Научная статья на тему 'ТУРЛИ ТУПРОҚ ИҚЛИМ ШАРОИТИДА ЭКМА ИНДОВ ЎСИМЛИГИНИНГ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ ҲАМДА УНИНГ БИОКИМЁВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ТУРЛИ ТУПРОҚ ИҚЛИМ ШАРОИТИДА ЭКМА ИНДОВ ЎСИМЛИГИНИНГ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ ҲАМДА УНИНГ БИОКИМЁВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
1665
200
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Область наук
Ключевые слова
сырой белок / сырая клетчатка / биогенный йод / афродизиак / эруковая кислота / антибактериальное средство / мочегонное средство / лактоген / гликозид камферол / кверцетин / изорамнетин / олеин / пальмитин / линолен. / crude protein / crude fiber / biogenic iodine / aphrodisiac / erucic acid / antibacterial / diuretic / lactogen / glycoside campherol / quercetin / isoramnetin / olein / palmitin / linolenic.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Пирназар Хўжаев, Шухрат Абдурасулов, Жўрабек Сирожиддинов

Растение давно используется в кулинарии и пищевой промышленности во всех регионах Европы, Армении, Кавказа и России. Листья этого растения также являются полезной пряностью. Среди культурных зеленых растений выделяется Eruca sativa, в статье подробно описаны специфические полезные свойства растения. Были проведены исследования и фенологические наблюдения за этим растением, результаты которых описаны в статье.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The plant has long been used in cooking and food industry in all regions of Europe, Armenia, the Caucasus and Russia. The leaves of this plant are also a useful spice. Eruca sativa stands out among the cultivated green plants. The article fully describes the specific beneficial properties of the plant. Studies and phenological observations on this plant have been conducted and the results are described in the article.

Текст научной работы на тему «ТУРЛИ ТУПРОҚ ИҚЛИМ ШАРОИТИДА ЭКМА ИНДОВ ЎСИМЛИГИНИНГ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ ҲАМДА УНИНГ БИОКИМЁВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М. Агропромиздат 1985. - С 311-320.

2. Мирзаев А. Повышенная нагрузка кустов глазками и поздняя обрезка винограда на незасоленных почвах с высоким стоянием грунтовых вод // "Сельское хозяйство Узбекистана". - Т., 1960. - №4. - С. 73-76.

3. Серпуховитина К.А., Руссо Д.Э. Оптимизация питания и нагрузок кустов побегами при производстве столовых сортов винограда // Виноделие и виноградарство. - 2011. - № 3. - С. 32-36.

4. Серопуховитина К.А., Худабердов Э.Н. Проблема воспроизводства плодородия почв виноградников в обозримом периоде XXI столетия. Материалы Международной научно-практической конференции «Садоводство и виноградство XXI века». Краснодар, 1999.-С. 22-25.

5. Файзиев Ж.Н. Узбекистон шароитида узумнинг уругсиз навлари хосилдорлиги ва сифатини ошириш технологиясини илмий асослаш. Док. дисс. автореф. - Тошкент, 2020. - Б. 5-10.

6. Темуров Ш. Узумчилик - "Узбекистон миллий энциклопедияси" давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2002. - Б. 174-175.

ТУРЛИ ТУПРОЦ ИЦЛИМ ШАРОИТИДА ЭКМА ИНДОВ УСИМЛИГИНИНГ УСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ ХДМДА УНИНГ БИОКИМЁВИЙ

ХУСУСИЯТЛАРИ

Пирназар ХУЖАЕВ, Шухрат АБДУРАСУЛОВ,

экология ва ботаника кафедрасиуцитувчилари, Журабек СИРОЖИДДИНОВ,

талаба,

Тошкент давлат аграруниверситети.

Аннотация. Растение давно используется в кулинарии и пищевой промышленности во всех регионах Европы, Армении, Кавказа и России. Листья этого растения также являются полезной пряностью. Среди культурных зеленых растений выделяется Eruca sativa, в статье подробно описаны специфические полезные свойства растения. Были проведены исследования и фенологические наблюдения за этим растением, результаты которых описаны в статье.

