Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАРОИТИДА ДОРИВОР ЛАВАНДА (Lavandula angustifolia Mill.) ПЛАНТАЦИЯЛАРИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ'

ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАРОИТИДА ДОРИВОР ЛАВАНДА (Lavandula angustifolia Mill.) ПЛАНТАЦИЯЛАРИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
309
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Область наук
Ключевые слова
Лаванда / семена / волосы / розовый / цветок / эфирное масло / Lavender / seeds / hair / pink / flower / essential oil.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Жасур Хомидов, Бобоқул Тўхтаев

В статье рассмотрены вопросы исследования размножения и распространения Лаванды лекарственной (Lavandula angustifolia-officinalis). Лаванда (Lamiaceae) принадлежит к семейству яснотковых. Родиной Лаванды является прибрежье Франции и Испании у Средноземноморья. Растение выращивается во всех частях Европы, Северной Африки и Северной Америки. В России она растёт в природе на побережьях Чёрного моря и на Кавказе в субтропических зонах. В частности, в статье рассмотрены в Узбекистане в условиях интродукции вопросы общие характеристики данного растения и технологии выращивания, а также организация широкомасштабных плантаций.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article examines the lavender (Lavandula angistifoliaofficinalis.) plant, the lavender Lavandula family and Lamiaceae two bushes family. The soil of the plant is the French and Spanish coast of the Mediterranean Sea. The plant is naturaly sown in all parts of Europe, North Africa and North America.In Russia, it naturaly grows on the Black Sea coasts, in the Caucasus. In particular, imprortant information on the general characteristic of this plant introduced in Uzbekistan and technology of cultivation is given.

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАРОИТИДА ДОРИВОР ЛАВАНДА (Lavandula angustifolia Mill.) ПЛАНТАЦИЯЛАРИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ»

УУТ: 630*166.1 ТАДЦИЦОТ

ФАРГОНА ВОДИЙСИ ШАРОИТИДА ДОРИВОР ЛАВАНДА (Lavandula angustifolia Mill.) ПЛАНТАЦИЯЛАРИНИ ТАШКИЛ ЦИЛИШ

Жасур ХОМИДОВ,

Урмон хужалиги илмий шадцицош институти таянч докторанти,

Бобокул ТУХТАЕВ,

"Шафран" илмий маркази директори, б.ф.д. профессор.

Аннотация. В статье рассмотрены вопросы исследования размножения и распространения Лаванды лекарственной (Lavandula angustifolia-officinalis). Лаванда (Lamiaceae) принадлежит к семейству яснот-ковых. Родиной Лаванды является прибрежье Франции и Испании у Средноземноморья. Растение выращивается во всех частях Европы, Северной Африки и Северной Америки. В России она растёт в природе на побережьях Чёрного моря и на Кавказе в субтропических зонах. В частности, в статье рассмотрены в Узбекистане в условиях интродукции вопросы общие характеристики данного растения и технологии выращивания, а также организация широкомасштабных плантаций.

Ключевые слова: Лаванда, семена, волосы, розовый, цветок, фирное масло

Annotation. The article examines the lavender (Lavandula angistifolia- officinalis.) plant, the lavender Lavandula family and Lamiaceae two bushesfamily. The soil of the plant is he French and Spanish coast of the Mediterranean Sea. The plant is naturaly sown in all parts of Europe, North kf^ca an* North America.ln Russia, it naturaly grows on the Black Sea coasts, in the Caucasus. In particular, imprortant '.formation on the general characteristic of this plant introduced in Uzbekistan and technology of cult >a ion is g:vbn.

Keywords: Lavender, seeds, hair, pink, flower, essential oil.

Узбекистон Республикаси Президентинин 2°20 йил 10 апрелдаги "Ёввойи холда усувчи доривор усимликларни мухофаза килиш, маданий холда етиштириш, кайта ишлаш ва мавжуд ресурслардан о;илона фойдаланиш чора-тадбирлари" тугрисидаги карорида "Узбекистон доривор усимликлари" кичик инновацион корхонаси фаолиятини йулга куйиш ва ахоли гавжум жойларда фитобарлар ташкил килиш хамда ушбу карорда Узбекистон Республикасининг турли худудларида камайиб бораётган ноёб до-ривор усимликларнинг табиий плантацияларини купайтириш, оналик кучатзорларини ташкил килиш вазифалари юклатилган[1].

