Научная статья на тему 'Ўсмирлар хулқ-атворидаги салбий ўзгаришларни бартараф қилишга йўналтирилган психокоррекцион тренингнинг аҳамияти'

Ўсмирлар хулқ-атворидаги салбий ўзгаришларни бартараф қилишга йўналтирилган психокоррекцион тренингнинг аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
1312
340
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психодиагностика / психокоррекция / жиноят мотивлари / жиноий хатти-ҳаракатлар / психоанализ / когнитив терапия / хулқ-атвор (индивидуал) терапияси / гештальт терапия / психодрама / моделлаштириш / психодиагностика / психокоррекция / мотивы преступления / преступные действия / психоанализ / познавательная терапия / поведенческая (индивидуальная) терапия / гештальт-терапия / психодрама / моделирование

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Қодиров Обид Сафарович

Мақолада ўсмирлар хулқ-атворидаги салбий ўзгаришларни бартараф қилишга йўналтирилган психокоррекцион тренингнинг аҳамияти кенг ёритилган. Бунда асосан, бугунги замонавий психология амалиётида ёшлар психологияси, хулқ-атвори ва дунёқарашида юзага келаётган ўзгаришларни коррекция қилишда психоанализ, когнитив терапия, хулқ-атвор (индивидуал) терапияси, гештальт терапия ва бошқа терапевтик усуллардан самарали фойдаланишнинг психологик хусусиятлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВАЖНОСТЬ ПСИХОКОРРЕКЦИОННОГО ТРЕНИНГА ДЛЯ УСТРАНЕНИЯ НЕГАТИВНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ В ПОВЕДЕНИИ ПОДРОСТКОВ

В статье излагается важность психокоррекционного тренинга по устранению негативного поведения подростков. Освещаются психологические особенности эффективного использования в современной психологической практике, психологии молодёжи при коррекции изменений, возникающих в поведении и мировоззрении таких терапевтических методов как психоанализ, когнитивная терапия, поведенческая (индивидуальная) терапия, гештальт-терапия и другие.

Текст научной работы на тему «Ўсмирлар хулқ-атворидаги салбий ўзгаришларни бартараф қилишга йўналтирилган психокоррекцион тренингнинг аҳамияти»

Кодиров Обид Сафарович,

Карши давлат университети «Психология» кафедраси мустак,ил изланувчиси

УСМИРЛАР ХУЛК-АТВОРИДАГИ САЛБИЙ УЗГАРИШЛАРНИ БАРТАРАФ КИЛИШГА ЙУНАЛТИРИЛГАН ПСИХОКОРРЕКЦИОН ТРЕНИНГНИНГ А^АМИЯТИ

УДК: 343.95:616-072.8

КОДИРОВ О.С. УСМИРЛАР ХУЛК-АТВОРИДАГИ САЛБИЙ УЗГАРИШЛАРНИ БАРТАРАФ КИЛИШГА ЙУНАЛТИРИЛГАН ПСИХОКОРРЕКЦИОН ТРЕНИНГНИНГ АЦАМИЯТИ

Маколада усмирлар хулк-атворидаги салбий узгаришларни бартараф килишга йуналтирилган психокоррекцион тренингнинг ах,амияти кенг ёритилган. Бунда асосан, бугунги замонавий психология амалиётида ёшлар психологияси, хулк-атвори ва дунёкарашида юзага келаётган узгаришларни коррекция килишда психоанализ, когнитив терапия, хулк-атвор (индивидуал) терапияси, гештальт терапия ва бошка терапевтик усуллардан самарали фойдаланишнинг психологик хусусиятлари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: психодиагностика, психокоррекция, жиноят мотивлари, жиноий хатти-х,аракатлар, психоанализ, когнитив терапия, хулк-атвор (индивидуал) терапияси, гештальт терапия, психодрама, моделлаштириш.

КОДИРОВ О.С. ВАЖНОСТЬ ПСИХОКОРРЕКЦИОННОГО ТРЕНИНГА ДЛЯ УСТРАНЕНИЯ НЕГАТИВНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ В ПОВЕДЕНИИ ПОДРОСТКОВ

В статье излагается важность психокоррекционного тренинга по устранению негативного поведения подростков. Освещаются психологические особенности эффективного использования в современной психологической практике, психологии молодёжи при коррекции изменений, возникающих в поведении и мировоззрении таких терапевтических методов как психоанализ, когнитивная терапия, поведенческая (индивидуальная) терапия, гештальт-терапия и другие.

Ключевые слова и понятия: психодиагностика, психокоррекция, мотивы преступления, преступные действия, психоанализ, познавательная терапия, поведенческая (индивидуальная) терапия, гештальт-терапия, психодрама, моделирование.

KODIROV O.S. THE IMPORTANCE OF PSYCHO CORRECTIONAL TRAINING TO PREVENT NEGATIVE CHANGES IN THE BEHAVIOR OF TEENAGERS

The article is devoted to eliminating a negative behavior of adolescents, paying attention to the importance of psycho-correctional training. There were lightened implementing in the modern psychological practice psychoanalysis corrections directed to changes in behavior and word view, cognitive therapy and effective implementation of gestalt therapy and other therapeutic methods.

Keywords: psychodiagnostics, psychocorrection, motives of crime, criminal behavior, psychoanalysis, cognitive therapy, behavioral (individual) therapy, psychodrama, modeling.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

Мавзунинг долзарблиги. Жахонда инсон хаётида юзага келадиган муаммоларнинг шаклланиш конуниятларини психологик тах-лил килиш, унга нисбатан зарур психологик чора-тадбирларни белгилаш, окилона ечим топиш ва натижаларни т^ри бахолаш хамда илмий асосда карорлар кабул килиш муаммо-ларини урганишга йуналтирилган тадкикот-ларга алохида ахамият берилмокда. Шунинг-дек, усмирлар хулк-атворидаги салбий узга-ришларни бартараф килишга йуналтирилган психокоррекцион тренингнинг мухим жихат-ларини изохловчи назарий ва методологик ёндашувларнинг ижтимоий-психологик омил-ларини аниклашга каратилган тадкикотлар алохида урин тутади.

