Научная статья на тему 'ТУРЛИ СУҒОРИШТАРТИБИДА ҒЎЗА НАВЛАРИДА РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИНИНГ ЎТИШ ЖАДАЛЛИГИГАТАЪСИРИ'

ТУРЛИ СУҒОРИШТАРТИБИДА ҒЎЗА НАВЛАРИДА РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИНИНГ ЎТИШ ЖАДАЛЛИГИГАТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
65
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПАХТА ЕТИШТИРИШ / ПАХТА ҲОСИЛДОРЛИГИ / ЖАНУБИЙ ДАШТ МИНТАқАЛАРИ / СУВ ТАНқИСЛИГИ / ғЎЗА НАВЛАРИ

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Курбанова Г.А.

Мазкур маколада Турли суғориштартибида ғўза навларида ривожланиш фазаларининг ўтиш жадаллигигатаъсири чакида атрофлича суз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Курбанова Г.А.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EFFECTS OF DIFFERENT IRRIGATION REGIMES ON THE RATE OF TRANSITION OF DEVELOPMENTAL PHASES IN COTTON CULTIVARS

In this article, the influence of different irrigation regimes on the speed of transition of development phases in cotton varieties is investigated.

Текст научной работы на тему «ТУРЛИ СУҒОРИШТАРТИБИДА ҒЎЗА НАВЛАРИДА РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИНИНГ ЎТИШ ЖАДАЛЛИГИГАТАЪСИРИ»

УДК: 633.511.631.418

Курбанова Г. А.

Цишлоц хужалиги фанлари номзоди Термиз давлат педагогика институти

ТУРЛИ СУГОРИШТАРТИБИДА ГУЗА НАВЛАРИДА РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИНИНГ УТИШ ЖАДАЛЛИГИГАТАЪСИРИ

Аннотация: Мазкур маколада Турли сугориштартибида гуза навларида ривожланиш фазаларининг утиш жадаллигигатаъсири чакида атрофлича суз юритилган.

Калит сузлар: Пахта етиштириш, пахта уосилдорлиги, жанубий дашт минтацалари, сув танцислиги, гуза навлари.

Kurbanova G.A., candidate of agricultural sciences Termiz State Pedagogical Institute

EFFECTS OF DIFFERENT IRRIGATION REGIMES ON THE RATE OF TRANSITION OF DEVELOPMENTAL PHASES IN COTTON

CULTIVARS

Abstract: In this article, the influence of different irrigation regimes on the speed of transition of development phases in cotton varieties is investigated.

Key words: Cotton cultivation, cotton yield, southern steppe regions, water scarcity, cotton varieties.

Пахта етиштиришни купайтириш, асосан пахта хосилдорлиги ва сифати

хисобига амалга оширилади. Республикамизнинг энг жанубий дашт минтацалари шароитида ерларнинг турли хил даражада шурланганлиги ва хар йили сув танцислиги булиши сув ер ва уFитлардан оцилона фойдаланишни биринчи даражали вазифа этиб цуймоцда.Авлиёцулов А.Э. М.Хдмидов. М (1987й),Тожиев М., АвлиёцуловМ.А.Курбонова Г.,Тожиев К (2007), Янгибоев А, Курбанова Г.А., Ботиров Ш. (2003), З.Истомин М.С(1966), Ражабов Т., Курбонова Г ва бошц. (2003)Дурбонова.Г.А.(2011), Тиллаев Р.Ш. (1996), Ботиров Ш.Ч. (2004), Янгибоев А.А., Тожиев М.Т., В.И. Истомин (2002й), Pinhasov vuri(1999).Hutter Par Willie(1959).

Истицболли Fуза навларига мос келадиган, Fуза агротехникасини ишлаб чициш буйича куплаб тадцицотлар утказилган.

Эртачи, серхосил ва юцори сифатли тола хосили берадиган навлардан юцори хосил олишга эришиш Fуза навларини хар хил тупроц -ицлим шароитларига мос холда жойлаштириш ва янги истицболли Fуза

навларига мос агротехнологиясини т^ри ишлаб чикиш хамда шу асосида фермер хужаликларига тавсиялар бериш пахтачиликнинг энг долзарб муаммоси булиб келмокда.