Хозирги вактда бутун дунёда булгани каби мам-лакатимизда хам фармацевтика саноатида ишлаб чикариладиган доривор воситаларни табиийлаш-тириш, яъни инсон соглиги учун фойдаланишда доривор усимликлар хомашёсидан субстанциялар олиш ва бу каби муаммоларни доривор усимликлар интродукцияси йуналишидаги илмий тадкикотлар оркали ечиш глобал долзарб вазифаси хисобланади. Шу сабабли: 1.Табиий флорада мавжуд булган доривор усимликларни мухофаза килиш, уз табиий ареалида кайта тиклаш; 2.Табиий флорада йуколиб кетаётган ёки ноёб хисобланган доривор усимликлар планта-цияларини ташкил этиш ва узга худудларга мансуб

булган доривор усимликларни интродукция килиш хамда истикболли турларини кенг масштабли май-донларда плантацияларини барпо этиш. Бу юкорида келтирилган муаммоларни ечишнинг илмий жихатдан исботланган йулидир[3].

Илмий изланишларимизда режалаштирилган тадкикотлар ингичка баргли доривор лаванда (Lavandula angustifolia МШ.)нинг водий иклим ва тупрок шароитида интродукцияси ва иклимлаштирилиши, махаллий шароитда катта масштабда ушбу доривор, озик-овкат, парфюмерия ва нектарбоп усимлик плантацияларини ташкил этиш ва хомашё базасини яратиш максад килинган.

Демак, ингичка баргли доривор лаванда (Lavandula angustifolia Mill.) ни каламчалардан купайтириш, энг аввало, танлаб олинган юкори хосил берувчи на-вларнинг вегетатив усулда купайтирилиши, уларнинг хосил-дорлиги ва, албатта, шу нав ирсий хусусиятлари курсаткичларининг узгармаслиги билан ахамиятли хисобланади. Тажриба олиб бориш учун биз Фаргона вилоятининг иклим ва тупрок шароити турлича булган худудларини танлаб олиш учун Фаргона во-дийси иклим шароитини ургандик.

ФарFOна водийси тупрок ва иклим шароити. Географик жойлашиши буйича Фаргона водийсида тог тизмалари деярли туташган булиб, шимоли-гарбий

томони Курама ва Чотцол, шимоли-шарций томони Фаргона тог тизмалари, жанубий томони эса Турки-стон ва Олой тизмалари билан туташган. Фарцатгина гарб томондан ингичка очиц цисми булиб, Цайроццум сув омбори жойлашган. Уз навбатида, сув омбори очиц чул минтацасига туташади. Водийни ураб турган тог тизмаларининг баландлиги 6000 метр (Сух дарёси-нинг бошланиш цисми). Водийнинг ер устки цисми асосан текисликлардан иборат булиб, унинг асосий цисмини Сирдарёнинг баланд-пастликлари ва Олой

тизмасининг бепоён кенгликдаги дарё оцизицлари ташкил этади. Фацатгина жануби-шарций цисмида охактошли тог жинслари тепаликлари мавжуд (Гул-майрам, Сулаймон ва бошцалар). Водий гарб томондан 300-400 м, шарций цисми 900-1000 метргача булган баландликлардан иборат. Унинг узига хослиги янги-ланган урмонлардан иборат цурама адирликларининг мавжудлигидир. Водийнинг марказий ва гарбий цисмида шурхок тупроцлардан иборат цумликлар уч-райди. Водийнинг йирик дарёси Сирдарё хисобланиб,

1-расм. Андижон тумани шароитида тажриба олиб бориш жараёни.

2-расм. Пахтаобод тумани шароитида тажриба олиб бориш жараёни

3-расм. Фаргона вилояти Ёзёвон тумани шароитида олиб борилаётган тажриба.

МЛХ8Ш 80\ [2] 2021 ЛСКО !Л1?О1Ш

73

Норин ва Цорадарёларнинг кушилишидан хосил булади.

Тадкикот утказиш жойи ва услуби. Тадкикот иш-лари Андижон вилояти Андижон туманида жойлашган Урмон хужалиги илмий-тадкикот институти Андижон филиалининг тажриба-амалиёт майдонида ва Пахта-обод туманида жойлашган "Андижон йул кукалам" УКнинг Манзарали усимликлар питомнигида хамда Фаргона вилояти Ёзёвон тумани "Иймон риз;" МЧЖга карашли ер майдонларида бажарилмокда.