Мамлакатимизда ахолига, айникса ёшларга сифатли психологик хизмат курсатиш, психологик хизмат фаолиятини бошкаришни муво-фиклаштириш, таълим муассасалари билан профилактика инспекторлари ва жамоат вакиллари уртасидаги хамкорликни сифат жихатдан янги даражага кутариш, психология мактабини ривожлантириш хамда психологик марказлар ташкил этишга каратилган кенг камровли ислохотлар амалга оширилмокда.

Узбекистон Республикасининг 2016 йил 14 сентябрдаги «Ёшларга оид давлат сиёсати туFрисида»ги УРК,-406-сон Конуни, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 фев-ралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стра-тегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 14 мартдаги «Хукукбузарликлар про-филактикаси ва жиноятчиликка карши кура-шиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-2833-сон карори, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкама-сининг 2019 йил 7 июндаги «Психология сохасида кадрларни тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш ва жамиятда хукукбузар-ликларнинг олдини олиш чора-тадбирлари туFрисидаги»ги 472-сон карори ва ушбу сохага тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгилаб берилган вазифаларни амалга оши-ришда мазкур тадкикот муайян даражада хизмат килади. Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясида «... Жисмо-нан соFлом, рухан ва аклан ривожланган,

мустакил фикрлайдиган, Ватанга содик, катъий хаётий нуктаи назарга эга ёшларни тарбия-лаш»1, шунингдек жамиятда хукукбузарлик-ларнинг олдини олиш чора-тадбирларида «профилактика инспекторлари, вояга етма-ганлар ишлари буйича ишловчи масъул ходимлар ва жамоатчилик вакиллари учун ёшлар, укувчилар ва уларнинг ота-оналари ёки уларнинг урнини босувчи шахслар билан ишлаш буйича ахборотномалар ва методик кулланмалар ишлаб чикиш»2 каби вазифалар белгиланиб, бу борада усмирларда хукукбу-зарлик ва жиноят мотивлари шаклланишининг психодиагностикаси ва психокоррекцияси-нинг самарали методикаларини аниклаш, таш-килий чора-тадбирлар мазмуни, шунингдек баркамол ёшларни тарбиялашга йуналтирил-ган илмий-психологик хамда амалий-тарбия-вий тавсиялар ишлаб чикиш мухим ахамият касб этади.

Укув-тарбия жараёнларини узлуксиз тако-миллаштириб бориш асосида жахон андоза-ларига эришиш баробарида ёшлар хулк-атво-рида хосил буладиган салбий узгаришларни долзарб муаммо сифатида урганиш, уни коррекция килиш, бундай узгаришларнинг юзага келишига сабаб булувчи табиий-физиологик, ижтимоий-маданий ва тарбиявий-психологик омилларни хисобга олиш истикболда белги-ланган натижаларга эришиш учун кенг имко-ният яратади.

Тадк,ик,отнинг мацсади.

Олиб бораётган тадкикотимиз «Усмирларда (11-15 ёш) жиноят мотивлари шаклланишининг психодиагностикаси ва психокоррек-цияси»га баFишлангани учун биз хам бу сохада амалиётда синалган ишончли психоте-рапевтик усулларга таянган холда психокоррекцион дастур туздик ва ундан самарали фойдаланиб, белгиланган натижаларга эриш-дик.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFри-сида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

2 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 7 июндаги «Психология сохасида кадрларни тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш ва жамиятда хукукбузарликларнинг олдини олиш чора-тадбирлари туFрисидаги»ги 472-сон карори.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

Кулланилган усуллар.

Бугунги зaмoнaвий пcиxoлoгия aмaлиётидa ёшлap пcиxoлoгияcи, xулк-aтвopи вa дунё-кapaшидa юзaгa кeлaётгaн yзгapишлapни ^p-peкция килишдa пcиxoaнaлиз, когнитив тepa-пия, xулк-aтвop (индивидуaл) тepaпияcи, гаш-тaльт тepaпия вa бошк^ тepaпeвтик уcуллap-дaн caмapaли фoйдaлaниб кeлинмoкдa.

Пcиxoкoppeкциoн дacтуpни тузиш вa уни тaдкикoт жapaёнидa кУллaшдa xулк-aтвop тepaпияcи (индивидуaл ишлaш), когнитив тepaпия, пcиxoдpaмa тepaпияcи, Гeштaльт тepaпия уcуллapидaн фoйдaлaниш учун бeлги-лaнгaн тapтиб, мeъёp вa кoидaлapгa aмaл килдик. Шунингдeк, тaдкикoт олиб бopилaёт-^н ycмиpлapнинг ёш дaвpи вa индивидуaл пcиxoлoгик xуcуcиятлapи, УКИШ вa ^c6 э^л-лaши билaн бoFлик жapaёнлap, oилaвий, миллий-мaдaний вa ижтимоий-худудий xуcу-cиятлap хaм aлoхидa эътибopгa олинди. Тaдкикoтимиздa пcиxoкoppeкциoн вa pивoж-лaнтиpиш ишлapи индивидуaл x1aмдa гуpухлapдa олиб бopилгaни бизгa пcиxoкop-peкциoн x1aмдa пcиxoтepaпeвтик уcуллapдaн фoйдaлaнишни индивидуaл пcиxoтepaпия, ^ухий пcиxoтepaпия вa ижтимоий-пcиxoлoгик тpeнинг (кopпopaтив тpeнинг) кypинишлapидa aмaлгa oшиpиш учун кулaйлик туFдиpди.

Пcиxoдpaмa тepaпияcи ^ухий xapaктepгa эгa булиб, ycмиp пcиxoлoгияcидa мaвжуд бyлгaн уз^иш, xaтo ёки кaмчиликни бapтa-paф килиш cax1нaлaштиpилгaн тoмoшa ^и-ниши^ киёcлaб yткaзилaди вa пcиxoдpaмa-нинг дaвoмлиги билaн aйнaн aнa шу муaммo Xиcoблaнгaн хулк-aтвop yзгapишлapи вa ^м-чиликлap тузaтиб бopилaди.