Ключевые слова: сырой белок, сырая клетчатка, биогенный йод, афродизиак, эруковая кислота, антибактериальное средство, мочегонное средство, лактоген, гликозид камферол, кверцетин, изорамнетин, олеин, пальмитин, линолен.

Annotation. The plant has long been used in cooking and food industry in all regions of Europe, Armenia, the Caucasus and Russia. The leaves of this plant are also a useful spice. Eruca sativa stands out among the cultivated green plants. The article fully describes the specific beneficial properties of the plant. Studies and phenological observations on this plant have been conducted and the results are described in the article.

Keywords: crude protein, crude fiber, biogenic iodine, aphrodisiac, erucic acid, antibacterial, diuretic, lactogen, glycoside campherol, quercetin, isoramnetin, olein, palmitin, linolenic.

Узбекистон Республикаси Президентининг озик;-овк;ат хавфсизлигини таъминлаш ва ахолининг сифат-ли озик; махсулотларга булган эхтиёжларини тулик; таъминлаш борасидаги мухим к;арорлари хамда комплекс чора-тадбирлари — ахолининг соглом турмуш тарзини таъминлайдиган даражада хаётий зарур булган кунда-

лик ози;-ов;атларга булган эхтиёжларини кафолатли таъминлашга йуналтирилган. Инсоннинг ов;атланиши асосан унинг таркибига, истеъмол килинадиган озик;-ов;ат махсулотлари унинг нормал ривожланиши ва фаолият юритишига, моддалар алмашинуви, ички гомеостаз холатини мустахкамлаш, турли ю;умли

MAXSUS SON [1] 2021 AGRO INFORM

11

касалликларнинг олдини олиш, синил жараенини секинлаштириш ва умрини кисман узайтириш учун зарур буладиган биологик фаол, туйимли ва сифатли моддалар билан етарли даражада таъминланишига боглик булади. Инсон организмига зарур булган кунда-лик овкат билан бирга турли аминокислоталар, х,ар хил витаминлар, минерал моддалар, мухим микроэлемент-лар ва организмда уз-узидан хосил булмайдиган бош;а зарур моддаларнинг хам истеъмол килиниши инсон хаети учун энг мухим ахамиятга эгадир. Айтиб утилган ана шундай фаол ва фойдали моддалар, дармондорилар ва микроэлементларнинг ю;ори микдори факатгина сабзавотларда, турли мевалар, узум махсулотлари таркибида мавжуд булади ва уларнинг урнини хеч бир махсулот боса олмайди.

Цишло; хужалик махсулотларини етиштириш буйича республикамиз вилоят ва туманларида янги инновацияларни куллаш жорий килинган булиб, бу тизим уз натижаларини бермокда. Республика вилоят-ларида ахолининг кунлик эхтиежи учун зарур булган дармондори ва микроэлементлар билан таъминлашда юкори уринда турувчи сабзавотларни, хусусан, зира-ворлар ва баргли кукатларни етиштириш мамлака-тимиз ахолиси турмуш тарзи хамда саломатлигини са;лашда мухим ахамиятга эга. Экма индов Eruca sativa ни экиладиган кукат усимликлари орасида аж-ратишимиз мумкин. Ушбу усимликнинг барглари хам фойдали зиравор хисобланади. Индов усимлигининг баргларида жуда хилма-хил микроэлементлср„инг айни;са, биоген йодни куп са;лаши, инсонда иштаха очувчи тиогликозидларнинг борлиги билан колган бошка кукатлардан фарк килади.

Услуб ва материаллар. Ушбу экма индов республикамиз худудларида таркалган булса-да, ундан кукат экини сифатида фойдаланилмаган. Айрим холатларда табобат илми билан шугулланувчи кишилар ва баъзи дехконлар хал; табобатида унинг урутидан доривор-лик хусусияти борлиги ва махаллий шароитда мой олиш учун фойдаланиб келганлар. Усимлик кадимдан Европанинг барча худудлари, Арманистон, Кавказ давлатлари худуди ва Россияда пазандачиликда хамда озик-овкат саноатида фойдаланиб келинади.

