Научная статья на тему 'ТУРЛИ ДАВЛАТЛАРДА ЧЕТ ЭЛ ФУҚАРОЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ҲОЛАТИ МАСАЛАЛАРИ'

ТУРЛИ ДАВЛАТЛАРДА ЧЕТ ЭЛ ФУҚАРОЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ҲОЛАТИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
чет эл фуқаролари / фуқаролар ҳуқуқи / МДҲ давлатлари / фуқаролик институти / шахсий қонун / жисмоний шахс / ҳуқуқ лаёқати / муомала лаёқати

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Байжанова Рамуза Теңелбай Қызы

ушбу мақолада чет эл фуқароларнинг ҳуқуқи, уларнинг ҳуқуқий ҳолати, шахсий қонун, шахснинг ҳуқуқ ва муомала лаёқати, шунингдек, турли давлатларда чет эл фуқароларнинг ҳуқуқий ҳолатлари ҳақида маълумот келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРЛИ ДАВЛАТЛАРДА ЧЕТ ЭЛ ФУҚАРОЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ ҲОЛАТИ МАСАЛАЛАРИ»

ISSN 2181-4» Impakt faktor 5.1

WWW 'Toowy*

ТУРЛИ ДАВЛАТЛАРДА ЧЕТ ЭЛ ФУКАРОЛАРИНИНГ Х^У^ИЙ Х,ОЛАТИ МАСАЛАЛАРИ

Байжанова Рамуза Тецелбай к;ызы

Коракалпок давлат университети Юридика факультети Хукук ва бизнес мутахассислиги магистранти

ARTICLE INFO

Qabul qilindi: 01-February 2024 yil Ma'qullandi: 03- February 2024 yil Nashr qilindi: 05- February 2024 yil

KEY WORDS

чет эл фуцаролари, фуцаролар хуцуци, МДХ давлатлари, фуцаролик институти, шахсий цонун, жисмоний шахс, хуцуц лаёцати, муомала лаёцати

ABSTRACT

ушбу мацолада чет эл фуцароларнинг хуцуци, уларнинг хуцуций холати, шахсий цонун, шахснинг хукуц ва муомала лаёцати, шунингдек, турли давлатларда чет эл фуцароларнинг хуцукий холатлари хацида маълумот келтирилган

ХХХ доктринасида "чет эл фуцаролари хукуки" иборасини учратиш мумкин. Бу ибора ривожланиш борасида, асосан оммавий хукук доирасида чет эл фуцаролари учун махсус холатни, ма;омни барпо этишга каратилган эди. Одатда "чет эл фукаролари хукуки" уларнинг муайян мамлакатда жойлашиши, ишга кириши ва х.к. вазиятлар буйича тегишли тартиб-коидаларда уз аксини топгандир. "Чет эл фукароларининг хукуки"ни, умуман олганда, чет эл фукароларининг хукукини чеклашга каратилган нормалар йигиндиси сифатида тушуниш лозим деган фикр хам мавжуддир. Чеклашлар асосан жойдан жойга утиш, маълум бир касб билан шугулланиш, кучмас мулкка эгалик килишларга тегишлидир. Хозирги шароитда "чет эл фукаролари хукуки" чет эл фукаролари ва миллий фукаролар орасидаги муносабатларни тартибга соладиган алохида хукук сохаси мавкеини саклаб колмаган. Чет эл фукароларининг хукукий холати (la condition des etranqers) турли хил мамлакатларда анъанавий ХХХ доирасига киритилгандир. Булар Франция ва хукук тизими француз хукуки таъсирида шаклланган мамлакатлардир. Купчилик мамлакатларда эса хусусан бу доирада тартибга солишни синчковлик билан амалга ошираётган мамлакатларда (ГФР, Австрия ва бошкалар), чет эл фукароларининг хукуклари маъмурий хукукнинг таркибий кисми деб хисобланади. Шундай килиб, чет эл фукароларининг хукуки-чет эл фукароларининг махсус холатини (статусини) белгилайдиган нормалар йигиндисидир.