Хулк-aтвop тepaпияcи - aйнaн ёшлap xулк-aтвopи, yзapo мунocaбaт тизими, тapбияcи, йyнaлгaнлиги вa дунёкapaшидa юзaгa ^лган yзгapишлap вa caлбий хoлaтлapнинг ^ppe^ циялaшдa жaхoн пcиxoлoгияcи aмaлиётидa acocий вa ишoнчгa caзoвop мeтoд X^CO6-лaнaди. Тepaпиянинг бу уcули укитиш, тapбия-лaш кoнуниятлapигa acocлaнгaн вa ижтимоий пcиxoлoгия, шaxc пcиxoлoгияcи, pивoжлaниш пcиxoлoгияcи нaзapияcигa тaянaди.

Хулк-aтвop тepaпияcининг caмapaдopлиги acocaн учтa oмилгa бoFликдиp:

• ycмиpнинг ижтимоий мухити (oилa, мaк-тaб, мaхaллa-гузap вa б.) дoиpacини нaзopaт килиш имконияти;

• ycмиp xулк-aтвopи, йyнaлгaнлиги вa дунёкapaшидaги caлбий yзгapишлapгa тaъcиp кypcaтиш имконияти;

• xулк-aтвop тepaпияcининг (индивидуaл ёндaшувнинг) ниcбaтaн aник йyнaлгaнлиги, киcкa вa кулaйлиги.

Когнитив тepaпия - ^ухий пcиxoтepaпия-нинг энг caмapaли уcуллapидaн биpи. Когнитив тepaпиядa ycмиp xулк-aтвopи, xa^-xapaкaтлapи йyнaлгaнлиги вa дунёкapaшидa ижобий yзгapишлapни хо^л килиш учун олти бocкичдa aмaлгa oшиpилaди:

1. Уcмиpдa уз xулк-aтвopидaги ^лбий Xoлaтлapни yзгapтиpиш зapуpлигигa унинг онгли мунocaбaтини (кобилиятини) шaкллaн-тиpиш.

2. Уcмиp уз xулк-aтвopидaги caлбий уз^-ишлap мохиятини тушуниб eтишигa эpишиш.

3. Уcмиp вoкeликни (бopлик, тaбиaт, жaмият, инcoн xулк-aтвopи, мoтивaциoн йyнaлгaнлиги вa oнги-шууpининг муштapaк-лигини, улapнинг aклий, axлoкий вa мaънaвий смолоти yкув-тapбия жapaёнлapи билaн бoFликлигини) илмий тушуниш вa aнглaшгa киpишиши.

4. Уcмиp когнитив (илмий acocлapгa ^pa aнглaш) cтpaтeгияни эгaллaши вa х^ёт фaoлия-тидa унгa aмaл килиб ушбу кyникмaлapини тaкoмиллaштиpиб бopиши. Хулк-aтвopидaги caлбий уй-фикpлap, aмaлдaги кoнунлapгa xилoф xaтти-хapaкaтлapни тyxтaтиш вa ижо-бийлapини фaoллaштиpиш, фикpлaш жapaён-лapини кучaйтиpиши acocидa тeгишли муaм-мoлapни eчишгa ишонч вa онгли хapaкaтни тapкиб тoптиpиш.

5. К^гвиятлиликни шaкллaнтиpиш. Уcмиp-лapдa иpoдaвий cифaт вa фaзилaтлap, бapкapop хиccий-эмoциoнaл хoлaтлap, узокни ^pa олиш мaлaкaлapини шaкллaнтиpиш. Изчиллик йукол^н вaзиятлap идeнтификa-цияcи: poль ижpo этиш вa мoдeллaштиpиш opкaли ижтимоий кypcaтмa вa мeъёpлapгa кaтъий pиoя килишгa ypгaтиш.

6. Ижтимоий yзapo тaъcиpни мувофик-лaштиpиб бopиш. Ижтимоий yзapo тaъcиp бузилиши билaн бoFлик oмиллap идeнтификa-цияcи: ижобий ижтимоий aлoкaлap дapaжa-cини мунтaзaм oшиpиб бopиш мaкcaдидa

ЗДMOHДBИЙ TДЪЛИM I COBPEMEHHOE ОБРДЗОВДНИЕ 2019, 10(83)

зарур иш-харакатларни танлашга одатланти-риш.

Ривожланган мамлакатлар амалиётида турли максадларда кулланилаётган ижтимоий-психологик тренинглар ва унинг алохида мухим шакли булган индивидуал ва корпора-тив тренингдан фойдаланиш буйича муайян тажрибалар тупланган. Бу йуналишда Fарбда ва Россияда катор илмий тадкикотлар (Е.Берне, Д.Жонсон, Д.Мацумото, К.Левин, Г.Андреева, А.Донцов, В.Кан-Калик, М.Лебедева, Ю.Емельянов, Н.Богомолова, Н.Малишева ва бошк.) олиб борилган. Корпоратив тренингни ёшлар хулк-атворини узгартириш ва улардаги салбий узгариш ва нотуFри тасаввурларни бартараф килиш воситаси ва услуби сифатида бизнинг миллий маданий мухитимизда утказилган илмий ишлар етарлича эмас. Бу эса тадки-котнинг амалий, татбикий боскичида айнан корпоратив тренингдан фойдаланиш Fоясини илгари суришга асосдир.

Аслида, ижтимоий-психологик тренинг -одамларда психотерапевтик хамда психокор-рекцион таъсир курсатиш назарияси ва ама-лиёти булиб, унинг воситасида индивиднинг шахс сифатида камолоти, турлича хаётий вазиятларга нисбатан узгариши ва мослашув-чанлиги таъминланади, тренинг воситасида инсоннинг узаро муносабатларга киришиши асосида туFри йуналиш олиш ва уз-узини англаш компетентлиги оширилади.