Мамлакатимизда бу усимлик зиравор, кукат еки мой берувчи усимлик сифатида тулик урганилмаган. Индовнинг еш баргларини кукат сифатида пойтах-тимизнинг йирик савдо мажмуаларида учратамиз, аммо бошка вилоятлар бозорларида учратишимиз кийин. Бундан келиб чикадики, бу усимликнинг кукат сифатида очик ва епик майдонларда усиши учун етарли шароитларни хосил килиб, етиштириш йулларини ишлаб чикиш, ахоли ва дехконларимизни ушбу кукатнинг фойдали хамда дориворлик хусуси-ятлари билан таништириш, таргиб килиш максадга мувофик булади.

Тадк;ик;от натижалари. Тадкикотнинг максади — бу усимликнинг Иштихон тумани тупрок-иклим ша-

роитидаги биокимевий озикавий курсаткичларини аниклашдир.

Тадкикот объекти - Eruca sativa L - Экма индов (индау посевной) - Карамдошлар оиласига кирадиган бир йиллик ноанъанавий кимматли зиравор-баргли кукат-сабзавот усимликдир. (Ушакова, 2010; Гос.ре-естр., 2014).

Бу усимлик еввойи холда Африка шимолида, Жану-бий ва Марказий Европада, Осиеда Кичик ва Урта Осие-гача хамда Х,индистонда таркалган. Россия худудининг Европа кисмида, Кавказ ва Догистон худудларининг тоголди минтакаларида усади (Папанов, 2004). Экин-лар орасида, асосан, зигир ва галла экилган майдон-ларнинг бегона утидир. Айрим жойларда мойли экин сифатида экилади (Флора Узбекистана,1955).

- В Хн

Усимликнинг биокимевий озикавий курсаткичлари УзР ФА Усимлик ва хайвонот олами генофонди инс-титути ходимлари иштирокида амалга оширилди. Бунда усимликдаги гигроскопик намлик, кул микдори ва азотсиз экстрактив моддалар (АЭМ) умумкабул килинган усуллар буйича, хом протеин Кьельдал услубида, хом ег микдори Сокслет аппаратида "колдик методи" буйича, хом клетчатка Геннеберг ва Штоман (модификация) таклиф этган услуб буйича аникланди. (Зоотехнический анализ кормов,1981).

Экма индов усимлиги — узун кунли ва юкори хароратларда гулловчи, аммо совукка чидамли булиб, мухити pH6 дан кам булган енгил таркиб-ли тупрокларда яхши усади. Цовокдошлар оила-сига кирувчи усимликлар вакиллари, дуккакли усимликлар ва картошка каби усимликлар индовга яхши утмишдош хисобланади. Кузги бугдойнинг ил-диз тизими тупрокка 20 см гача кириб борса, ушбу усимликники 50 см гача усиб кириб боради. [Ниезова,

2002]. Индов усимлигидан юкори фоизларда кукат олиш учун етиштиришда унумдор ва етарли намлик булган тупрокларнинг булиши талаб этилади. [Чернышева, 2012].

Купгина усимликлар каби ушбу усимликни хам очик майдонларда етиштиришда озука, сугориш ва ёритиш режимларига албатта, эътибор бериш за-рур. Усимлик исси;ни яхши курадиган, аммо совукка хам чидамли кукат булиб, у 5-70С хароратдаги киска муддатли катти; совукларга бардош бера олади. (Пет-росян, 2004). Усимлик талаб киладиган исси;лик режимининг бузилиши бу усимликнинг усиш ва ривожланишида сусайишларни келтириб чикаради. (Ширикин, 2012). Индовнинг оптимал усиш харорати 18-250С булиб, ташки хароратнинг 2-30С юкори булиши усимликнинг барг пластинкасида усиш жа-раёнини секинлашиши, хароратнинг янада ошиши усимликда органларининг ривожланиши, баргнинг каттиклашиши ва махсулот куринишининг бузили-шига олиб келади. Куплаб тадкикотлар натижаси индов усимлиги муътадил усиб ривожланиши учун оптимал харорат 15-250С оралигида булиши керакли-гини курсатди. Бундай мухитда усган усимликнинг хароратга бардошлилиги ва талаби унинг онтогенези давомида узгариб боради.

