Научная статья на тему 'Мактабгача ёш давридаги болаларда депривациянинг идрок ривожланишига таъсири'

Мактабгача ёш давридаги болаларда депривациянинг идрок ривожланишига таъсири Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2028
205
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эҳтиёж / мулоқот / эмоционал алоқа / депривация / билиш жараёнлари / диққат / сенсор депривация / ижтимоий депривация / психологик профилактика / need of contacts / deprivation / emotional attitude / communication / cognition / attention / sensory deprivation / social deprivation / psychological prevention.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Якубова Г. А.

Мақолада мактабгача ёшда депривация боланинг билиш жараёнлари, хусусан, идрокнинг ривожланишига қандай салбий таъсир кўрсатиши мумкинлигини аниқлаш юзасидан ўтказилган тадқиқот натижалари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF DEPRIVATION TO THE PERCEPTION DEVELOPMENT OF PRESCHOOL AGE CHILDREN

There is discussed in the article results of the scientifically research devoted to influence emotional deprivation to school age childeren’s development as subject of the social relations.

Текст научной работы на тему «Мактабгача ёш давридаги болаларда депривациянинг идрок ривожланишига таъсири»

Якубова Г.А.,

Тошкент давлат педагогика университети «Умумий психология» кафедраси докторанти

МАКТАБГАЧА ЁШ ДАВРИДАГИ БОЛАЛАРДА ДЕПРИВАЦИЯНИНГ ИДРОК РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ

ЯКУБОВА Г.А. МАКТАБГАЧА ЁШ ДАВРИДАГИ БОЛАЛАРДА ДЕПРИВАЦИЯНИНГ ИДРОК РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ

Маколада мактабгача ёшда депривация боланинг билиш жараёнлари, хусусан, идрокнинг ривожланишига кандай салбий таъсир курсатиши мумкинлигини аниклаш юзасидан утказилган тадкикот натижалари келтирилган.

Таянч тушунча ва сузлар: эх,тиёж, мулокот, эмоционал алока, депривация, билиш жараёнлари, диккат, сенсор депривация, ижтимоий депривация, психологик профилактика.

ЯКУБОВА Г.А. ВЛИЯНИЕ ДЕПРИВАЦИИ НА РАЗВИТИЕ ВОСПРИЯТИЯ У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

В статье обсуждается понятие депривации и её виды. Также приведены практические примеры и результаты проведённого эксперимента, когнитивные сферы дошкольника в некоторых учреждениях.

Ключевые слова и понятия: потребность, общение, эмоциональная связь, депривация, процессы познания, внимание, сенсорная депривация, социальная депривация, психологическая профилактика.

YAKUBOVA G.A. INFLUENCE OF DEPRIVATION TO THE PERCEPTION DEVELOPMENT OF PRESCHOOL AGE CHILDREN

There is discussed in the article results of the scientifically research devoted to influence emotional deprivation to school age childeren's development as subject of the social relations.

Keywords: need of contacts, deprivation, emotional attitude, communication, cognition, attention, sensory deprivation, social deprivation, psychological prevention.

Мактабгача ёшдаги болалар жадал психик ривожланиш босцичида цисобланади. Айнан бу ёшда психик ва физиологик функцияларни такомиллаштиришдан бошлаб, мураккаб шахсий янги цосилалар билан якунлаган цолда барча соца-ларда прогрессив узгаришлар содир булади.

Катта боFча ёшига келиб амалий х,аракатлар тажрибасининг йиFилиши, идрок, хотира, та-саввур ва фикрлаш жараёни ривожланиши-нинг етарли даражаси болада уз кучига ишонч х,иссини оширади. Бу хулк-атворнинг ирода-вий бошкарилиши ёрдам берадиган турли хил ва мураккаб максадларни янада мустах,кам куйишда ифодаланади. Мактабгача ёшдаги бола максадга узок интилиши мумкин ва бунда узок вакт мобайнида кучли иродавий зурикишни бошдан кечиради.