Ижтимоий-психологик тренингнинг ишончли ва энг самарали шаклларидан бири индивидуал хамда у билан бирга корпоратив тренинг булиб, бу респондент билан алохида ишлаш ва уртача гурух шароитида махсус ташкил этилган шахслараро муносабатларни самарали йулга куйишга хизмат килувчи узига хос психологик таъсир технологияси хисобланади. Мохияти нуктаи назаридан корпоратив тренингнинг асосида «юзага келган муаммони уюшган холда илмий тамойилларга таяниб ечиш» хамда «муаммони ечишда халк тажри-баси, жамоа билими ва маданиятига амал килиш» тушунчалари ётади. Унинг маъноси лотинча «согрога1ю» сузидан олинган булиб, «бирлашма», «уюшма» маъносини англатади.

Ж.Мухамедьярованинг1 ёзишича, «корпоратив маданият муваффакиятли бошкарувнинг асо-сий мезонидир».

Корпорация эса бу узига хос уюшган гурух булиб, унинг асосий хусусияти максимал равишда бирлашганлик, гурух етакчиси обру-сини тан олиш ва гурухнинг манфаатини куз-лаган холда унинг фикрига эргашиш, уртага куйилган максад, муддао, вазифаларни уюшган холда маслахатли хамда хамжихат тарзда ечишга хозирликни билдиради. Гурухда бил-дирилган хар бир фикр кадрият хисобланиб, уни хар бир аъзо узи ва жамоа манфаати нуктаи назари билан кабул килади.

Шунга кура, жамоа ёки гурухларда ечими изланаётган масалага доир мунозаралар, бахслар, муаммолар юзага келганда корпоратив тренинг яхлит бир гурухни максадга йуналтирган тарзда хамда яна бир канча гурухларга булган холда ягона максадга эри-шишнинг стратегиясини белгилаш воситаси сифатидаги фаолиятни англатади. Биз мазкур тадкикотимизда айнан хулк-атворида жиноят мотивлари шаклланаётган усмир укувчилар гурухида шундай самарали ва уюшган гурухчалар воситасида гурухий кадриятларга амал килган холда ягона максадга эришиш Fояларини амалда синаб куришни татбикий максад сифатида белгиладик.

Корпоратив усулда билим олиш ва унинг тарбиявий таъсирига хос мухим курсаткичлари куйидагилардир:

• укувчи ёшлар хулк-атвори ва тарбиясига доир масала ёки муаммони хал килиш учун биргаликда интиладилар ва фикр алмашади-лар, натижада улар фаол равишда муаммо ечимига хос билим оладилар;

• гурухларда ишлаш унинг аъзолари ора-сида дустона муносабатларни ривожланти-ришга олиб келади ва улар бир-бирлари билан муаммога доир интенсив фикр алмаша-дилар;

• гурух аъзолари орасида узига хос кооперация хосил буладики, бу охир-окибат шахслараро самарали коммуникациянинг ривож-ланиши ва ёшларнинг жадалрок ижтимоийла-шувига олиб келади, гурух аъзолари хулк-

1 Мухамедьярова Ж. Корпоративная культура как инструмент успешного управления компанией. // Матеиалы II межд. конф на тему «Психология управления». Екатеринбург, 2007. -С 21-24.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

атворининг салбий куринишларига доир турли хил камчиликларни максимал равишда тахлил килиб, уни бартараф килишга доир якдил фикрга кела оладилар.

Корпоратив тренинг битта яхлит академик гурух доирасида ташкил этилган вактда, у уз навбатида яна майдарок гурухларга булинади ва бу гурухчалар муайян муддатда автоном, сунгра эса яна биргаликда муаммоли масала устида ишлайдилар. Мохиятан гурухлараро ракобатга асосланган корпоратив усулда хар бир шахс уз гурухий кизикишлари ва Fоя-ларига мос равишда яхширок ишлаш ва ижо-дий фикрлашга интиладилар. Корпоратив усулда таълим бериш ёки тарбиявий таъсир этишга баFишланган жуда куп илмий изла-нишлар мавжуд булиб, уларни урганиш ва амалиётда фойдаланиш мактаб рахбарлари ва укитувчилардан узига хос махорат ва билимни талаб килади, буларсиз корпоратив усулда таьлим беришни уюштириш мумкин эмас.

Биз тадкикотимиз максадига амал килиб, корпоратив тренинг машFулотларида «Усмир-лар хулк-атворида шаклланаётган жиноят мотивларини аниклашга йуналтирилган ижти-моий психологик суровнома (ИПС)»даги (муаллифлар псих. ф. д. профессор А.М.Жабборов, О.С.К,одиров) саволларнинг илмий асосларини усмирлар урганишлари, саволларда акс этган вокеликда узаро муштарак конуниятлар хукм суришини англашлари билан бирга уларни хар томонлама баркамол ёшлар сифатида тар-биялашнинг узига хос хусусиятларини аниклашга харакат килдик.

Хозирги психология фани амалиётидан маълумки, корпоратив усулда таълим ва тар-бия беришнинг олтита асосий фазаси булиб, уларнинг кискача тавсифлари 1-жадвалда узи-нинг ифодасини топган, дейишимиз мумкин.

