук-биле кыпсы-рынга дузалыг кургаг хагны тывызыктаан.

Када берген элик холу деп каттыжыышкында сиирни элдээрткен метафоралар ажыглаттынган. Малдыц азы ацныц холунуц шыцган эъдин кадыргаш, оон сиирин алырын мында «элик холу» деп ойзуп турар.

Бо тывызыкта антропонимнер, топонимнерни ажыглааны тывызык болуп турар: Кацгыйлыг биле Кацгай-оол деп аттарныц дазылы кац деп свстен укталган, ооц-биле оттуктуц бYткен материалын чоокшуладыр адап турары болур. Хавыт-оол деп атты хаг деп свске чоокшуладып турар чадавас деп бодап турар бис. Арзайты деп топоним ол арттыц хадып, частап кээринге ол эдилелдиц кызацайнып турар

кылдыныын чоокшуладып турар.

Тыва улустуц кожамыктарынга оттук, бижекти катай ырлап, контекст синонимнери кылдыр ажыглап турары болганчок таваржыр:

Ооц биле мени канчаар, Орнаар эвес, солуур эвес. Оттук биле бижек болза, Орнаай эртик, солаай эртик. Тыва улустуц тывызыктарында хынныг бижекти хвй тывызыктаан.

Диригжидилге аргазы-биле бижектиц хYлээлгезин база ажыглаан соонда, ону хынынче суп каарын элдээрткен: Чижээ: Ижер-чиирим - ирт, серге, Хонар черим - хос ыяш.

вске бир тывызыкта база-ла ол арга-биле хынныг бижекти тывызыктаан: чип-чип, ввнче кире берди. Мында ооц хынын вв деп элдээрти квр^скен.

Оттук биле бижекти каасталга кылдыр ажыглаанда, оларны албан катай ажыглаар. Чижээ: Эр кижи оттук, бижектиг, сыдым аргамчылыг, эки аъттыг боор ЧYве. (С.Т.) OврYм уруглар-биле кады вгден бYдyY бакылап кврYп турарымга, мурнунда чоруп орган

улустуц аразында эзер-чугени, оттук-бижээ кылацнаан, бора аъттыг аныяк оол, кеергеттинген чуве дег, аъдын ол-бо талазынче ээгиледип келгеш, баглаашта дужуп чыдыр. (С.ч.)

А бир эвес оларныц кайы-бирээзин эдилел кылдыр ажыглаан болза, чYгле чацгызыныц адын киирип турар. Чижээ: Шымда, бо чыткан дацзада таакпыны, дее ортузунда хулуг чок акыцныц оттуун шактыргаш, кыпсып эккел! -дээрге, мурнувус былаажып, барып куусеттивис. (С.С.) Чейзец таакпызын ушту бээрге, Эзирбен дегийт дурген оттуун шаккаш, ооц дацзазын кыпсып берген. (И.Б.)

Оттук болгаш бижектиц бYткен материалы мец^н кончуг Yнелиг, аар ертектиг болганындан оларны кижи бYPYЗY эдилевес чораан. Чечен чогаалдарда база оттук, бижекти каасталга кылдыр бай, шыырак улустар эдилеп чораан деп чYвени авторлар кергYЗYп турар.

Оттук, бижекти мец^нден ацгыда, кац демирден кылып, соп ап чорааны база чогаалдардан кестYп келир. Тыва улустуц кожамыктарындан чижекти керээлицер: Ой-ла сарыг, кара сарыг Ооржактыц чылгызында. Оттук согар кац-на демир Орустарныц Бачыылайда.

Олег Саган-оолдуц «Ужуражыыш-кын» деп чогаалында: - Бар ийин, угбам -дээш, таакпымны тиккеш, кац бистиг оттуумну шаккаш, кыпсып бээримге, еерушкулуу-биле ап алгаш, буругайндыр тыртып олур... (О.С.)

Чечен чогаалда оттук биле бижектиц курнуц кайы талазынга чоруурун айытпайн, колдуунда «оттук, бижек астып алган чораан» деп катай бижип турар.