Иродавий х,аракатларни бажаришда ихтиё-рий бошкарилса х,ам таклид килиш катта уринни эгаллайверади. Шу билан бирга бола-ни муайян х,аракатларга ундовчи катталарнинг сузли курсатмалари янада катта ах,амиятга эга булади.

Бу ёшдаги боланинг мотивацион сох,асида узгаришлар содир булади: унинг хулк-атворига умумий йуналганликни берадиган бир-бирига буйсунувчи мотивлар тизими шаклланади. Мазкур пайтда энг керакли булган мотивни кабул килиш вазиятга кура юзага келадиган истакларни эътиборсиз колдириб, болага бел-гиланган максад сари боришга имкон берадиган асос х,исобланади. Бу ёши катталар томо-нидан х,аракатларнинг бах,оланиши иродавий мотивлар уринишларини сафарбар килиш бо-расида катта ах,амиятга эга1.

Е.В.Субботский хулк-атвор коидаларини таъкидлашига кура, бу коидаларнинг бузили-шига бола катталар йуклигида х,ам куюнади. Олти ёшли бола уз хулк-атвори хусусиятлари-ни англай бошлайди, ижтимоий меъёр ва коидаларни узлаштириша бошлайди х,амда улардан узи ва атрофдагиларни бах,олаш учун улчов сифатида фойдалана бошлайди2.

Узбекистонлик психологлар-олимлар, жум-ладан, F.Б.Шоумаров (1979), С.А.Ахунжанова

1 Рогов, Е.И. Настольная книга практического психолога: Учеб. пособие: в 2 кн. - М.: Изд-во «ВЛАДОС-ПРЕСС», 2005. - Кн. 1: Система работы психолога с детьми разного возраста. -С. 384.

2 Субботский Е.В. Детство в условиях разных культур. // «Вопросы психологии», 1979, № 6.

(1985,1987), Р.И.Суннатова, Р.С.Жубатова (2003), Э.Г^озиев (1992) ва бошкаларнинг тадкикотларида мактабгача тарбия ёшидаги бола шахси ривожланиши муаммоси кенг урганилган.

С.А.Ахунжанова (1985, 1987) илмий ишла-рида катта боFча ёшидаги болалар нуткининг ривожланиши учун х,амкорликдаги фаолият ва уни ташкил этишнинг мавжуд усуллари ёритиб берилган.

Р.И.Суннатованинг (2001) фикрлаш фаолия-тининг индивидуал-психологик хусусиятлари-ни урганишга баFишланган илмий-тадкикот ишида болани узига нисбатан эмоционал кадриятли муносабати, уз фаоллигини амалга оширишда ички тусик ва мустакил ривожла-нишда деформацияга олиб келувчи, яъни шахс ривожланишининг умумий йуналишига деструктив таъсири асослаб берилган3.

Ф.Н.Вахобованинг мактабгача ёшдаги бола шахсининг ривожланиш хусусиятлари мактаб-га тайёргарлик омили эканлигини урганишга баFишланган тадкикот ишида мактабгача ёшдаги бола ривожланишидаги шахсий хусусият-лар, чунончи, билиш фаолиятининг операцио-нал структуралари шаклланиш даражаси мак-табга тайёргарлик омили сифатида эканлиги урганилган. Бола шахсининг ривожланиш хусусиятлари нафакат мактабга тайёргарликни аниклаш, шунингдек, шахс мустакиллиги динамик ривожланишини урганишга ёрдам бе-ради4.

Адабиётлар тах,лилидан маълум булишича, мактабгача тарбия ёшида х,ис килишлар сох,а-сида барча турдаги сезгирлик куринишла-рининг кескин пасайиши белгиланади, идрок килишнинг фаркланиши кутарилади. Катта боFча ёшида идрок килиш ривожланишида

3 Усманова Э.З. Мотивационо-эмоциональная регуляция мышления в конфликтной ситуации. // Журнал «Вопросы психологии», М., 1978, № 4. -С. 131-136.