Биз усмир укувчилар синфида корпоратив усулдаги машFулотларда (тренингларда) педа-гогик мулокотнинг полилогик шаклидан фой-даландик. Маълумки, мулокотнинг полилог шакли гурух ичида ташкил этиладиган муно-зара булиб, у тингловчилар ёки укувчиларнинг фаоллигини янада ошириш, улардаги фикр алмашиниш жараёнларини тезлаштириш, энг маъкул ечимларни топиш учун ишлатилади. Полилог жараёнида гурух аъзоларининг хар бири мухокама килинаётган масала буйича уз фикрини билдириш имкониятига эга булади,

бошловчи (куп холатларда психолог мутахас-сис) эса ушбу жараённинг ташкилотчиси сифатида усмирларнинг узаро мулокотига бево-сита аралашмайди. Корпоратив тренинг мантиFидан келиб чикиб, биз хар бир гурухни учта гурухчага ажратдик, яъни фикрларни уртага ташлаб, жамловчилар гурухи - «муаммо ечимини изловчилар ва гурухлар ечимини танкид килувчилар», фикрларни саралаб энг мухимларини жамловчи - «танкидчилар» гурухи ва мантикан муаммонинг ечимини бевосита тахлил килувчи - «тахлилчилар» гурухи. Бу усул машFулот мавзуси купрок куп-чиликка таниш булган, янги Fоялардан уларнинг амалий жихатлари келтириб чикарилиши зарурати булганда кул келади ва гурухларга булиниш ихтиёрий тарзда, баъзан бошловчи-нинг кузатуви ва бевосита аралашувида амалга оширилади.

Шу сохада таткикотлар олиб борган таникли олим В.М.Каримованинг1 ёзишича, «Кичик ва катта гурухларда мунозараларни ташкил этишнинг узига яраша коидалари мавжуд булиб, кичик, тор доиралардаги компакт гурухларда уюштирилган мунозараларнинг эркин мавзули, йуналтирилган ва аник сцена-рийли диспут турлари мавжуд булиб, бу тан-ланган мавзуга ва мунозара гурухларининг мулокот тажрибасига боFликдир («диспут» сузининг луFавий маъноси - «фикрлаяпман», «тортишаяпман»)».

Ушбу коидаларни инобатга олган холда биз танлаб олинган укувчилар гурухида усмир-ларга хос намунавий хулк-атворни шакл-лантиришга йуналтирилган корпоратив тренинг дастурини ишлаб чикдик.

Шундай килиб, хулк-атвор психология фанида мухим феномен булиб, у инсоннинг мохияти, онги ва психологиясининг айнан ифодаланишини намоён этади. Гурухий жараёнлар (гурухий онг)нинг ажралмас кисми ва хамкорлик килишнинг шарти эканлигини исботлаш максадида корпоратив тренинг дастури танлаб олинди ва хулк-атвор мохияти-нинг таркибий кисмига кирувчи билим, онг, узини-узи англаш, ахлок, одоб, маънавиятга таянадиган аклий, ахлокий-маънавий, хиссий-

1 Каримова В.М. Ёшларда узбек оиласи туFрисидаги ижтимоий тасаввурлар. Психология фанлари доктори диссертацияси. - Т.: ТошДУ, 1994. -309-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 21

ч_У

1-жадвал. Корпоратив усулда таълим бериш оркали усмирлар хулк,-атворидаги салбий узгаришлар ва нотугри йуналганликни бартараф к,илиш билан боглик, тарбия жараёнининг олти фазаси

Фазалар Бажариладиган вазифалар Укитувчининг фаолияти

1-фаза Максадни куйиш ва вазифаларни белгилаш Ук,итувчи дарс учун режалаштирилган асосий мак,сад ва барча вазифаларни укувчиларга бирма-бир тушунтириб чикдди хамда дарсни бошлайди.

2-фаза Зарур маълумотлар билан таъминлаш Ук,итувчи укувчиларга оFзаки ёки ёзма тарзда керакли маълумотларни айтади ёки таркатма материаллар беради.

3-фаза Укувчиларни гурухларга булиш ва фаолиятини назорат к,илиш Ук,итувчи укувчиларга к,андай килиб ишчи гурухлар ташкил килишни тушунтиради ва гурухларга нима иш к,илиш кераклигини англатади.

4-фаза Гурухлардаги ишга ва масалани урганиш жараёнига ёрдам бериш Ук,итувчи гурухларга муаммони к,андай хал к,илиш буйича зарур йул-йурикларни курсатиб, амалий ёрдам беради.

5-фаза Фаолият жараёнини текшириб, тузатиб ва йуналтириб бориш Ук,итувчи гурухларнинг узлари эришган натижаларини такдимот килишларига бахо беради ва улар тайёрлаган фикр, ечим ва хулосаларни текширади.

6-фаза Натижаларни урганиш, тахлил к,илиш ва бахо бериш Ук,итувчи гурухлар ва алохида укувчиларнинг мехнати ва билимига муносиб бахо беради ва илмий ечимларнинг ахамиятини асослайди.

иродавий фазилатларни шакллантириш макса-дида кулланиб курилди.

Тадкикотимиз жараёнида усмирларда жиноят мотивларини урганишга мулжалланган ва амалиётда синалган суровнома хамда тест методикаларидан фойдаланганимизда хулк-атворида жиноят мотивлари етакчилик килаётган усмирлар танлаб олинди. Ушбу усмирлар 6 та тренинг гурухини ташкил этиб (хар бир тренинг гурухида, яъни Кашкадарё вилоятида 16 ва 18 нафардан - жами 2 та гурух, Бухоро вилоятида 16 нафардан - жами 2 та гурух, Самарканд вилоятида 17 ва 18 нафардан - жами 2 та гурух укувчиларидан иборат булиб), жами ижтимоий-психологик тренингда 101 нафар усмир ёшидаги укувчи иштирок этди.

Шундай килиб, корпоратив тренингдан кузланган максад тренинг иштирокчиларини урганилаётган мавзуда самарали коммуника-тив мулокотга ургатиш оркали уларнинг хулк-атворида шаклланаётган салбий холатларни тузатишга йуналтирилган ижтимоий ва гуру-хий ишлаш куникма ва малакаларини орти-риш оркали усмирларга хос намунали хулк-атвор андозаси тузилмаси ва мохиятини ташкил этган билим, тасаввур, тафаккур, онг ва узини-узи англаш асосида аклий, ахлокий-маънавий, хиссий-иродавий фазилатлар ва онглилик сифатларини шакллантириш эди.