Сунгги йилларда ПСУЕАИТИ Сурхондарё тажриба далаларида Fузанинг Наманган-77, Бухоро-6, Ок-кУрFOн-2, Окдарё-6, Андижон-33, Термиз-31, Термиз-34, Термиз-42, Сурхон-9, Сурхон-10 ва Сурхон-14 каби навлар агротехнологияси ишлаб чикилди. Х,озирги кундан Бухоро -102, Термиз-202, Султон хамда Беш кахромон навлар урганилмокда. Илмий изланишлар дастур асосида 1999-2013 йиллари УзПИТИ нинг Сурхондарё филиали ва«Дустлик» ва «Сурхон» тажриба хужаликларида сизоб сувлари сатхи 1,5-2,0 м хамда 3,0 м дан чукурликда булган такир, такирсимон-утлоки, оч тусли бузтупрокларда утказилди.

Илмий иш дастуриидаги масалаларни хал килиш учун ягона тизимда дала тажрибалари утказилиб,1-тажриба суFориш олди тупрок намлиги чекланган дала нам сотимига (ЧДНС) нисбатан икки варианти 65 -65-60 %, 70-70-60 %, минерал уFитларнинг (КРК) икки меъёри- 200:150:100 ва 250:175:125 кг/га (с.х), 80-100минг туп/га кучат калинлиги урганилиб районлашган Ок-кУрFOн-2,истикбол АрмуFOн, Сурхондарё-2 навлари (1999-2003) 2- тажриба янги районлаштирилган Бухоро-102 (2006-2008 йй). ЧДНС га нисбатан 65-65-60 ва 70-70-60 % хамда минерал уFитларнинг (КРК) икки меъёри- 150:105:75 ва 200:140;100 кг/га (с.х), 80-100 минг туп/га кучат калинлиги, 3-4 тажрибаларда УзПИТИ «Дустлик» ва «Сурхон» тажриба хужаликларида олиб борилиб истикболли Термиз 202 Fуза (2009-2011йй.) навларининг суFориш олди тупрок намлиги чекланган дала нам сотимига

(ЧДНС) нисбатан икки варианти 60-70-60 %, 70-75-60 %, минерал УFитларнинг (КРК) икки меъёри- 200:140:100 ва 250:175:125 кг/га (с.х), 120-130 минг туп/га кучат калинликлари урганилди.

Гуза навларининг суFориш муддатлари ва меъёрларини аниклаш учун: гуллашгача ва пишиш даврларида тупрок катламининг 0-70 см.ли, гуллаш-хосил туплашда эса 0-100 см.ли катламлари инобатга олинди.

Тажрибада экилган Fуза навлари нихолларининг пайдо булиши жадаллиги экиш муддатлари, тезпишарлиги орасидаги фарк мавжудлиги утказилган дала тажрибаларидан олинган маълумотларда уз исботини топди.

Кузатувларда Ок-кУрFOн-2, АрмуFOн навлари нихолларининг униб чикиши нисбатан янги Сурхондарё-2 навига нисбатан 1 -3 кунга кечикканлиги, урта толали Fуза навларида нихолларнинг бир текис униб чикиши 7-8 кунлари (Ок-кУрFOн, АрмуFOн), 5-6 кун (Сурхондарё-2) да пайдо була бошлади. 9-12 кунлари нихоллар-100 % униб чикиб, кейинги 2006-2008 йиллари тажрибада синалган Бухоро-102 6-7 кун ва2009-2011 йиллар утказилган тажрибадаингичка толалотузанинг Термиз -202 нави 7-8 кунлари тулик 100 % униб чикди.

Шоналаш даври- СуFоришолди тупрок намлиги ЧДНС га нисбатан 65-65-60 %, 70-70-60 % булган вариантларда йиллар буйича(1999-2003 й ) тахчил намликда экишдан шоналашгача 33-37 кунни, юкорирок намликда эса 37-39 кунни (2006-2008 й ) тажрибада 37-39 кунни, (2009-2011 й ) тажрибада 35-38 кунни ташкил этди.