Одатда "чет эл фукароларининг хукуки" чет эл фукароларининг хукукий холатини тор ва кенг маънода белгилайди. Тор маънода бу нормалар асосан маъмурий-хукукий характерга эгадир; улар чет эллик фукаронинг холати миллий фукаронинг хукукий холатидаги фаркларга багишлангандир. Кенг маънода эса хар томонлама камраб

олувчи барча нормаларнинг йигиндисидир.

Узбекистон Республикасида, бошка МДХ давлатлари сингари, "чет элфукароларининг хукуки" хукук тизимида алохида хукук сохаси булиб хисобланмайди. Бунинг сабаби куйидагича: тартибга солиш предмети буйича мазкур нормалар хукукнинг турли хил сохаларига мансубдир (давлат, маъмурий, фукаролик, мехнат, оила, жиноят, процессуал хукуклари ва х.к.).

Ю;орида таъкидланганидек, "фукаролар хукуки" катор давлатлардахозирги вактгача ХХХка бевосита киритиларди. Бу ерда "фукаролар хукуки" буйича фукаролик масалаларини тартибга соладиган нормалар йигиндиси тушуниларди. Фукароликни белгилаш хар бир давлатнинг юрисдикция предметини ташкил этади. Бу ердан шундай холат келиб чикадики, хар бир давлат уз худудидаги фукароликни узи белгилайди: Франция фукаролигини Узбекистон хукуки нормалари асосида ва, аксинча, Узбекистон фукаролигини француз конунчилиги асосида кабул килиш мумкин эмас. Шахс фукароликни олиши ва ундан махрум этилиши давлат розилигисиз амалга оширилиши мумкин эмас.

Фукаролик узи катор холатларда ахамиятли коллизион тамойил булиши мумкин. Лекин бизнинг хамда купчилик мамлакатларнинг доктриналари (таълимоти) буйича бу холат фукаролик институтини ХХХ доирасига киритиш учун асос була олмайди. Фукаролик институти комплекс характерга эгадир: уни кисман давлат, кисман халкаро хукук доирасига таъллукли деб хисоблаш мумкин.

ХХХ доирасида фукаролик институти буйича изланишларни амалга ошириш, И.С. Перетерскийнинг таърифи буйича, "кумаклашув характерга" эгадир. У "чет эл элементли" мулкий ва бошка муносабатларнинг субъекти кимлигини, яъни у ушбу мамлакатнинг фукаросими, чет эл давлатининг фукаросими ёки фукаролиги булмаган шахсми деган саволга аниклик киритади [1].

Бу ерда шуни айтиб утиш лозимки, хар бир шахс узининг миллий конунига буйсунади, унинг хукукий холати айнан шу конун томонидан белгиланади. Халкаро хусусий хукукда эса у ёки бу муносабат катнашчиси албатта хорижлик булиши назарда тутилади. Чет эл фукароси иккита-узининг ва у хозир булган давлатнинг хукукий тартибига буйсуниши назарда тутилади. Ушбу иккиламчиликда чет эллик фукаронинг хукукий холатининг узига хослиги намоён булади. Демак, конкрет хукукий муносабатда чет эл фукароси хукукий холати кайси конун билан тартибга солиниши катта ахамиятга эгадир.

Бу масала жисмоний шахснинг шахсий конуни тушунчаси оркали хам хал этилади. Шахсий конунни тадбик килиш доирасига-жисмоний шахснинг фукаролик хукукий холати масалалари, унинг хукук ва муомала лаёкати, оила муносабатлари доирасида шахсий хукуклар, ворислик муносабатлари киради. Шахсий конун икки вариантда кулланилади: фукаролик конуни (миллий конун)-1ех patriae (lex nationalis) ва турар жой конуни-lex domicilii. Фукаролик конунига мурожаат килинган холда, юкорида кайд этилган муносабатлар шахснинг фукаролиги мансуб мамлакат хукукига буйсунади. Турар жой конунини куллашда эса, шахснинг кайси давлат худудида доимий ёки мунтазам равишда яшаганлиги хисобга олинади ва шу мамлакат хукуки асосий хисобланади.

Шахсий конунга богланишларни назарда тутувчи коллизион нормалар республика

конунларида хам, Узбекистон Республикасининг халкаро шартномаларида хам мавжуддир.