Таъкидлаш уринлики, мазкур «Усмирларда жиноят мотивлари шаклланишининг психо-диагностикаси ва психокоррекцияси» тренинг дастури ёшлар муаммоси билан боFлик оила-

лар, мактаблар, махалла-гузарлар, ташкилот-лар учун, масалан «Узбекистон ёшлар итти-фоки» булинмаларида, мактабнинг усмир ёшдаги укувчиларида, махаллалардаги уюш-маган ёшлар ва х.к.ларда хам кулланилиши мумкин. («Индивидуал ёки гурухий сухбат утказиш технологияси», «Музокаралар олиб бориш технологияси» каби дастурлар учун асос сифатида).

Юкоридаги вазифаларнинг амалга ошири-лиши тажриба гурухларида тренинг дастури асосида дарс утиш тизимини муваффакиятли ташкил этилишини таъминлайди.

Тренинг давомида куйидаги асосий вази-фалар куйилди ва амалга оширилди:

- усмир укувчиларда намунали хулк-атворни шакллантиришнинг асосли усуллари, воситалари ва зарур шарт-шароитларини эгаллаш;

- усмир маънавий киёфасининг шакллани-шига хизмат килувчи ахлокий-маънавий киё-фани белгилайдиган аклий, ахлокий, маънавий, хиссий-иродавий сифатларни шаклланти-ришга хизмат килувчи укув-тарбиявий мухитни юзага келтириш, уз устида ишлаш, фаоллаштириш усулларини куллаш;

- усмирларга хос намунавий хулк-атворни эгаллашга йуналган укитувчи-укувчи хамкор-лигидаги баркарор гурухий фаолият мотива-циясини укувчиларда шакллантириш.

Усмирларга хос намунавий хулк-атворни респондентларда шакллантириш тренинг дастури 4 хафтага мулжалланган (хафтада - 5 кун, яъни душанбадан-жумагача, хар куни

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

2 coaтлик мaшFулoт) булиб, 4 бло^н ибopaт тpeнинг мoдулидaн тaшкил тoпгaн.

Биpинчи блок «Уcмиpлapгa xoc xулк-aтвop шaкллapи, xулк-aтвop шaкллaнишининг илмий-нaзapий вa мeтoдoлoгик acocnapm^a дoиp 1-x1aфтaдa ^ухий фaoлият хaкидa, ушбу мaвзу бyйичa нaзapий-мeтoдoлoгик билимлap вa ycмиpлapдa yткaзилгaн тaдкикoтлap диaг-нocтикacи билaн иштиpoкчилap тaнишaдилap.

Иккинчи блок «Кopпopaтив тpeнинг жapaё-нидa ycмиpлap xулк-aтвopидa шaкллaнaётгaн жиноят мoтивлapини илмий билиш вa оки-бaтлapини aнглaш acocидa нaмунaвий xулк-aтвopни шaкллaнтиpиш» дeб нoмлaниб, 2-хaфтaдaн дaвoм этaди. Ундa ycмиpлapдa жиноят мoтивлapи шaкллaнишигa олиб ^лувчи туpли oмиллapни тax1лил килиш aco-cидa улapдa ички ижобий мoтивaциялap хaмдa имкoниятлap фaoллaштиpилaди вa мaк-caдгa йyнaлтиpилaди.

Учинчи блок «Уcмиpлapгa xoc нaмунaвий xулк-aтвopни эгaллaш йyллapи» 3-хaфтaдaн бoшлaниб, туpли уcуллap, cтpaтeгиялap кypиб чикилaди, улap aтpoфличa ypгaнилиб, ишти-poкчилap тoмoнидaн кopпopaтив тpeнинглap yткaзилaди.

Typтинчи, cyнгги блок 4-x1aфтaдaн бoшлa-ниб, ycмиpлapгa xoc нaмунaвий xулк-aтвopни эгaллaшгa йyнaлтиpилгaн гуpуx1ий фaoлият aтpoфличa ypгaнилиб, тaхлил килинaди, ишти-poкчилapнинг xулк-aтвopидaги мoтивaциoн йyнaлгaнлик хaмдa улapнинг бapкaмoл шaxcгa xoc cифaт вa фaзилaтлapгa бyлгaн мунocaбaт-лapи aниклaнaди, хиcoбoтлapи бaхoлaнaди вa кeлaжaкдaги вaзифaлapи бeлгилaнaди.

Мaзкуp тpeнинглap биp ой муддaтдa эмac, бaлки икки ёки уч ой муддaтгa мyлжaллaб олиб бopилca, тapбиявий тaъcиpи янaдa caмa-paли бyлaди.

Уcмиpлapгa xoc нaмунaвий xулк-aтвopни шaкллaнтиpиш бyйичa (мутaxaccиc paхбapли-гидa) пcиxoлoгик тpeнинг куйидaгилapни уз ичигa oлaди:

• кopпopaтив тpeнинг мaкcaди, мунoзapa мaвзуcи, муaммoнинг xapaктepи, тpeнинг иштиpoкчилapини унга кaнчaлик йyнaлгaнлиги;

• мухoкaмa килинaётгaн муaммo юзacидaн aйлaнмa мунoзapa, axбopoт тyплaми, кapaш-лap, фикpлap, тax1лиллap янги Foялap вa бapчa иштиpoкчилap тoмoнидaн билдиpилгaн тaк-лифлap;

• нaзapий вa aмaлий мaнбaлap acocидa oлингaн мaълумoтлapни тapтибгa кeлтиpиш, муx1oкaмa этиш вa тaхлил килиш;

• aльтepнaтив тoпилгaн фикp вa eчим-лapни acocлaш, улapгa биpгaликдa бax1o бepиш;

• мунoзapa вa бax1cли фикpлap хaмдa миcoллapгa кaйтиб илмий вa peaл вoкeликкa acocлaнгaн тax1лиллapгa тaяниб биpгaликдa якун яcaш;

• олин^н нaтижaлapни тpeнингдa куйил-^н мaкcaд билaн киёcлaб кypиш;

• тpeнинг жapaёни вa мунoзapaлapдa юзaгa кeлгaн пcиxoлoгик зypикишнинг олдини олиш вa тpeнинг мaшFулoтлapигa якун я^ш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Уcмиpлap xулк-aтвopидa шaкллaнaётгaн жиноят мoтивлapигa xoc caлбий уз^иш-лapнинг олдини олиш вa бapтapaф килиш бyйичa пcиxoлoгик тpeнингдa индивидуaл вa ^ухий фaoлият туpлapи, ижодий ёндaшув уcуллapи, мoдeллaштиpишнинг xap xил ^и-нишлapи хaмдa уcуллapидaн кeнг фoйдaлa-нилди.