4 Вахобова Ф.Н. Мактабгача ёшдаги бола шахсининг ривожланиш хусусиятлари мактабга тайёргарлик омили сифатида.: психол. фан. ном. ... дис. автореф. - Т.: УзМУ, 2000. -20-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 9

предметлар образидан фойдаланишдан сенсор эталонларга х,ар бир хусусиятнинг асосий турлари х,ак,ида умумкабул килинган тасав-вурларга утиш катта ах,амиятга эга. Олти ёшга келиб ижтимоий объектларга нисбатан аник танланган идрок килиш ривожланади. Таъкид-лаш лозимки, мактабгача ёшдаги болаларда идрок килиш мотивациясининг жадал ривож-ланиши содир булади: боланинг бевосита та-ассуротланиши пасаяди, шу билан бирга у янги маълумотни кидиришда янада фаол булиб колади. Атрофдагилар билан ижобий муносабатни урнатишга булган мотивация мух,им узгаришларни бошдан кечиради.

Муайян коидаларнинг бажарилиши бу ёшдаги бола учун катталар билан бирга булиш воситаси сифатида хизмат килади. Бирок катта боFча ёшида бу англаниб, уни аникловчи мотив умумий иерархияга «киритиб куйилган» булади. Бу жараёнда ижтимоий меъёрлар курсаткичи булиб х,исобланган ролли уйин катта ах,амиятга эга, уларни узлаштириб, бола хулк-атвори атрофдагиларга муайян эмоцио-нал муносабат асосида ёки кутилаётган таъ-сирланиш хусусиятига кура курилади. Бола катталарни меъёр ва коидалар эгаси деб х,исоблайди, бирок муайян шарт-шароитларда бу ролда узи х,ам намоён булиши мумкин. Унинг фаоллиги кабул килинган меъёрларга риоя килишда янада ортади. Шу тарзда бу ёшдаги бола ахлокий меъёрларни узлаштира бо-ради.

Турли хил вазиятларда инсонлар атрофдаги таъсирлар, узларида кечадиган психик х,о-латларни тула англай олмасликлари натижа-сида эмоционал зурикиш холатларини бошдан кечирадилар. Бу эса уларнинг хулк-атвор куникмалари, шахс сифатлари, фикрлаш тар-зига уз таъсирини курсатмасдан колмайди. Шу нуктаи назардан, психик депривация, унинг мазмун-мох,ияти х,акидаги олимларнинг наза-рий карашларини тах,лил килиш жуда мух,им х,исобланади, деб уйлаймиз.

Депривация лотинча <^ергма1ю» - йуко-тиш, ниманингдир йуклиги, нимагадир мух,-тожлик деган маъноларни англатади. Депривация одамларнинг уз эх,тиёжларидан етарли даражада коникиш х,ис килмайдиган психик х,олатидир. Социологияда мутлак ва нисбий депривация тушунчаларидан фойдаланилади. Ижтимоий психологияда эса нисбий деприва-

ция ва фрустрация тушунчаларидан фойдаланилади.

Депривация куйидагиларни англатади:

- йукотиш, исталган объект ёки инсондан айрилиш;

- ижтимоий алокалар тухтайдиган йукотиш х,олати;

- кандайдир мух,им эх,тиёжнинг етарлича кондирилмаслиги натижасида юзага келади-ган х,олат.

Аксарият х,олларда инсонларнинг бирга-ликдаги муносабатлари тизимида психик деп-ривациянинг куйидаги асосий турт шакли аж-ратилади:

1. РаFбатлантирувчи (сенсор) депривация - сенсор раFбатлантиришларнинг камайган микдори ёки уларнинг чекланган узгарувчан-лиги ва модаллиги.

2. Когнитив депривация - ташкарида содир буладиган х,одисани тушуниш, хайрон булиш ва бошкаришга имкон булмайдиган аник тартибсиз ва маъносиз ташки дунёнинг ута узгарувчан хаотик тузилмаси.

3. Эмоционал муносабатлардаги депривация - кандайдир шахсга нисбатан шахсий эмоционал муносабатни урганиш учун етарли булмаган имконият ёки агар шундай муноса-бат яратилган булса, ухшаш эмоционал алока-нинг узилишидир.