Тывалар бижекти база ийи хYЛээлгелиг кылдыр ажыглап чораан. Бир талазында, каасталга хевирлиг ажыглаттынып чораан бижек колдуунда оттук-биле кады ажыглаттынар болгаш ол кончуг каастап каан, улуг хынныг бижек болур. Ийи талазында, бижек эът азы кадыг чуул кезер эдилел болуп чораан. Бижекти база болат азы кацдан колдадыр соп ап чораан. Мец^н кижи бYPYЗYнге турбас болгаш ону кыдаттардан бай, шыырак кижилер

садып алгаш, тыва дарганнарга соктуруп алыр чораан.

Бижектиц бир кол кезээ ооц хыны болур. Ону мец^н-биле каастап кылыр. Чогаалдарга ооц хыныныц дугайында материалдар база эвээш таваржып турар.

Чацгыс бижектен ацгыда кош-бижек база ажыглаттынып чораан. Ийи кош-бижектиц бирээзи бичии, ескези улуг. Чечен чогаалда ол дугайында материалдар база эвээш таваржып турар.

Тыва аас чогаалда бижектиц кестик азы кестик бижек деп хевири хей ажыглаттынып турар. ««Бокту-Кириш, Бора-Шээлей» деп маадырлыг тоолда: Ыяш сыптыг кестиин-даа Уштуп алгаштыц, База-ла уу-чаза Сый шаап октавыткан.

Авторлуг чогаалдарда база кестикти эдилеп турарыныц дугайында бижээн чуулдер бар болуп турары ооц амыдыралга элээн ажыглаттынып турарын херечилеп турар. Кестик, анаа бижекке бодаарга, бичежек, улуг эвес чуулдер кезеринге хереглеттинер.

Кестикти чогаалдарныц хей кезиинде сарыг сыптыг деп кергYЗYп турар. Мында сарыг деп демдек ады будуваан ыяштыц ецYн азы кандыг-даа ец чогун айтып турар. Чамдык чогаалдарда «ыяш сыптыг кестик» деп база айтып турар. Ындыг кестиктерниц сывын хей кезиинде ыяштан кылыр чорааны бо чижектерден илереп келир. Бир чогаалда «тос сыптыг кестик» деп чижекке база таварышкан бис. Ынчангаш чамдык кестиктерни хадыц тозундан кылып чорааны билдинип келир. Ону улуг эвес кестиктерге сып (сыъп) кылырда ажыглап чораан.

Бижектиц бир янзызы доцгурак - хей кезектиг (2 азы 3 адыр бистиг) сый тудар бижек. Чогум тывалар доцгуракты калбаа-биле ажыглавайн чораан. Колдуунда кыдаттарныц садып турганы доцгуракты ажыглап турган, ынчангаш тыва дылга ол сес моол дылды дамчыштыр ажыглаттына берген монголизм болуп турар [Татаринцев 2002: 207].

Тыва улустуц аас чогаалында доцгурак дугайында Yлегер домакты керээлицер:

Доцгурактан дацгырак чидиг Тоолайдан таалай ЧYгYPYк.

Бо Yлегер домакта тоолай деп свстуц киргенин барымдаалап, ол Yлегер домак чоокта чаа чогааттынган деп бодап турар бис, чYге дизе тывалар кодан, койгунну аал малы кылдыр азыравайн чораан. Оозун бодаарга, ол чацчыл орус чондан келген деп санап турар бис. Ынчангаш доцгурак деп свс база тYрк уктуг эвес, тываларныц шагдан тура ажыглап чорааны эдилели эвес болур.

Оттук биле бижек хвй кезиинде курнуц каасталгалары кылдыр ажыглаттынып чораан. Ынчангаш оларны хYн бYPYДе астып алгаш чорбас, оларны ап чорууру база тускай чурумнуг турган деп чYве чогаалдардан квстYп келир. Ынчалза-даа оларны амыдыралга чугула эдилелдер кылдыр ажыглап чорааны билдингир. Ылацгыя бижектиц каш янзы хевирин тывалар ажыглап чораанын чечен чогаалдан кврYп болур. Ацчы бижектиц ацгы сайгарылгаже киирер бодап турар бис.