Гуллаш даврининг муддатлари навларнинг тезпишарлиги боFлик холда фаркланди, АрмуFOн хамда Сурхондарё 2 Fуза навларида тажриба утказилган йиллари Ок-кУрFOн-2 навига нисбатан гуллаш 3-5 кун барвакт бошланиб 58-62 кунни ташкил этди. Ок-курFOн -2 навида эса 65-68 кунгача чузилган булса, 2006-2008йиллар Бухоро-102 навида эса 60-62 кун, 20092011 йиллари тажрибада экилган Термиз-202 навида эса 54-60кунни ташкил этди.

Пишиш давридаяъни (кусаклардаги пахта очилиши) муддати тупрок намлиги 70-70-60 % ва 70-75-60 % булган вариантларда кечрок бошланди, бу айникса, Ок-курFOн 2, Сурхондарё 2 навида 112-118 кунни хамда Бухоро-102 навида 118-119 кунни, Термиз-202 Fуза навида эса 105107 кунни ташкил этди.

- Сурхон-Шеробод вохаси Термиз гурух туманлари яъни учинчи мелиоратив минтака VII, VIII, IX- гидромодул худудлар гидроморф тупрокларида ер ости сувлари сатхи (0,5-2,0 м.гача ) булганхамда Иккинчи мелиоратив минтака, IV, V, VI - гидромодул худудлар- яримгидроморф тупрокларда ер ости сувлари сатхи 2-3 м булгангурух туманларида апрелъ ойининг биринчи яримида экилган урта ва ингичка толали Fуза навларининг чигити бир текис униб чикиши хисобига тулик кучатлари олинди, Fузаларнинг ривожланишдаврлари: шоналаши, гуллаши, хосил туплаши, кусакларнинг очилиши тезлашди.

-Урганилган урта толали Fуза навларидан юкори хосил олишни таъминловчи тупрокнинг суFориш олди макбул ягона намлик тартиби ЧДНС га нисбатан куйидагича булди: районлаштирилган Ок-кУрFOн 2, АрмуFOн навлари учун 70-70-60 % ва Сурхондарё 2 Fуза нави учун65-65-60%. Бунда суFориш муддатларини аниклаш учун тупрок хисобий катламлари гуллашгача вапишиш (кусакларнинг очилиши) даврида 0-70 см, гуллаш, хосил туплашда 0-100 см булди.

-СуFориш олди тупрокнинг макбул намлик тартибида суFорилганда, дала, ишлаб чикариш тажрибаларида навлардан юкори хосил олинди: Ок -кУрFOн-2,38,6- 42,6 ц/га; АрмуFOн39,7-42,6 ц/га ва Сурхондарё 35,1-46,9ц/га.

-Утказилган дала тажрибалари 2009-2011 йй (Термиз-202) асосида макбул вариантларда 70-75-60 % намликда, мавсумий суFориш меъёрлари уртача 5415 м3/га, кучат калинлиги 120,4-130,7 минг туп га ни, 1-5 сентябрда бош поя баландлиги 87,8-88,7 см да уртача хосилдорлик 40,242,9 ц/га (Термиз-202). Сув сарфи Термиз-202 навида 129,0 м3/ц ни ташкил этган холдаБухоро 102 навида эса тупрок намлиги макбул вариантда 70-70-

60 % да мавсумий суFориш меъёрлари 5307 м3/га меъёрида, терим олди кучат калинлиги 82,0-84,2 минг тупга ни 1-5 сентябрда бош поя баландлиги 90,0-98,2 см ни уртача хосилдорлик 39,2 - 41,5 ц/га, 1 центнер хосил олишга кетган сув сарфи 119,5-131,3 м3/гани ташкил этди.

Октябръ ойи иккинчи ун кунлигида барча пахта хосилини тулик териб олинди.

Хулосалар

-Жанубий минтака Сурхон-шеробод вохаси-

Республикамизнингсахро-чул зонасида жойлашганлиги хисобига сув такчиллиги мувозанати- баланси, ёFингарчилик микдоридан 18-20 баробар куплиги хисобига вохада дехкончилик тизими факатгина суъний суFоришлар хисобига амалга ошириш мумкин.