Экма индов усимлиги таркибида макро ва микро-элементларга бой булган диетик экин саналади. [Ме1акеЬе^ап,2013]. Усимлик мамлакатимиз ахолиси учун зарур булган биоген йоднинг манбаидир. Усимлик таркибидаги биоген йод инсон организмини соглом саклашда мухим ахамиятга эга. Биоген йод ин-сондаги калконсимон без фаолиятини меъёрлашти-ришда, гармонлар фаолиятини тиклашда ва иммуни-тетнинг шаклланишида катнашади. Ю.А.Носенконинг 2010 йилги маълумотларига асосан, усимликнинг 100 грамм баргларида К+ 220 мг, Са++ 77 мг, Мg+ 40 мг, } 80 мг, Fe 0,6 мг микдорда тутади. Инсон о^анизмига кундалик кабул килиниши зарур булган йод микдори (БССТ маълумотларига асосан) кукрак ёшидаги бола-лар учун 50 мкг; 2-6 ёшлар 90 мкг; 7-12 ёш 120 мкг; 12 ёшдан юкори усмирлар 150 мкг; хомиладор ва туккан аёллар 200 мкг ни талаб этади. Индов усимлигида йоднинг микдори массасининг 835 мкг/кг микдорни ташкил этиши мумкин. Ушбу усимлик уруглари таркибида бирмунча (1% атрофида) эфир мойи булиб, уруглар узок вакт ферментация килингандан сунг учиб кетади. Эфир мойининг асосий таркибий кисми хантал мойи хисобланади. Уруглари 20-24% гача ярим курийдиган ёг саклайди. Бу ёг таркибида мавжуд булган эрук кислотаси микдорининг куплиги билан устунлик килади. Бундан ташкари, унинг таркибида линол (13-25%), линолен (16%), олеин (19%) кис-лоталари, стероидлар (рситостерин, компестерин), тиогликозидлар бор. Усимликнинг ер устки кисмида алколоидлар (0,07%), флавоноидлар (гликозид кемпферол, кверцетин, изорамнетин) саклайди. Экма

индовнинг ер устки кисми антибактериал, диуретик, лактоген ва овкат хазм килишни яхшилайдиган хусу-сиятга эга. Кавказ халклари индовни цинга касалли-гига карши куллайди. Рим империяси даврида Урта Ер денгизи атрофларида усимлик афродизиак сифатида етиштирилган.

Тарихда — бу усимлик 1900 йилларгача ёввойи холда таркалган булиб, очик далалардан терилиб фойдаланилганлиги сабабли, кукат сифатида кенг майдонларга экилмаган ва олимлар томонидан урганилмаган. Халк табобатида индов уруги иштаха очиш ва яраларни (мойи кутирни) даволаш учун кулланилиб келинган. Усимликнинг мойи корамтир, уткир хидли, тахир суюк булиб, совун ишлаб чикаришда, тукимачиликда хамда лак-буёк саноатида ишлатилади. Бу шифобахш усимликнинг уругидан олинган ёги бирмунча хантал (горчица) ёгининг мазасини эслатади. Ушбу ёг олеин, пальмитин, лино-лен ва бошка турли кислоталарга туйинган. Индов уругларининг унувчанлиги лаборатория шароитда урганиб чикилди. Тадкикотлар натижаси уруг унув-чанлигининг бевосита уларни саклаш ва хароратга богликли-ини курсатди. Текширувимиз натижаси-дан маълум буллики, янги терилган индов уруглари 10-150С да 1-1,5 ойча унмайди Бу холат уругларнинг физиологи1 ж ихатдан етилмаганидан далолат беради. 25ос хар"ратда янги терилган уругларнинг 5% гинаси униши мумкин.

