Научная статья на тему 'ТУТИНГАН ОИЛАЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ ПСИХОЛОГИК МОСЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАН МУАММОЛАР ТИЗИМИ ВА УЛАРНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ БОСҚИЧЛАРИ ҲАМДА МЕТОДИКАЛАРИ ТАВСИФИ'

ТУТИНГАН ОИЛАЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ ПСИХОЛОГИК МОСЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАН МУАММОЛАР ТИЗИМИ ВА УЛАРНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ БОСҚИЧЛАРИ ҲАМДА МЕТОДИКАЛАРИ ТАВСИФИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
13
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
респондент / субъектив / инъикос / Р.Б. Кеттел сўровномаси / Вагнер қўл тести (Hand Test). А. Басс А. Дарки методика / нопараметрик усул / respondent / subjective / perception / R.B. Kettel's questionnaire / Wagner hand test (Hand Test) / A. Bass A. Darkey's method / non-parametric method

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Исламова Д.Б.

Ушбу мақолада тутинган оилалар ва болалар ўзаро психологик мослашувининг ижтимоий – психологик ва методик жиҳатлари ёритилиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DESCRIPTION OF THE SYSTEM OF PROBLEMS THAT ARISE IN THE PROCESS OF PSYCHOLOGICAL ADJUSTMENT OF WORK WITH DETAINED FAMILIES, THE STAGES OF THEIR RESEARCH AND METHODS

This article highlights the socio-psychological and methodological aspects of the mutual psychological adaptation of the family and children.

Текст научной работы на тему «ТУТИНГАН ОИЛАЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ ПСИХОЛОГИК МОСЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАН МУАММОЛАР ТИЗИМИ ВА УЛАРНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ БОСҚИЧЛАРИ ҲАМДА МЕТОДИКАЛАРИ ТАВСИФИ»

Исламова Д. Б.

Узбекистон-Финландия педагогика институти мактабгача таълим факултети уцитувчиси, СамДУмустацил тадцицотчиси

ТУТИНГАН ОИЛАЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ ПСИХОЛОГИК МОСЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАН МУАММОЛАР ТИЗИМИ ВА УЛАРНИ ТАДЦЩ ЦИЛИШ БОСЦИЧЛАРИ ХДМДА

МЕТОДИКАЛАРИ ТАВСИФИ

Аннотатция. Ушбу мацолада тутинган оилалар ва болалар узаро психологик мослашувининг ижтимоий - психологик ва методик жщатлари ёритилиб берилган.

Калит сузлар: респондент, субъектив, инъикос, Р.Б. Кеттел суровномаси; Вагнер цул тести (Hand Test). А. Басс А. Дарки методика, нопараметрик усул

Islamova D.B. teacher

faculty of preschool education Uzbekistan-Finland Pedagogical Institute independent researcher Samarkand State University

DESCRIPTION OF THE SYSTEM OF PROBLEMS THAT ARISE IN

THE PROCESS OF PSYCHOLOGICAL ADJUSTMENT OF WORK WITH DETAINED FAMILIES, THE STAGES OF THEIR RESEARCH

AND METHODS

Annotation. This article highlights the socio-psychological and methodological aspects of the mutual psychological adaptation of the family and children.

Key word: respondent, subjective, perception, R.B. Kettel's questionnaire; Wagner hand test (Hand Test); A. Bass A. Darkey's method, non-parametric method

Ота-она ^apaMOFHcro колган болалар тарбияси ва хулк-атвор ифодасида юзага келадиган салбий узгаришлар, бузилишлар ва уларни ижтимоий мослаша олмаслик муаммоси кучайиб бориш хусусиятига эга. Бундай ота-она карамоFисиз колган болаларнинг умумкабул килинган ижтимоий ва маънавий-ахлокий меъёрларни тан олмаслиги, тушуниб мохдятини англамаслиги, турмуш тарзи ва фаолиятида унга амал килмаслик холатлари таълим-тарбия билан шуFулланувчи оила, мактаб, мах,алла ва бошка ижтимоий иснтитутлар олдига мухдм вазифаларни юклайди. Бундай

холатлар уларнинг онгли яшашга, уз фикрига эга булишга, турли маънавий тажовузларга карши собит тура олишга кодир булган иродали, фидоий хамда ватанпарвар инсонлар этиб тарбияланишида асосий тусик сифатида намоён булада. Ушбу салбий сифат ва хусусиятларни шаклланишига таъсир этадиган ёки келтириб чикарувчи омилларни урганиш республикамизда олиб борилаётган илмий тадкикотлар доирасидаги энг долзарб муаммолардандир. Бунинг учун мазкур муаммони илмий урганиш, муаммо ечимини топишда самарали усулларни ишлаб чикдш ва муаммо доирасида психологик конуниятларни илмий асослаш нихоятда зарурдир.