4. Ухшашлик (ижтимоий) депривацияси -автоном ижтимоий ролни узлаштириш учун чекланган имконият1.

Д.С.Брунер2 фикрича, депривацияланган болаларга муаммоларни х,ал этиш ва мух,ит билан амалий алокани таъминловчи самарали фикрлаш воситаларининг ривожланиши учун шарт-шароитлар етишмайди. Депривация-лашган бола янги вазифаларни бажараётган-да, илгариги тажрибани янги вазиятларга кучиришда бир канча кийинчиликларга дуч келиши мумкин.

Маколада кузда тутилган максад - мактабгача ёшдаги болаларнинг турли муассасала-рида, яъни МТМ, мех,рибонлик уйи ва болалар шах,арчалари (SOS)даги депривация шароити-да тарбияланувчиларнинг билиш жараёнла-

1 Матейчек Й. Психическая депривация в детском возрасте. - Прага, «Авиценум», 1984. -С. 344.

2 Брунер Д. Психология познания. За пределами непосредственной информации - М.: Изд-во: «Директмедиа Паблишинг», 2008. -С. 782.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 9

V_/

1-жадвал. Турли таълим муассасаси тарбияланувчиларида идрокнинг ривожланганлиги

п X а т 1

Синалувчилар (иштирокчилар сони) (уртача арифметик киймати) (урта квадрат таркоклик) (уртача хато) (ахамиятлилик даражаси)

Мактабгача таълим муассасаси 76 5,48 0,91 0,10 15,8***

Мехрибонлик уйи 38 2,63 0,87 0,14

Болалар шахарчаси 38 3,84 6,32 1,02 1,1

рининг ривожланишига салбий таъсирини урганиш.

Депривациянинг мактабгача таълим муассасаси, мехрибонлик уйи, болалар шахарчаси тарбияланувчилари билиш жараёнлари ривожланишига салбий таъсирини урганишга каратилган тадкикот Г.А.Якубова ва Н.Т.Расулова томонидан Тошкент шахри, Олмазор туманида жойлашган 24-сонли «Мех,-рибонлик уйи», Тошкент шахри, Яшнобод туманида жойлашган «Болалар шахарчаси» хамда Тошкент шахри, Шайхонтохур туманида жойлашган 112-сон МТМ тарбияланувчиларида олиб борилди. Тажрибада 152 нафар 5 ёш-дан 7 ёшгача булган бола иштирок этди.

Синалувчиларда идрокнинг ривожланган-лик даражасини урганиш учун Р.И.Суннатова, Н.Г.Иргашева ва С.Х.Таджиеваларнинг хам-муаллифлигидаги «Бола тарак,к,иётини психологик ташхис килиш»1 укув кулланмасида кел-тирилган «Расмда ким яширинган?» методи-каси кулланди. Шундай килиб, «Расмда ким яширинган?» методикасида хар хил хайвонлар устма-уст чизиб курсатилган расмда болалар кандай хайвонлар акс этганини бирма-бир айтиб беришлари лозим. Болаларда идрок-нинг ривожланганлигини аниклашдаги нати-жалар тахлилини 1-жадвалда куришимиз мум-кин.

Натижалар тахлили шуни курсатдики, мактабгача таълим муассасаси тарбияланувчиларида идрок ривожланганлиги курсаткичининг уртача арифметик киймати 5,48 га, урта квадрат таркоклик 0,91 га, уртача хато 0,10 га тенг булди. Бу мактабгача таълим муассасасида тарбияланувчи болаларни ураб турган кулай ижтимоий мухит билан боFлик.

1 Суннатова Р.И., Иргашева Н.Г ва Таджиева С.Х. Бола тараккиётини психологик ташхис килиш. Амалий пси-хологлар учун укув кулланма. - Москва-Тошкент: ИТД «СМИ-АЗИЯ»-<^ап'аЬ> журнали нашриёти, 2008. -156-б.

Идрокнинг ривожланиши бошка, янада му-раккаб булган билиш жараёнларининг (хоти-ра, хаёл, тафаккур) ривожланиши учун замин яратади. Ривожлантирилган сенсорика барка-мол шахс амалий фаолияти такомиллашуви-нинг асосидир.