Тадкикотлар асосида бу усимлик уругининг уни-ши учун оптимал харорат 250С эканлиги аникланди. Уругини саклаш муддатига боглик холда, шу хароратда унувчанликка эга булади. Масалан, 10оС да унувчан-лик 52% дан, 15оСда 65% дан, 25оСда 96% дан ош-майди. Энг юкори унувчанлик 1 йил сакланган ва 250С хароратда 96% курсаткичга эга булади. Уруглар сакланишининг 3-йили уруг унувчанлиги кескин -40% гача пасаяди. Агар уруг 4 йил сакланса, унувчан-лик 70% га пасайиб кетади.

МЛХ8Ш 80\ [1] 2021 ЛСКО Ш1?О1Ш

13

2016 йил ^иш ойлари иссик; келганлиги учун уруглар январь ойининг охирларида 28-29 кунлари экилди. Усимлик экилганидан 6-9 кун утиб, февраль ойининг бошларида униб чик;ди. Усимлик уруг пал-лабарглари бироз яшил, тухумсимон, узунлиги 2-2,5 см, эни 0,05-1 см келади (гипокотил). Индовнинг биринчи чинбарг чик;ариши униб чик;к;анидан 2-3 кун утиб, пайдо булади. Бу чинбаргларнинг четлари бироз тулк;инсимон, барг томирлари аник; куриниб туради. Барг узунлиги 2,2-2,3 см, эни 0,9-1 см атро-фида булади. Иккинчи барглари биринчи баргларига нисбатан каттарок; булиб, узунлиги 2,5-2,8 см, эни 1,21,5 см гача булади. Улар узунчок;, я;;ол куринадиган узун барг бандига эга, барг четлари аник; тул;инсимон булади. Индов усимлиги генератив новда — гул у;ини шакллантиргунга ;адар жуда тез усади. Март ойининг биринчи ун кунлигида усимлик тупбарглари тула шаклланиб булади. Тупбаргларининг сони ошган сари барг пластинкасининг мураккаблиги, четларининг ;ир;илиши хам ошиб боради. Уруг экилгандан 30-36 кун утиб, усимлик тупбарг - розетка хосил ;илади. Бунда баргларининг узунлиги 15-18 см, эни 5-6 см келади.

Экма индовнинг Самарканд вилояти Иштихон

тумани тупрок, иклим шароитидаги усиши ва ривожланиши.

Усиш ва ривожланиш фазалари Кунлари

Униб чи;иши 6-9

Чинбарг чи;иши

биринчи 9-х1

иккинчи 12-15

Тупбаргларини тула шакллантириши 38-42

Гул укини шакллантириши 45-50

Fунчалаши 49-57

Гуллаши 53-78

Мевалаши 58-87

Меваларининг пишиб етилиши 73-91

томирлари мавжуд. Гул у;ида гуллар сони 175-195 тагача булиши мумкин. 2017 йилда усимликнинг гуллаши апрель ойининг 12 санасидан бошланди ва майнинг 9-санасигача давом этди. Усимлик гуллаши-дан 7-8 кун утиб, унда кузок; мевалар шаклланади. Индов усимлигининг мевалаши апрелнинг 2-декадаси охирларига тугри келади. Усимликда меваларнинг шаклланиши 10-14 кунгача амалга ошиши кузатила-ди. Усимлик меваларининг пишиб етилиши уруг ерга экилганидан кейин, вегетация даврининг 75-88 кун-ларида амалга ошади. Кузок; меваларининг узунлиги 2-2,5 см, эни 0,6-08 см келади, сони бир тупда уртача 85-105 тагача булиши мумкин. Усимликнинг усиши ва ривожланишидан келиб чи;иб, шуни таъкидлаш мумкинки, Иштихон тумани шароитида экма индовнинг усув даври 3 ойгача, генератив фазаси 38 кунни ташкил ;илди. Туман шароитида усимликнинг барча вегетатив ва генератив фазаларининг уташи унинг истикболли кукат — озик-овкат экини эканлигидан далолат беради. Экма индовнинг ер устки ;исми ва уруглари т(г кибидаги асосий биокимёвий-хужалик курсаткичларини белгиловчи хом протеин, хом ёглар, хом клетчатка, кул, азотсиз экстрактив моддалар (АЭМ, ва ги.роскопик намликларнинг вегетатив ва генератив органлари мисолида тахлил этилди.