Тадкикот олиб бориш жойи танланиб, текисланди ва тайёрланди. Х,ар бир тажриба олиб борилаётган тупрок ва и;лим шароитларида махсус лизимет-рлар тайёрланиб, ингичка баргли лаванда уруглари махаллий угит, кум ва оддий тупрок шароитида 0,3 см чукурликда экилди.

2018-2020 йилларда экилган ингичка баргли до-ривор лаванда кучатларининг шохларидан 7-10 см.ли

каламчалар тайёрланиб, гетероауксин (корневин)дан ишчи эритма тайёрлаб, 100 мг/л, 200 мг/л, 300 мг/л 12 соат давомида ивитиб, иссикхона ва дала шароитларида каламчалар экилди. Х,озирги кунда каламчалардан купайтириш каламча олинган новданинг етуклик даражасига караб очик дала шароитида уртача 3050% кукариш, иссикхона шароитида уртача 50-80% кукариш курсаткичларига эришилди.

Турли тупрок ва микроиклим курсаткичлари усимликларнинг усишига таъсирини урганишда хар бир худудда тажрибалар олиб бориш учун хар бир тажриба майдон тупрок ва микроиклим шароити урганилмокда.

Гулли усимликлар хаётий циклида ерга туш-ган уругдан уруг хосил килиб, токи табиий холда каригунча утган давр онтогенез ёки усимликнинг индивидуал тараккиёти деб аталади [1].

Усимликнинг гуллаш биологияси, кунлик ва мавсу-

1-жадвал.

Доривор лаванда каламчаларининг кукариш курсаткичлари

Кукариш даражаси (%)

№ Тажриба утказилган Бахорги Ёзги

жой номи Очик дала шароитида Иссикхона шароитида Очик дала шароитида Иссикхона шароитида

1 Андижон вилояти Пахтаобод тумани 53 75 45 55

2 Андижон вилояти Андижон тумани 34 59 32 61

3 Фаргона вилояти Ёзёвон тумани 28 54 25 51

Доривор лаванда уруFларининг униб чик,иш курсаткичлари 2-жадвал.

Униб чикиш даражаси (%)

№ Тажриба утказилган жой Бахорги Ёзги

номи Очик дала шароитида Иссикхона шароитида Очик дала шароитида Иссикхона шароитида

1 Андижон вилояти Пахтаобод тумани 63 65 45 56

2 Андижон вилояти Андижон тумани 61 69 46 58

3 Фаргона вилояти Ёзёвон тумани 58 54 44 52

мий гуллаш динамикасини урганишда А.Н. Пономарев (1960), З.Г. Беспалова (1965) методларидан фойда-ланилди. Усимликнинг потенциал (ПУМ) ва х,ак;ик;ий (ХУМ) уруг махсулдорлиги Т.А. Работнов (1960), И.В. Вайнагий (1974), Р.Е. Левина (1981) ва О.А. Ашурме-товлар (1982) методидан ва Т.Т. Рахимованинг методик кулланмаси (2009) асосида ани;ланди. Махсулдорлик коэффициенти (Мк) эса ХУМ нинг ПУМ га нисбатан фоиз хисобидаги нисбати асосида хисоблаб чи;илди.

Бахорги каламчалардан илк гулгунчалари хосил булди. Вегетатив усулда купайтиришда кучатлардан уша йилнинг узида хосил олиш мумкинлиги куза-тилди. Тажриба вариантларида каламчалар хамда новданинг юкори, урта ва куйи кисмлари алохида ;айтари;ларда урганилди. (1-жадвал).

Хар бир вариантда гунчалаш, гуллаш ва уруг самара-дорлиги урганилмокда. Уруглар етилиб, тайёр холатга келиш ва уруг самарадорлигини хисобга олиш давом этмокда (2-жадвал)

Бахор ва ёз ойларида экилган доривор лаванда уругларининг усиши хар бир вариантда ижобий на-тижа курсатди.

Хар бир тажриба майдонидан тупрок намуналари олиниб, агрокимёвий тахлил олиш юборилди.

Сугориш режимини аниклаш учун хар бир тажриба майдонида дала нам сигимини урганиш ишлари амал-га оширилмокда.