Мехрибонлик уйида тарбияланаётган болаларда идрок жараёни ривожланганлик курсаткичининг уртача арифметик киймати 2,63 га, урта квадрат таркоклик 0,87 га, уртача хато 0,14 га тенг. Бундан куриниб турибдики, мех-рибонлик уйида тарбияланувчи болалар идроки яхши ривожланмаган. Мехрибонлик уйи ва мактабгача таълим муассасаси тарбияланувчиларида идрок жараёнининг ривожланганлиги орасидаги фарк - мукаррарлик мезони 1=15,8 (р<0,001)га тенг. Кузатув нати-жаларидан шуни хам айтиш керакки, уларда атроф-мухитнинг бир хиллиги ва катталар томонидан бефарклик болаларнинг оламга булган кизикишларини сундирган. Юкорида-гилар таъсирида сенсор депривация вужудга келиб, у болаларда идрок ривожланишига тускинлик килган.

Болалар шахарчаси тарбияланувчиларида идрок жараёни ривожланганлик курсаткичи уртача арифметик киймати 3,84 га, урта квадрат таркоклик 6,32 га, уртача хато 1,02 га тенг. Бундан шуни хулоса килиш мумкинки, болалар шахарчасида тарбияланувчи болаларда идрок жараёни мехрибонлик уйида тарбияланувчи болаларникига нисбатан бир-мунча юкорирок ривожланган. Лекин бу фарк ишончли даражада эмас: 1 = 1,1 (р<0,251). Болалар шахарчасида тарбияланувчи болаларда эмоционал ва сенсор депривациянинг билиш жараёнларидан идрокка таъсири мехрибонлик уйида тарбияланувчи болаларникига нисбатан пастрок, лекин олинган натижалар ишончли эмас.

1-диаграмма. Идрокнинг ривожланганлиги

Ме^рибонлик уйи

Болалар ша^арчаси

1-диaгpaммaдaн х^м шуни кypиш мумкин-ки, мaктaбгaчa тaълим мyaccacacидa тaбиялa-нaётгaн болaлapдa когнитив œx,a кypcaткичи бошк^ мyaccacaдa тapбиялaнyвчи болaлapни-кидaн биpмyнчa юкоpи (5,48). Tyлик оилa шa-pоитидa тapбиялaнaётгaн болaлapдa отa-онa мex1pи вa эмоционaл мyноcaбaтнинг иликлиги тyфaйли пcиxик тapaккиётдa оpкaдa колиш кyзaтилмaгaн. Mex1pибонлик уйи тapбиялaнyв-чилapидa э^ aкcинчa, пcиxик тapaккиётдa, aйникca когнитив cоx1aлapдaн биpи бyлгaн идpок pивожлaниши кypcaткичи биpмyнчa пacт дapaжaдa (2,63). Болa олaмни идpок эти-шидa мex1pибонлик yйлapининг ички шapт-шapоитлapи х^м мух,им Уpин эгaллaйди. Myac-cacaдa Уpнaтилгaн биpмyнчa кaтъий тapтиб-интизом caбaбли болaнинг пcиxик тapaк-киётидa юзaгa кeлaётгaн тycкинликлapни yчpaтиш мумкин. Болaлap шax1apчacи тapбия-лaнyвчилapидa кypcaткичлap мex1pибонлик yйлapининг тapбиялaнyвчилapиникигa ниcбa-тaн юкоpиpок (3,84). Бу yлapнинг оилa шapои-тигa якинлaштиpилгaн шapоитлapдa тapбия-лaнaётгaнидaн дaлолaт бepaди.

Шyндaй килиб, тypли мyaccacaлapдa тap-биялaнyвчи болaлapнинг идpок жapaёнини Уpгaниш нaтижaлapидaн мaктaбгaчa тaълим мyaccacacидa тapбиялaнaётгaн болaлapдa идpок жapaёни энг юкоpи дapaжaдa pивож-лaнгaн, дeгaн xyлоcaгa ^лиш мумкин. Энг куйи нaтижa э^ мex1pибонлик yйлapи тapбия-лaнyвчилapидa кyзaтилди.