Тадкикотлар натижаси. Иштихон тумани тупрокларига экилган экма индовнинг биокимёвий-ози.;авий курсаткичлари урганилди. Тад;и;от натижасига кура, усимликнинг ер устки биомас-саси ва уругининг биокимёвий таркиби бирмунча фаркланиши аникланди.

О© / 1 О Л • » -

Тупбарг хосил килгандан 8-10 кун утиб, март ойининг учинчи ун кунлигида унда гул уки хосил булади. Гул укининг узунлиги 48-51 см, эни 0,5-0,7 см келади ва гуллаш фазаси тугагунгача усишни давом эттира-ди. Усимликнинг гул укида росмана гунчаларининг шаклланиши гул у;и пайдо булганидан 4-7 кун утиб ёки уруг экилганининг 50-57 кунлари содир булади ва киска 7-8 кун давом этади. Бу жараён март ойининг охирларида булади. Усимлик дастлабки гунчалаганидан 4-5 кун утиб, гуллаш фазасига ки-ради. Усимликнинг гуллаши гунчалашига нисбатан бирмунча узок, 20-26 кунни ташкил килади. Индовнинг гуллаши акропентал амалга ошади. Гуллари о;имтир-саргиш рангда, тожбаргларида кулранг

Экма индов куйидаги хоссаларга эга усимликдир. У жуда фойдали пархез махсулоти булиб хисобланади. Мазаси аччик; ва тахир, хантал (горчица) мазасини эслатади. Сову;;а чидамли, тез усадиган, намлик ва сувни хуш курувчи, соя-сал;инда хам кукарувчи кукат. Етарли даражада сугориб турилганда нозик кукат беради. Бу усимлик хал; табобатида ;он айланишини

яхшилаш, ичаклардаги турли паразит гелментларга бархам берадиган, ошкозон ва ичаклардаги иллатлар-ни даволайдиган, огиз бушлигини дезинфекцияловчи ва терида учрайдиган турли касалликларни даво-ловчи восита сифатида ижобий натижа беради. Хар бир усимликдан фойдаланишдан олдин маълум бир коидаларга амал килиш зарур. Ушбу индовни фойдаси билан бирга зарарли томонлари хам бор. Ошкозон ва буйракларнинг шилимшик деворларига зарар етказиб куймаслик учун индовни катта микдорда ва узок ва;т давомида истеъмол килиш мумкин эмас. Индовни истеъмол килгач, кетидан фа;ат сув ичиш зарур. Усимликни истеъмол килишда энг яхши ва ма;бул меъёр — бир чой ;оши;да 30 мл сув кушиб, суткасига факат 3-4 махал ичиш лозим. (Бундан купи мумкин эмас).

Шарбати — индов кукатининг янги узилган баргла-ридан олинган шарбат инсон саломатлигини саклашда нихоятда фойдали булиб, уни баъзан "сехрли шарбат" хам дейишади. Чунки, шарбати таркибида турли минерал моддалар ва олтингугурт бисёр. Бундай фойдали таркибга эга булган шарбат куйидаги хаста-ликларни даволашда ижобий натижа берад.. Масалан, куйган терига, теридаги хавфсиз ёг усмаси, сугал, усимта, чикик (полип) ва бошка тери касалликлари. Бундан ташкари, усимлик дамламаси куйидаги касалликларни даволашда самарали натижаларни беради. Цалконсимон бези касаллигида, жигар ва буйрак (ут пуфаги тош) хасталигида, тери касалликларида, кон айланиш тизими (камконлик) касалликлари шулар жумласидандир.