Ана шу нуктаи назардан биз "Тутинган оилалар ва болалар узаро психологик мослашувининг ижтимоий-этник хусусиятлари" мавзусида олиб бораётган психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) илмий тадкикот ишимизнинг илмий дастурига таяниб, бир катор тизимли вазифаларни бир неча боскичда амалга оширдик.

Биринчи боскичда ота-она карамоFисиз колган болалар ижтимоий-психологик мослашуви муаммосининг назарий-методологик асослари урганилди. Унда болалар психологик мослашувининг психология фанида урганилганлик холати, рус ва мамлакатимиз психологиясида болалар ижтимой-психологик мослашуви муаммосининг тадкик этилганлиги, болалар психологик мослашувининг тарбиявий асослари тахлилий бахоланди ва шунга таяниб, мехрибонлик уйи тарбияланувчиларида ижтимоий-психологик мослашувнинг юзага келиши ва шаклланишининг сабаблари, конуниятлари, шарт-шароитлари, уларга таъсир этаётган мухим омиллар хамда уларнинг окибатлари кенг ёритилди.

Иккинчи боскичда тутинган оилалар ва болалар узаро психологик мослашуви эмпирик курсаткичларининг психологик тавсифи (экспериментал урганилиши) амалга оширилди. Мехрибонлик уйи тарбияланувчиларида узаро психологик мослашишнинг эмпирик курсаткичлари, улар шахсидаги сифат ва хусусиятлар намоён булишининг мохиятини аниклаш хамда илмий асослаш максадида унга таъсир этувчи омилларнинг куринишлари, келиб чикиш сабаблари, манбалари аникланди. Шунга асосан, тутинган оилалар ва болалар узаро психологик мослашувининг ижтимоий-этник хусусиятларининг шаклланганлик холати, йуналганлиги, максади ва мохияти тарбиявий-психологик меъёрлар асосида бахоланди.

Учинчи боскичда тутинган оилалар ва болалар уртасида соFлом психологик мослашувни таъминлашнинг ижтимоий-этник хусусиятлари билан боFлик замонавий тарбиявий узгартиришларни экспериментал урганиш натижалари баён килинди. Тадкикот хозирги замон психологияси амалиётида самарали куллашга мулжалланган мехрибонлик уйи тарбияланувчиларининг ижтимоийлашув жараёнини, индивидуал психологик хусусиятларини, аклий, ахлокий, маънавий ва хукукий

тараккиёт даражаларини урганишга йуналган тест методикалари ёрдамида амалга оширилди.

Туртинчи боскич, мехрибонлик уйи тарбияланувчилари турмуш-тарзи ва хаёт фаолиятини ташкил этиш хамда уларнинг хулк-атворида мавжуд булган салбий сифатлар шаклланишини бартараф этишнинг психокоррекция амалиёти булиб, мехрибонлик уйи тарбияланувчилари шахсига хос салбий хулк-атвор куринишлари шаклланишини мухим манбаларини аниклаш, уларни олдини олиш ва бартараф килишнинг замонавий ижтимоий - психологик механизмларини асослаш илмий изланишларимизнинг устувор вазифалари сифатида белгиланиб, куйидаги тарбиявий-психологик механизмлар яратилиши ва амалиётга татбик этиш учун тавсиялар бериш амалга оширилди:

-мехрибонлик уйи тарбияланувчилари хаёт фаолиятини ташкил этишнинг замонавий ижтимоий-педагогик ва психологик асосларини белгилаш хамда уни доимий такомиллаштириб бориш эътиборга олинди;