Оттук, хынныг бижек амгы Yеде историзмнер апарган, калбак азы ниити ажыглалче кирбээн свстер болур. Кур болгаш ооц каасталгаларын колдуунда твв^-биле холбашкан проза

чогаалдарында бар болуп турар. Олар тввгYЛYг Yени база квр^сщшаан, чогаалдыц маадырыныц социал байдалын, эрге-дужаалын, чамдыкта аажы-чацын херечилеп турар. Оттук, бижекти кончуг быжыг кацдан болгаш мвц^нден кылып чораан болгаш оларны бай, шыдалдыг улус эдилеп чораан. Мвц^нщ кыдаттардан садып азы орнап алыр чораан болгаш кижи бYPYЗY оон кылган эдилелдерлиг болуп шыдавас турган.

Амгы Yеде тывалар колдуунда орус хвм курну ажыглаар апарган, тыва тонну кеткенде, тыва курну ажыглап турар. Ынчалза-даа ацаа астыр оттук, бижекти хвй кезиинде культура, уран чYYЛ ажылдакчылары сценага тыва национал хептиц бир каасталгазы кылдыр азы музейге экспонат кылдыр ажыглап турар. ЧYгле тыва тввгYЛYг чогаалдарда бай, шыырак азы эрге-дужаалдыг улусту чуруп квр^зерде, ажыглаттынып турар.

Эр кижиниц куру болгаш ооц каасталгаларын чуруп квр^скени

херээжен кижиниц каасталгаларынга (сырга, билзек...) бодаарга, ындыг кончуг бай, уран-чечен эвес болганын материал-биле ажылдап тургаш, эскердивис. Колдуунда-ла ооц материалын (кац, болат база мвц^н) айтып турар. А курнуц вщн эр болгаш херээжен улустарныц аайы-биле ацгылап турар. Эр улустуц курларыныц вцYнде чырык вц кол рольду ойнавайн турар.

Ынчангаш портрет чурумалынга чYгле кижиниц арын-шырайын, овур-хевирин чуруп квргYзер эвес, а ооц идик-хевин болгаш ооц кезектерин чуруп квргYCкенин тыва чогаалды ввредип тура, сайгартыры чугула. Ылацгыя курнуц ооц-биле катай ажыглаттынар херекселдерин канчалдыр чуруп турарыныц аайы-биле ооц ээзиниц социал байдалы, сонуургалы, мергежили дээн чижектиг немелде тайылбырларны чазып номчууру чогаалдыц дылыныц чечен-мергенин сайгарар ажылдарныц бирээзи болур.

Литература

1. Вайнштейн С.И. Тувинцы-тоджинцы. М.: Наука, 1961

2. Вайнштейн С.И. История народного искусства Тувы. - М.: Наука, 1974. - 223 с.

3. Вайнштейн С.И. Мир кочевников Центра Азии. - М.: Наука, 1991. - 294 с.

4. Даржа В.К. Традиционные мужские занятия тувинцев. Том I. Хозяйство, охота, рыбалка. - Кызыл: ТКИ, 2009. - 590 с.

5. Доржу К.Б. С.А. Сарыг-оолдуц «Ацгыр-оолдуц тоожузу» деп роман-дилогиязында детальдар чурумалыныц байлаа // «О творческом наследии С.А. Сарыг-оола». Материалы научно-практической конференции, посвященной 100-летию Народного писателя Тувы С.А.Сарыг-оола (19-20 ноября 2008 г.). - Кызыл: ТИГИ при Правительстве РТ, 2010. - 183-194.

6. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чацчылдар. -Кызыл, ТБГЧ, 2000.

7. Курбатский Г.Н. Тувинцы в своем фольклоре. - Кызыл: ТКИ. 2001. - 464 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Курбатский Г.Н. Тувинские загадки. Кызыл: ТКИ, 2002.

9. Потапов Л.П. Очерки народного быта тувинцев. - М.: Наука. 1969. - 401 с.