Жадвалдаги курсаткичлардан куриниб туриб, ;*, и, учала худуддаги иссикхона шароитида уткази.ган тажрибаларда юкори натижага эришилган.

Турли тупрок ва иклим курсаткичларининг усимликлар усишига таъсирини урганишда худудларда тажриба олиб бориш учун хар бир тажриба майдони-нинг тупрок ва микроиклим шароити урганилмокда.

Тажриба вариантларида: каламчаларнинг кукарувчанлиги юкори курсаткични ташкил этди, ушбу курсаткичлар иссикхона шароитида экилган каламчаларга нисбатан анча юкори булди.

Дориворлавандаусимлигини уругиданкупайтириш

Тажрибаларимиз давомида интроукция килинаётган доривор лаванда усимлигининг униб чикиш жараёни уч хил мухитдаги тупрок-иклим шароитида экилиб урганилди.

Илмий тадкикотларимизда дастлабки тажриба иссикхонада ва очик дала шароитида утказилиб, хар бир кайтарик учун уруглар 100 донадан ажратиб олинди. Уруглар 0.5-1 см тупрок чукурлигида экилди. Уруглар униб чиккунгача булган вакт 3-4 кунда бир марта лейкада (катта майдонда захлатиб сугориш 1000-1200 м3) сугориб турилди. Экилган уруглар 15-20 кун давомида буртиб ва ниш ура бошлади. 30-35-кун орасида дастлабки майсалар пайдо булди.

Жавалдаги курсаткичларни тахлил килсак, доривор лаванда уруглари 3 хил шароитда экилганда Андижон вилояти Пахтаобод тумани тупрок ва иклим шароитида унувчанлиги юкори булган. Шунингдек, уруг унув-чанлигига иссикхона шароитининг таъсири сезиларли даражада булганлиги маълум булади.

Тайёр булган нихол кучатларининг баландлиги 1014 см га етганида, тайёр булган кучатлар 1х1.20 см ли каторлар ораларида алохида майдонларга плантация ташкил этиш максадида экилди Биринчи вегетация йили давомида усимликлар 7-8 марта сугорилди ва 2 марта чопик т^дбири амалга оширилди.

Дастляг/и тахлилларга кура, хар учала вариантда хам иклим ва тупрок шароитида уругларнинг униб >икиш, у симликнинг усиш ва ривожланиш курс"ткичлари ижобий холатда эканлиги 1-вегетация йилидаёк аникланди.

Усимликнинг усиши ва ривожланиши, онтогенез бокичларидаги давомийлиги ва хосилдорлигининг курсаткичлари буйича тахлилларимизни йил даво-мида батафсил олиб борамиз.

Хулоса. Шундай килиб, Фаргона водийсининг тупрок ва иклим шароитида доривор лавандани каламча ва уругидан купайтириш, усимликнинг биринчи вегетация йилидаги усиш ва ривожланиш курсаткичлари адабиётлардаги манбалардан олинган курсаткичларга нисбатан анча юкори булиб, мазкур шароитда усимлик интродукцияси ва кейинги боскичда унинг кенг масштабда купайтирилиши самара беради;

- Доривор лавандани Фаргона водийсининг тупрок ва иклим шароитида интродукцияси ва амалда ре-жалаштирилган илмий тадкикотлар ушбу худудда импорт урнини боса оладиган ва уз урнида экспортбоп махаллий хомашё тайёрлаш имкониятини яратади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. 2015 йил 20 январдаги № 5-сонли "2015-2017 йилларда урмон хужаликлари тизимини ривожлантириш, доривор ва озикабоп усимликлар хомашёсини етиштириш, тайёрлаш ва кайта ишлашни янада кенгайтириш чора тадбирлари тугрисида" мажлис баённомаси 1.12 банди.

2. Ю.М.Мурдухаев док. диссертация "Узбекистонда доривор усимликлар интродукцияси". Тош.Фан. 1992 йил.

3. Тухтаев Б.Ё. Узбекистоннинг шур ерларида доривор усимликларнинг интродукцияси. //Дис. док. биол. наук. -Тошкент, 2009. -307 б.

4. www.google.ru LAVANDA. Лаванда: секреты выращивания YanaYanavskaya 3 марта 2013, 19:07

MAXSUS SON [2] 2021 AGRO INFORM

75

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.