-мехрибонлик уйи тарбияланувчилари хулк-атворида юзага келиши кутилаётган салбий узгаришларнинг психокоррекцион дастури тайёрланиб, улар баркамоллигини таъминлашга йуналтирилган (аклий, ахлокий, маънавий вахукукий билимлар асосида) шахс фазилатлари комплекси аникланди ва уни ёшларнинг хар бири урганиб (узлаштириб) хаёт тарзи ва фаолиятида куллаш тавсия этилди;

-мехрибонлик уйи тарбияланувчилари хулк-атворида юзага келиши кутилаётган салбий узгаришларнинг психопрофилактикаси ва психлогик маслахат тизими тайёрланди ва барча мехрибонлик уйи хамда оилавий болалар уйи таълим тизими боскичларида унга амал килиш тавсия этилди;

-мехрибонлик уйи тарбияланувчилари хулк-атворида юзага келаётган салбий сифат ва хусусиятларни аниклайдиган, сабабларини урганадиган хамда уларни олдини олиш ва бартараф этиш билан боFлик тарбиявий -психологик ва миллий-маданий тизим андозаси яратилди.

Тадкикотимиз натижаларига таяниб, ота-она карамоFисиз колган болалар ижтимоий-психологик мослашувининг укув-тарбия жараёнларини такомиллаштириш ва баркамоллигини таъминлаш максадида улар тарбиясига салбий таъсир этиш эхтимоли булган турли хил табиий-биологик, иктисодий, ижтимоий, миллий-худудий омиллар таъсиридан химоя килишнинг миллий менталитетимиз ва худудий хусусиятлардан келиб чиккан холда зарур ижтимоий-маданий ва миллий-психологик хусусиятларга асосланган замонавий укув-тарбиявий тизим андозасини аниклаш ва ёритишдир.

Мазкур тарбиявий жараён миллатимиз вакилларига, айникса, мехрибонлик уйи тарбияланувчилари учун хам миллий меросимиз, урф-одат, анъана ва ахлокимиздаги энг илFор хусусиятларни, кадриятларни сингдириш оркали уларда миллий онг, миилий дунёкараш, миллий тафаккур, хукукий маданиятни шакллантириш, узлигини англатиш, миллий

гурур ва ифтихор туйгуларини мустахкамлаш, миллий манфаат, миллат истикболи учун масъулликни онги ва калбига чукур сингдириш, бой миллий-маданий меросимиз асосида уларни юксак маънавиятли, катъиятли, шижоатли, онгли фаол шахс сифатида шаклланишини таъминлашга йуналган таълим тизимидаги амалий фаолиятдир.

Аввало шуни айтиш керакки, биз урганаётган муаммо доирасида айрим олимлар томонидан купгина методикалар миллий-маданий мухитда кулланилган булса-да, лекин улар фойдаланган методлар психологик тадкикотлар учун етарлича ахборот бера олмаган.

Мехрибонлик уйи тарбияланувчилари ижтимоий-психологик мослашуви шаклланишининг психодиагностик ва психокоррекцион конуниятларини чукуррок, объектив равишда тадкик этиш учун изчиллик билан куйидаги психологик методлардан фойдаланишни максадга мувофик деб билдик.

1. Мехрибонлик уйи тарбияланувчиларининг узини тутиши, одамларга, вокеа-ходисаларга, нарсаларга булган муносабати, дунёкараши ва тарбияланганлик даражасини урганишга йуналган кузатиш, таккослаш, усмирлар ва тарбиячилари билан сухбат, мехрибонлик уйи тарбияланувчилари таржимаи холини урганиш, улар фаолияти натижаларини тахлил килиш методларидан фойдаланилди.

2. ИПС (ижтимоий психологик суровнома) тузилди ва мехрибонлик уйи тарбияланувчиларининг хулк-атвор ифодалари, хусусан, уларда салбий сифат ва хусусиятлар шаклланишига таъсир этувчи табиий-биологик, моддий-маданий, ижтимоий-психологик ва тарбиявий таъсир хусусиятига эга булган омиллар ва конуниятлар урганилди.