Tpeнингнинг диaгнocтик пpoцeдуpaлapи уз ичигa ycмиpлapгa xoc xулк-aтвop тузилиши, шaкллaниш кoнуниятлapи, унгa тaъcиp этaди-гaн мухим oмиллap вa нaмoён булиши х^ки-дaги axбopoт, тpeнинг хaмдa тpeнинг пpoцe-дуpaлapи cифaтини тpeнинг иштиpoкчилapи тoмoнидaн нaзopaт килишни кaмpaб oлaди.

Tpeнинг дaвoмидa ycмиp yкувчилap xулк-aтвopининг шaкллapи вa функциялapи, ун^ тaъcиp этувчи иктиcoдий, ижтимоий вa мaънa-вий-пcиxoлoгик oмиллap, улapни мувaф-фaкиятли шaкллaнтиpиш йyллapи хaмдa уcул-лapи хaкидa axбopoт oлaдилap.

Tpeнингнинг acocий мaзмуни куйидaги-лapдaн ибopaт:

- ycмиp ёшдaги yкувчилap тpeнинггaчa бyлгaн дaвpдaги yзлapининг шaxcлилик cифaт-лapи, мoтивaциoн йyнaлгaнлиги, aтpoф во^-ликкa мунocaбaти вa xулк-aтвopидaги мaвжуд кaмчиликлapни aнглaйдилap;

- ycмиpлap yзлapидaги мaвжуд ^мчилик-лap кeлтиpиб чикapгaн oкибaтлapни aнглaй-дилap, улapни тузaтиш йyллapи, уcуллapи вa зapуp шapт-шapoитлapи мaвжудлигини aник-лaйдилap;

- ycмиpлap yзлapи учун нaмунaвий xулк-aтвopни шaкллaнтиpишдa ижтимoий-мaдaний вa тapбиявий-пcиxoлoгик мeъёpлapгa тaянгaн

ЗДMOHДBИЙ TДЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPАЗOBАHИE 2019, 10(83)

стратегик имкониятлар мавжудлигини урга-надилар;

- усмирларга хос намунавий хулк-атворни шакллантириш асосида улар баркамол ривож-ланишлари учун зарур шарт-шароитларга тая-ниб ишлаш дастурига эга буладилар.

Укувчиларда ижтимоий-психологик тренинг утказилгандан сунг катор узгаришлар кузатилди. Жумладан:

1. Усмирларга хос намунавий хулк-атвор-нинг ривожланганлик тузилмаси ва намоён булиш ифодасида укувчиларда олдиндан булган хулк-атворга нисбатан янгича тузилиш хосил булган хулк-атворнинг таркибий ком-понентларида кескин узгаришлар юзага келди.

2. Усмирларга хос намунавий хулк-атвор шакли ривожини таъминловчи мотивацион муносабатни кондиришда фойдаланиладиган зарур шарт-шароитлар хамда воситалар кам-ров доираси кенгайиши кузатилди.

3. Усмирларга хос намунавий хулк-атвор шаклланишига нисбатан респондентларда баркарор ижобий муносабат стратегияси шаклланди.

Тадкикотда урганилган усмирлар хулк-атворидаги салбий узгаришларни бартараф килишга йуналтирилган психокоррекцион тренингнинг ахамияти максадли амалга оши-ришга каратилган хамкорликдаги укув-тарбия боскичлари, ижтимоий-психологик тренинг-лар механизми (модели), яъни корпоратив тренинглар ва сценарийлар мажмуаси узининг самарадорлиги, кулайлиги ва максадга йунал-ганлиги билан тарбиявий афзаллигини тасдик-лади хамда мазкур технологиянинг ёш авлод тарбиясига доир салбий куринишлари ва улар хулк-атворида юзага келган узгаришлар ёки нотуFри йуналганлик билан боFлик муаммоли масалаларни ечиш амалиётида самарали куллаш мумкинлигини курсатди.

Тадк,ик,отнинг асосий натижалари.

Ушбу тадкикот натижасида шу нарса маъ-лум булдики, усмирларда жиноят мотивлари шаклланишига таъсир этадиган турли омиллар ичида энг хавфли хамда шахс ва жамият хаётида аянчли окибатларни келтириб чика-рувчи омиллар - усмирдаги табиий-биологик эхтиёжларнинг вактида ва меъёрли кондирил-маслик холатлари (91,6%), оилада усмирларга

хос ижтимоий-иктисодий мотивларнинг меъёрли таъминланмаганлиги (84,5%), тарбия учун масъулларнинг тарбия жараёнларида усмирлар ривожланишини таъминлайдиган жисмоний, ижтимоий-маданий ва индивидуал психологик омиллар таъсиридан етарлича хабардор эмаслиги (82%), усмирларга хос тарбиявий мухитнинг етарлича ва баркарор таъминлан-маганлигидир (72,6%).

Хулоса.

1. Тадкикотда урганилган усмирларда жиноят мотивлари шаклланишининг психодиагности-каси ва психокоррекциясини максадли амалга оширишга каратилган хамкорликдаги укув-тарбия боскичлари, ижтимоий-психологик тренинглар механизми (модели), яъни корпо-ратив тренинглар ва сценарийлар мажмуаси узининг самарадорлиги, кулайлиги ва максадга йуналганлиги билан тарбиявий афзаллигини тасдиклади. Ёш авлод тарбиясига доир салбий куринишлар ва улар хулк-атворида юзага келган узгаришлар ёки нотуFри йуналганлик билан боFлик муаммоли масалаларни ечиш амалиётида корпоратив тренингларнинг самараси ва ахамияти юкори эканлиги аник-ланди.