10. Сиянбиль М.О., Сиянбиль А.А. Традиционный тувинский костюм. - Кызыл, 2000. - 71 с.

Словарьлар

РТувС - Русско-тувинский словарь. Орус-тыва словарь. Под ред. Д.А.Монгуша.- М.:Русский язык, 1980.

Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка.Т.1.(А-Б). Новосибирск: Наука,2000.

Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. Т.2. (Д - Й). Новосибирск: Наука. 2002.

ТувРС - Тувинско-русский словарь. Под ред. А.А.Пальмбаха.- М.: ГИИНС,1955.

ТувРС - Тувинско-русский словарь. Под ред. Э.Р.Тенишева.- М.: Советская энциклопедия,1968. Чечен чогаал:

(ИБ) - Иргит Бадра Арзылац Кудерек. -Кызыл: ТНYЧ, 1996.

(К.К.) - Кудажы К.-Э. К. Уйгу чок Улуг-Хем: Роман, кара том. - Кызыл: ТНУЧ, 1996.

(О.С) - Олег Саган-оол Чогаалдар чыындызы. -Кызыл: THY4, 1987.

(С.С.) - Сарыг-оол С.А. Ащыр-оолдуц тоожузу. - Кызыл: ТНУЧ, 1998

(С.Т.) - Салчак Тока Араттьщ ce3Y. Дилогия. -Кызыл: ТНУЧ, 1968.

(С.ч.) - Самбукайныц чугаазы. Тоожу. -Кызыл: THY4, 1987.

ТМТ - Тыва маадырлыг тоолдар. Кызыл: ТНУЧ, 1990

ТРИЯЗЫЧИЕ КАК СЛОЖНОЕ МНОГОГРАННОЕ ЯВЛЕНИЕ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ

РЕСПУБЛИКИ ТЫВА

INTERACTION OF THREE LANGUAGES AS MANY SIDED DIFFICULT PHENOMENA IN TEACHING OF ENGLISH IN SCHOOLS OF REPUBLIC OF TUVA

А.Т. Дыртый A. Dyrtyj

В данной статье рассматривается лингвокомпаративный анализ трех взаимодействующих языков на морфологическом и синтаксическом уровнях, выявляются трудности лингвистического плана, с которыми встречаются учащиеся.

Ключевые слова: лингвокомпаративный, морфологические и синтаксические уровни, лингвистический план

This article deals with the lingacomparative analyses of three interactual languages on the morphological and syntactic level. Linguistic difficulties are singled out.

Key words: lingacomparative, morphological and syntactic level, linguistic.

Перестройка государственной образовательной политики в области обучения иностранным языкам в нашей стране, в частности в Республике Тува выдвинула повышенные требования к качеству подготовки выпускников средних общеобразовательных школ. В этой связи большое значение придается умению учащихся старших классов пользоваться чтением на иностранном языке как средством получения информации.

Обучение чтению на иностранном языке в условиях триязычия, безусловно, имеет определенную специфику. Триязычия - сложное многогранное явление, специфика которого заключается именно в обучении трем языкам, при котором порядок включения языков в процесс обучения является разным, но по времени обучения данные языки функционируют одновременно. Следовательно, фактор взаимодействия языков в жизни ученика надо обязательно принимать во внимание в процессе обучения.

Так, существуют объективные причины, которые ставят проблему преподавания иностранных языков, в частности обучение чтению в школе с неродным русским языком, в более выгодное положение.

Методически обоснованная организация обучения чтению и лингвистический опыт учащегося-билингва 10-11 класса могут способствовать: 1) осуществлению переноса сформирован-ных умений с родного и русского языков в чтение на иностранном языке, 2) преодоление трудностей лингвистического плана.

Изучение результатов обучения чтению на английском языке в средней школе показывает, что в настоящее время учащиеся в большинстве своем не научатся читать в той мере, в какой это необходимо для того, чтобы пользоваться этим умением практически. Учащиеся-тувинцы испытывают ряд трудностей, некоторые из которых могут быть результатом взаимодействия трех языков. Так, основной причиной несовершенства

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.