3. Мехрибонлик уйи тарбияланувчиларида шаклланаётган хулк-атвор сифатлари, мотивацион йуналганлик, аклий, ахлокий-маънавий ва хукукий тарбияланганлик даражалари, уларнинг билими, онги ва дунёкарашини урганишга дахлдор тест методлари: Усмирлар шахс хусусиятларини диагностика килиш учун 16 факторли Р.Б. Кеттел суровномаси; «Йук хайвон» методикаси; Вагнер кул тести (Hand Test);. А. Басс А. Дарки томонидан «Тажовузкорлик курсаткичлари ва душманлик реакцияларини аниклаш» методикаси (А.К. Осницкий томонидан мослаштирилган); Математик тахлил усуллари Mann-Whitney (нопараметрик усул)дан фойдаланилди.

Мехрибонлик уйи тарбияланувчиларида шаклланаётган хулк-атвор муносабатлари, ижтимоийлашиш холатлари, уларда юзага келиш эхтимоли булган салбий узгаришларни текширишда кулланиладиган стандарт топшириклар психологик тест деб кабул килинган. Бу методнинг киммати экспериментнинг илмийлик даражасига, йигилган психологик далилларнинг объективлигига, уларнинг илмий-гоявий, маънавий жихатдан тахлил кила билишга богликдир.

4.Эксперимент методи. Эксперимент методи инсонларнинг хулк -атвор сифатлари, мотивацион олами, шунга асосланган муносабат тизими ва дунёкарашини (хусусан мехрибонлик уйи тарбияланувчилари) урганишда энг мухим методлардан булиб хисобланади. Эксперимент ёрдамида мехрибонлик уйи тарбияланувчилари шахси шаклланишининг энг мухим омиллари ва шарт-шароитларини аниклаш, уларни объектив бахолаш ва баркамол ёшларни тарбиялашнинг зарур имкониятларини хал килиш мумкин.

Ушбу эксперимент индивидуал, гурухий ва фронтал равишда утказилиши мумкин. Назорат экспериментида таркиб топтирувчи экспериментда шакллантирилган усуллар, воситалар, йул-йуриклар, кучиш ва муаммони ечиш хамда унга булган муносабатни тезкорлик даражасини аниклаш учун мустакил топширик берилади. Назорат экспериментини утказиш оркали таркиб топтирувчи экспериментнинг самараси, изланувчининг шахсий хиссаси улчанади. Учинчи кисмда мехрибонлик уйи тарбияланувчиларига ёрдам ёки маслахат бериш мутлако ман этилади.

5.Статистика методи. Аникловчи, таркиб топтирувчи ва назорат экспериментларидан тупланган ёки йотилган маълумотлар математик -статистик кайта ишлаш, яъни эмпирик маълумотларнинг ишончлилик ва валидлик даражасини аниклаш, микдорий маълумотларни статистик тахлил асосида махсус компьютер дастури ёрдамида корреляцион якинликни аниклаш усулларидан, натижаларнинг уртача арифметик киймати ва диссперсияни топиш формулаларидан (Стьюдентнинг - t мукаррарлик мезони, Пирсон ва Спирменнинг корреляция коэффициентига оид формулалардан) фойдаланилди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Bustanovna I. D. Socio-ethnic factors of psychological adaptation of foster-families and children //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - Т. 11. - №. 6. - С. 34-37.

2. Yetim va ota-ona qaramog'idan mahrum bo'lgan bolalar va ota-onalar bilan ishlashning muhim tarbiyaviy-psixologik jihatlari.

Авторы D.B.Islamova/ Дата публикации /2022/2 Материалы конференции Yetim va ota-ona qaramog'idan mahrum bo'lgan bolalar bilan ishlash mexanizmlarini takomillashtirish/ Respublika on-line ilmiy-amaliy konferensiya Том 2 Страницы 155.