Typли мaктaбгaчa тaълим мyaccacaлapидa тapбиялaнyвчи болaлapдaги билиш жapaёнлa-pини Уpгaнишдa шyндaй xyлоcaгa кeлиш мум-кинки, болaнинг пcиxик жapaёнлapи pивож-лaнишидa отa-онa вa aтpоф-мyx1итнинг Уpни

^rra. Mex1pибонлик yйлapидa олиб боpилгaн тaдкикотлap нaтижaлapи шуни aнглaтaдики, y epдa тapбиялaнaётгaн болaлapдa якин эмоци-онaл мулокотнинг йуклиги, тapбиячи xодим-лap томонидaн кУйилгaн тapтиб-интизом, бо-лaнинг тaлaблapи билaн кизикмacлик вa x,ap биp болa билaн индивидyaл ёндaшyвнинг тaкчиллиги унинг пcиxик pивожлaниши вa aл-бaттa, диккaт, xотиpa, идpок вa тaфaккypи pи-вожлaнишигa ту^инлик килaди.

Шyлapдaн кeлиб чикиб кyйидaги тaвcия-лapни киpитиш мумкин:

• дeпpивaциянинг олдини олишдa болa билaн caмимий эмоционaл мулокотни тaшкил килиш мaкcaдгa мувофик;

• тapбия жapaёнидa болaдaги эx1тиёжлapни моc paвишдa кондиpиш, унинг кизикишлapини pУёбгa чикapишгa зaмин яpaтиш ^pa^

• мaктaбгaчa ёшдaги болaлapнинг дидaк-тик мaшFyлотлapигa aлоx1идa эътибоp бepгaн x1олдa yлap билaн индивидyaл иш олиб бо-pишгa x1apaкaт килиш лозим;

• болa пcиxик pивожлaнишидa yндaги х.имоя^злик тyЙFycини йукотиш, y билaн ишончли мyноcaбaт Уpнaтиш 3apyp;

• болa билaн бyлгaн мyноcaбaтдa aвтоpи-тap ycлyбдaн фойдaлaниш болa пcиxик pи-вожлaнишидa caлбий тaъcиp кypcaтишини х^обт олиш 3apyp;

• мaктaбгaчa ёшдaги болa пcиxик pивож-лaниши x1aмдa узит бyлгaн ишонч тyЙFycининг шaкллaнишидa тeз-тeз paFбaтлaнтиpиб тypиш

жyдa мух,им.

ЗAMOНABИЙ TAЪЛИM / СОВРЕМЕННОЕ OБPAЗOBAНИE 2016, 9

Г ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 15 У

Адабиётлар:

1. Брунер Д. Психология познания. За пределами непосредственной информации. -М.: «Директмедиа Паблишинг», 2008 г. -С. 782.

2. Вахобова Ф.Н. Мактабгача ёшдаги бола шахсининг ривожланиш хусусиятлари мактабга тайёргарлик омили сифатида: психол. фан. ном. ... дис. автореф. - Т.: УзМУ, 2000. -20-б.

3. Матейчек Й. Психическая депривация в детском возрасте. - Прага: «Авиценум», 1984. -С. 344.

4. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога: Учеб. пособие: в 2 кн. Кн. 1: Система работы психолога с детьми разного возраста. - М.: «Владос-пресс», 2005. -С. 384.

5. Субботский Е.В. Детство в условиях разных культур. // «Вопросы психологии», 1979, № 6.

6. Суннатова Р.И., Иргашева Н.Г. ва Таджиева С.Х. Бола тарак,к,иётини психологик ташхис килиш. Амалий психологлар учун укув кулланма. - Москва-Тошкент: ИТД «СМИ-АЗИЯ»-«^ап'а1» журнали нашриёти, 2008. -156-б.

7. Усманова Э.З. Мотивационо-эмоциональная регуляция мышления в конфликтной ситуации. // Журнал «Вопросы психологии», М., 1978, № 4. -С. 131-136.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.