2. Жамият тараккиётининг хозирги бос-кичида усмирлар хулк-атворида учрайдиган жиноят мотивлари ва бошка салбий узга-ришларга замин яратувчи шарт-шароитларни аниклаш билан бир каторда ота-она, мураб-бий-укитувчи, профилактика инспектори, диний маърифат ва маънавий-ахлокий тарбия масалалари буйича махалла маслахатчилари билан баркамол ёшларни тарбиялаш учун якиндан хамкорлик урнатиш зарурат эканлиги аникланди.

Тавсиялар.

1. Бугунги кунда жамиятимизда карор топ-ган узаро муносабатлар тизими, баркарор миллий-маданий мухит, миллий-психологик хусусиятлар ва унинг замонавий укув-тарбия тизими хамда ахборот манбалари, шу каби бошка мухим омиллар усмир ёшларнинг «интеграл мен»ида акс этиб, унинг «Мен» кон-цепцияси баркарор шаклланишини таъмин-лашга кодир эканлигини инобатга олиш.

2. Ёшлар тарбияси билан боFлик турли омиллар таъсирини уЙFун ва меъёрли кечи-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 10(83)

шини: oтa-oнaлap, тapбиячи-yкитувчилap, мaхaллa-гузap фaoллapи вa бoшкa тapбия учун мacъуллap yзapo кeнгaшиб, мacлaхaтли хaл килишлapи мaкcaдгa мувофик.

3. Уcмиp мaънaвий киёфacининг шaкллa-нишигa xизмaт килувчи axлoкий-мaънaвий киёфaни бeлгилaйдигaн aклий, axлoкий, мaъ-нaвий, хиccий-иpoдaвий cифaтлapни шaкллaн-

тиpишгa xизмaт килувчи укув тapбиявий мухитни юзaгa кeлтиpиш, уз уcтидa ишлaш, фaoллaштиpиш уcуллapини кУллaш.

4. Уcмиpлapгa xoc нaмунaвий xулк-aтвopни эгaллaшгa йyнaлгaн укитувчи-укувчи хaмкop-лигидaги бapкapop гуpухий фaoлият мoтивa-цияcини yкувчилapдa шaкллaнтиpиш.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Рecпубликacининг «Вoягa eтмaгaнлap ypтacидa нaзopaтcизлик вa хукукбузapликлapнинг пpoфилaктикacи тyFpиcидa»ги конуни. Конунчилик пaлaтacи тoмoнидaн 2010 йил 12 aвгуcтдa кaбул килингaн. Сeнaт тoмoнидaн 2010 йил 28 aвгуcтдa мaъкуллaнгaн. II http:IIwww.lex.uzIactsI1685726

2. Узбeкиcтoн Рecпубликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 7 фeвpaлдaги «Узбeкиcтoн Рecпубликacини янaдa pивoжлaнтиpиш бyйичa Xapaкaтлap cтpaтeгияcи тyFpиcидa»ги ПФ-4947-шн фapмoни. II Узбeкиcтoн Рecпубликacи конун хужжaтлapи тyплaми, 2017 й., 6-шн, 70-мoддa.

3. Миpзиёeв Ш.М. Taнкидий тaхлил, кaтъий тapтиб-интизoм вa шaxcий жaвoбгapлик - xap биp paхбap фaoлиятининг кундaлик кoидacи булиши ^pa^ - T.: «Узбeкиcтoн», 2017. -104-б.

4. Foзиeв Э.F. Умумий пcиxoлoгия. - T.: «Унивepcитeт», 2002.

5. А^дов Ю., Муcуpмaнoв Р. Уcмиpлap дeвиaнт xaтти-хapaкaтининг ижтимоий-пcиxoлoгик хуcуcиятлapи. - T., 2011.

6. Tулaгaнoвa Г.К,. Дeвиaнт xулкнинг пcиxoлoгик кoppeкцияcи. - T.: «Унивepcитeт», 2014. -150-б.

7. Жaббopoв А.М. Укитувчи этнoпcиxoлoгияcи. - К^ши: «^^ф^ 2015. -38-104-б.

8. Шoумapoв F.Б. Узбeкиcтoн тaълим тизимидa пcиxoлoгик xизмaт муaммoлapи. - T., 1998. -13-15-б.

9. Липунoвa О.В. Пcиxoлoгия, диaгнocтикa и кoppeкция oтклoняющeгocя пoвeдeния: Пpaктичecкoe пocoбиe. - Кoмcoмoльcк-нa-Амуpe: Изд-во Кoмcoмoльcкoгo-нa- Амуpe гос пeд. ун-тa, 2002. -С. 65.

10. Рaxимoвa К., Абдуллaeвa А. Tapбияcи кийин ycмиpлap пcиxoлoгияcи. - ФapFoнa, 2006. -92-б.

11. Бaндуpa А. Teopия coциaльнoгo учeния. Мoнoгpaфия - Сaнкт-Пeтepбуpг: «Евpa-зия», 200.

12. Муxaмeдьяpoвa Ж. Кopпopaтивнaя культуpa кaк инcтpумeнт уcпeшнoгo упpaвлe-ния кoмпaниeй. II Мaтepиaлы II мeжд. конф нa тeму «Пcиxoлoгия упpaвлeния». - Е^-тepeнбуpг, 2007. -С. 21-24.

13. Кapимoвa В.М. Ëшлapдa yзбeк oилacи тyFpиcидaги ижтимоий тacaввуpлap. Пcиx. фaн. док. диcc. - T.: ToшДУ, 1994. -309-б.

ЗДMOHДBИЙ TДЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPАЗOBАHИE 2019, 10(83)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.