3. Оила тарбиясида фарзандига айтиш мумкин булмаган иборалар Авторы D.B.Islamova Дата публикации 2022 Журнал ХОРАЗМ МАЪМУН АКАДЕМИЯСИ АХБОРОТНОМАСИ\\ 2022-10/4 Вестник Хорезмской академии Маъмуна http://mamun.uz/uz/page/56 Том 2 Номер 10\4 Страницы 139-143 Издатель http://mamun.uz/uz/page/56

4. Tutingan bolalar bilan olib borilishi lozim bo'lgan amaliy ishlarning ijtimoiy psixologik mazmuni

Авторы D.B.Islamova Дата публикации 2022 Журнал Bola va zamon // Научно- популярный журнал детской и возрастной консультации. г.Ташкент Том 1 Страницы 10-12 Издатель Respublika bolalarijtimoiy moslashuvi markazi, "Sen Yolg'iz Emassan" Respublika bolalarjamoatchilik jamg'armasi. Nashr O'zbekiston matbuot va axborot agentligida ro'yxatdan o'tgan. Ro'yxatdan o'tganlik to'g'risidagi guvohnoma raqami 0168;

5. Тутинган ота-оналар ва болалар узаро мослашувчанлигининг педагогик -психологик жихдтлари

Авторы D.B.Islamova Дата публикации 2021 Материалы конференции Masofaviy ta'limni tashkil etishning pedagogik-psixologik jihatlari Республика илмий-амалий конференция материаллари туплами Том 3 Номер 1 Страницы 347-351

6. Тутинган ота-она ва болаларнинг узаро психологик мослашувини таъминлаш масалалари

Авторы QarDU psixologiya kafedrasi prof.psixol.f.d.A.M.Jabbarov, mustaqil izlanuvchi ass.D.B.Islamova Дата публикации 2021 Журнал Bola va zamon // Научно- популярный журнал детской и возрастной консультации. г.Ташкент Том 3 Номер 3 Страницы 18-19б. Издатель г.Ташкент

7. ALLOMALARIMIZ ILMIY MEROSLARINING OILAVIY MUNOSABATLARDAGI AHAMIYATI

Авторы D.B. Islamova Дата публикации 2021 Материалы конференции Имом Термизий халкаро илмий-тадкикот марказида "Термизий уламоларнинг ислом тамаддуни ва жах,он цивилизацияси ривожига кушган хдссаси" мавзусидаги халкаро анжуман Том 1 Номер 1 Страницы 445-449

8. ТУТИНГАН ОИЛАЛАР ВА БОЛАЛАР УЗАРО ПСИХО ЛОГИК МОСЛАШУВИНИНГ ЭМПИРИК ТАХ,ЛИЛИ

Авторы D.B.Islamova Дата публикации 2021 Журнал № 2, 2021 "PSIXOLOGIYA" ILMIY JURNAL * НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ *CIENTIFIC JOURNALBux.D.U.Том 2 Номер 2 Страницы 80-83 Издатель BuxDU

9. Tutingan oilalar va bolalar o'zaro psixologik moslashuvining nazariy-metodologik asoslari.

Авторы D.B.Islamova Дата публикации 2021 Материалы конференции O'zbekiston Respublikasi mahalla va oilani qo'llab quvvatlash vazirligi "Mahalla va oila" ilmiy tadqiqot instituti. "Oilaviy qadryatlarni mustahkamlashning dolzarb masalalari va muammolari" mavzusidagi Respublika ilmiy amaliy anjuman materiallari Том 1 Номер 1 Страницы 55-68

10. Ma'naviy meros - sog'lom kelajak poydevori

Авторы D.B.Islamova Дата публикации 2018 Материалы конференции Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazi Samarqand davlat Universiteti // O'zbekistonda ijtimoiy ishning bugungi holati va takomillashtirish masalalari, ilmiy-amaliy konferensiyaning materiallari. Том 1 Номер 1 Страницы 63-66b.

11. Oila, onalik va bolalikni muhofaza qilishda ijtimoiy etimlikning oldini olish masalalari Авторы D.B.Islamova Дата публикации 2017 Материалы

^нференции Ayol, oila va jamiyat: qonun hujjatlari va ularni yanada takomillashtirishning ustuvor yo'nalishlari // Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi. Том 1 Номер 1 Страницы 154-157b.

12. Internetdan foydalanishda bola atrofidagi yaqin kattalarning o'rni Авторы D.B.Islamova Дата публикации 2017 Материалы конференции Bolalarni ma'naviy va jismoniy rivojlanishida axborot xavfsizligini ta'minlashning dolzarb masalalari // mavzusidagi Respublika ilmiy amaliy konferensiya materiallari Том 4 Номер 4 Страницы 32-33b

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.