Усимликдан олинган бундай дамламалар, шунинг-дек, ревматизм, подагра ва, хатто, кандли диабет касалликларини даволашда ижобий натижа беради. Шифобахш индов шарбати ичакларни яхши тоза-лайди, аммо унинг узини алохида истеъмол килиб булмайди. Уни бошка сабзавотлар шарбатига кушиб ичиш мумкин. Индов шарбатини сабзи ва сельдер усимликларининг шарбатлари билан аралашти-риб ичилса, жуда фойдали мураккаб шарбат хосил булади. Индовнинг янги сикиб олинган шарбатининг 30-60 томчиси овкатланишдан кейин 30 мл сув би-

лан суткасига 3-4 махал ичилади. У инсоннинг кон айланиш системасини тозалайди, тиклайди ва фа-олиятини яхшилайди. Цон босими пасайган, озгин, камконликдан заифлашган кишиларга шарбат том-чиларидан тайёрланган дори яхши самара беради. Бу аралашма геморроидал тугунларнинг сурилиб кетишига сабабчи булади ва бошка усимталарнинг усишига бархам беради. Бавосирни яхши даволайди. Инсон организмини тиклаш учун бундай аралаш-мани бир неча ой (2 ойдан 8 ойгача) мунтазам ичиб туриш лозим, ушбу даволаниш даврида овкатланиш рационидан нон, гушт ва шакарни истисно килиб туриш зарур. Индов, петрушка кукати, сабзи ва картошка шарбатлари аралашмаси — эмфиземага карши кимматли воситадир. Бундай аралашмада катта микдорда фосфор ва хлор мавжуд. Халк табобатида индовнинг таркиби турли кимматли ёг кислоталари билан туйинганлиги, хар хил витаминлар ва минерал моддалар йигилган бирикмаси билан кишини лол колдиради. Халк табобати индовни янги ва хом холда истеъмол килишни тавсия этади, чунки факат шу холатда унинг шифобахш хусусиятлари яхши саклан чан булади. Бу муъжизакор гиёх узининг ажойиб бой дармондорили таркиби билан инсон организмининг турли хасталикларини даволашда кул келади. Индов инсон организмида модда алма-шинуви бузилганда ёрдам беради. У кон таркибини тозалайди ва сифатини яхшилайди, камконликни д^вогайди. Цовукни ва буйракларни кумдан тоза-лаш учун унинг шарбати ичилади. Бундай шарбат ошкозон катарида, пиелонефритда, пиелитда ва нефритда тенги йук шифобахш воситадир. Усимлик шарбати фаол сурги воситасидир. Ичак йулларидан гижжаларни туширади. Асаб тизими, калконсимон бездаги иллатларда, ревматизмда, онкологик касал-ликларда индов дамламасини ичиш тавсия этилади. Индовни, хатто, органларни ёг босиб семиришдан фориг булишда истеъмол килинади. Усимликнинг уруги бепуштликда хам фаол восита хисобланади. Даво тарикасида уни суткасига уч махал 1 чой кошикдан истеъмол килиш тавсия этилади. Индов организмни турли зарарли моддалар ва хилтлардан тозалайди. Безгак ва цингани самарали даволайди.

Индов усимлигидан тайёрланган дамлама витамин етишмаслигида (бахор кунларида) фойдаланилади. Бунда 30 гр индовнинг янги узилган кум-кук барглари устидан бир литр кайнок сув куйилади. Уни икки соат давомида тиндириб, кейин докадан утказилади, ушбу дамламани кунига икки махал 250 мл (бир стакан) дан ичилади.

Индов кайнатмаси: янги узилган индовнинг кум-кук барглари устидан 250 мл кайнаган сув куйилади. Бу идишнинг устини махкам ёпиб, манти касконга куйиб, 30 минут кайнатилади. Сунгра идиш турган жойида совутилади. Уни докадан утказиб олиб, кунига 3 махал овкатдан сунг 2 ош кошикдан ичилади.