-Тажриба далалари тупроFи кадимдан ва янгидан узлаштирилган такир, такирсимон, оч тусли буз тупроклар булиб, механик таркиби енгил, урта, OFир- соз лойсимон, кумлок, бир метрлик катламнинг тахланиши хар хил, ЧДНС -20,8-24,1 % (такир, такирсимон); 21,2-25,1 % (оч тусли буз); хажм вазни 1,20-1,36 г/см3; FOваклиги-48,5-50,4 %, сув утказувчанлиги олти соатда 729-801 м/га (такир, такирсимон); 811-1114 м3/га (оч тусли буз) ни ташкил этди (амал-усув даври бошида); амал усув даври охирида тупрок хажм вазни, сув утказувчанлиги тегишлича вариантлар буйича

0.02.0.04 г/см3 ошганлиги 176-229 м/га камайганлиги кузатилди. -урганилган урта- ингичка толали Fуза навларидан юкори хосил

олишни таъминловчи тупрокларнинг суFориш олди макбул ягона намлик тартиби ЧДНС га нисбатан куйидагича булди:

- эртапишар Fузани, Сурхондарё-2 навлари учун65-65-60 %; Беш кахрамон

-уртапишар Fузани Ок-кУрFOн-2, АрмуFOн, Бухоро-102, Термиз-202 навлари учун эса 65-65-60 %, 70-70-60 %, 70-75-60%;

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Авлиёкулов А.Э. Тожиев М., Курбонова Г.,Тожиев К. " Гуза навларининг суFориш муддатлари, микдорлари, мавсумий сув сарфининг пахта хосилига таъсири."Тупрок унумдорлигини оширишнинг илмий ва амалий асослари" Тошкент 2007 йил. Б. 244-248.

2. Авлиякулов А.Э., Курбанова Г.А., Ботиров Ш. "Водрпотребление средне- тонко- волокнистого хлопчатника в зоне пустынь, Узбекистана» 2003 САНИИРИ.с .122-123.

3.Истомин М.С."Сурхондарё вилоятида ингичка толали Fузани парваришлаш " Узбекистон нашриёти, Тошкент 1966 й 26-28 бетлар.

3. Ражабов Т., Курбонова Г ва бошк. "Гузанинг урта толали АрмуFOн нави ва уни парваришлаш агротадбирлари" Узбекистон Пахтачилик илий -тадкикот институти. Тошкент, 2003 й. 1-4 бет.

4.Курбонова.Г.А., "Типик-оч тусли буз, такир-такирсимон тупроклари шароитида Fy3a навларини томчилатиб-эгатлаб суFориш тартиби". Тошкент 2011 йил, "Noshirlik yog'dusi" нашриёти.

5. Тиллаев Р.Ш. Алмашлабэкишва дехкончиликни такомиллаштириш. Пахта мажмуасидаги зироатлар етиштириш технологиясининг ахволи ва ривожлантириш истикболлари// Халкаро илмий-амалий конферинция маърузалари асосидаги маволалари асосидаги маколалар туплами, Тошкент 1996, 4-8 б.

6. Хдмидов. М. Зироатларнинг окилона суFориш тартиби асосида сувдан фойдаланишни такомиллаштириш. VI ёш олимлар ва мутахассисларнинг илмий-техник. Конф. Маъруза матн."Радуга" БИИБ. Коломна 1987. 2-б.

7.Ботиров Ш.Ч. Узбекистоннинг жанубий минтакаси такир тупрокларида "Бухоро-6" Fyза нави, сув-озика меъёрлари исътимоли ва суFориш тартиби. УзК,СХВ, УзИИЧМ, УзПИТИ, ИКАРДА, Тошкент,2004.129-131- бетлар.

8. Янгибоев А.А., Тожиев М.Т., В.И. Истомин Fyзанинг янги истикболли С-2 нави унинг парвариш усуллари 181-186 бет, Гуза селекцияси,уруFчилиги ва бедачилиги меъёрлар жойлиги. 2002 йил, Тошкент, бети 181-186.

9.Pinhasov vuri. Leraim Geqera Cotton qemimar june 1999.Tashkent., P.1-13.

10.Hutter Par Willie.Lesoe la practique desirriqatione.Revueaqrocole de LiAfrique du Hord. 1959,№2.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.