МЛХ8Ш 80\ [1] 2021 ЛСКО Ш1?01Ш

15

Хулоса: Усимликнинг усиши ва ривожланишидан келиб чи;иб шуни таъкидлаш мумкинки, Иштихон тумани шароитида экма индовнинг усув даври 3 ой-гача, генератив фазаси 38 кунни ташкил килди. Туман шароитида усимликнинг барча вегетатив ва генератив фазаларини уташи унинг исти;болли кукат — ози;-

ов;ат экини эканлигидан далолат беради. Экма индовнинг ер устки кисми ва уруглари таркибидаги асосий биокимёвий - хужалик курсаткичларини белгиловчи хом протеин, хом ёглар, хом клетчатка, кул, азотсиз экстрактив моддалар (АЭМ) усимлик таркибида бундай моддаларни куп са;лаши билан ажралиб туради.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. А.Н.Рукола - Деликатесное салатное растение /А.Н.Папнов//Картофель и овощи. 2004. №2. С.15.

2. Флора Узбекистана. Ташкент. АН РУз, 1955. Т.З. С.183.

3. Чернышева Н.Н. Практикум по овощеводству/Н.Н.Чернышева, Н.А.Колпаков.-М.: Форум, 2012. 288 ст.

4. Melakeberhan,H.,Xu.A.,Kravchenko A.,Mennan S.Potential use arugula as atrap crop for Meloidogyne hapla/H. Melakeberhan,A.Xu,A. Kravchenko, S.Mennan//Nematology 8.-USA.-2013.-P.793-799.

5. Ширикин В.Н. Интродукция рукколы, ее агробиологические и технологические особенности при возделывании в Пермском крае. Автореф. дисс. канд. с.-х. наук: 06.01.01/Ширкин Виктор Николаевич. Пермь. 2012. 18 с.

6. Петросян О.А. Удобрения подкормка/О.А.Петросян. М.: Вече. 2004. 176 с.

7. Хожиматов К.Х., Хожиматов О.К., Собиров У.А. Сборник правил пользования объектами лекарственных, пищевых и технических растений. Ташкент, Изд-во «Янги аср авлоди». 2009 г.

Интернет сайтлари:

8. www. ziyonet.uz

9. www. uforum.uz

10. www.fizrast.ucoz.ru

11. www.interchopen.com

ФИЗИКАНИНГ КИШЛОЦ ХУЖАЛИГИДАГИ

А^АМИЯТИ

Чори ТОШПУЛАТОВ,

доцент.

Нафиса НУРМУРОДОВА,

катта уцитувчи, "Табиий, илмий ва гуманитар фанлари" кафедраси,

СамВМИ Тошкент Филиали.

Annotation. The article "The Importance of Physics in Agriculture" examines how physical laws, phenomena and physical instruments affect the development of agriculture, increase in yield, and the application of new innovative technologies in this field of the national economy. An example is the application of the laws of mechanics in various agricultural machines. When teaching physics to future specialists in agriculture, in each lesson the topic should be associated with agricultural processes and objects.

The keywords: agrophysics, biophysics, agrometeorology, inertion, elektrostimulation.

Цишло; хужалигини ривожлантириш, хосилдорликни ошириш, инновацион технологи-яларни жорий килиш, бу тармо;ни янада ривожлантириш учун физика фани мухим ахамиятга эга. Машхур олим И.М.Комов ;ишло; хужалик фанла-рини бош;а табиий фанлар билан айни;са физика

фани билан боглаб ургатиш лозимлигини таъкид-лаган. И.М.Комов узининг 1788 йилда чоп этилган «Дехкончилик ха;ида» номли китобида физиканинг дехкончиликдаги ахамияти ха;ида шундай фикрлар-ни ёзиб колдирган: «Дехкончилик олий фанларни даволаш фани, шу билан биргаликда кимё, механика

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.