Узбекистон Республикаси ФКнинг 1168-моддасида [2] шахсий конунга мурожаат килиш учун асос булган холатларни курсатувчи умумий коидалар акс эттирилган ва куйидагилар мустахкамланган:

Жисмоний шахс ;айси мамлакатнинг фукароси булса, шу мамлакат хукуки унинг шахсий ;онуни хисобланади. Шахс икки ёки ундан ортик фукароликка эга булган такдирда у ;айси мамлакат билан энг куп узвий богланган булса, унинг учун уша мамлакат хукуки шахсий ;онун хисобланади.

Фукаролиги булмаган шахс ;айси мамлакатда доимий яшаб турган булса, уша мамлакат хукуки унинг шахсий конуни хисобланади.

Кочокларга нисбатан эса уларга бошпана берган мамлакатнинг конуни шахсий ;онун хисобланади.

Шахсий конунга хавола этиш, Узбекистон Республикаси ФКнинг 1169- моддаси 1-кисмига кура, хукукий муносабатларнинг у ёки бу сохасида жисмоний шахсларнинг хукукий ва муомала лаёкатларини белгилаш учун кулланилади.

Жисмоний шахснинг хукук ва муомала лаёкати масаласига келсак, шуни таъкидлаш лозимки, Узбекистон Республикасида узи фукаро булган давлат конунчилигига кура муомалага лаёкатсиз хисобланувчи 18 ёшга етган чет эл фукароси билан битим тузишда кандай нормаларни куллаш керак? - деган савол тугилади. Х,озирги даврда барча мамлакатлардаги жисмоний шахсларнинг хукукий холати конунлар томонидан тартибга солинган булиб, хукук лаёкати ва муомала лаёкати тушунчалари ёрдамида очиб берилади.

Шуни таъкидлаб утиш лозимки, хукук ва муомала лаёкати тушунчалари барча хукукий тизимларда хам мазмун жихатидан фаркланавермайди. Англия ва АКШда муомалага лаёкат ва хукукий лаёкат битта-хукукий лаёкат (legal capacity)-термини билан белгиланади. Бу уринда шуни таъкидлаш керакки, хозирда "пассив хукукий лаёкат" термини хам кулланилмокда. Бу термин мазмуни жихатидан хукукий лаёкат тушунчасига якин, "актив хукукий лаёкат" "aktive capacity", "хукукий хатти-харакатни амалга оширишга лаёкат" (capacity for performance of legal act) термини эса муомалага лаёкатли тушунчасига мазмунан якин. Францияда, худди Англиядагидек каби муомала лаёкати ва хукук лаёкати уртасида кескин иборавий тафовут йук. Франция ФКнинг 3- моддасида "capacite" термини кулланилади ва бунда муомала лаёкати ва хукукий лаёкат тушунилади. ФФКнинг 488-моддасида вояга етган фукаро фукаролик хаётининг барча хатти-харакатларига лаёкатли булиши тугрисидаги норма акс эттирилган. Суд амалиётида ва юридик адабиётларда муомала лаёкати (capacite d.exercice) ва хукукий лаёкат (capacite de jouissanse) [3] бир биридан ажратилади. Француз ва инглиз хукукидан фаркли равишда Германия фукаролик Тузумида (ГФТ) учта термин кулланилади: "хукукий лаёкат" (Rechtsfahigkeit), "муомала лаёкати" (Delitsfahigkeit) ва "хукукка хилоф харакатга лаёкат" (Deliktsfahigkeit). Бундай фарклаш Швейцария фукаролик кодексида хам кузатилади.

60-йилларнинг урталарида гарб давлатларининг купчилигида вояга етиш ёши 21 ёшдан 18 ёшга туширилиши тугрисидаги конунлар кабул килинган эди. Масалан, ГФТнинг 2 параграфи ёшининг 18-йили тугаган кунда вояга етган деб

Xисоблaнишини кyрсaтaди. Швейцaриядa воягa ет^н деб 20 ёшгa етгaн шaхс Xисоблaнaди. Англиядa инсон 18 ёш^ тyлгaн кунидaн бошлaб воягa ет^н Xисоблaнaди. А^Шнинг турли штaтлaридa вояга етгaн деб 18 ёшдaн 21 ёшгaчa бyлгaн шaхслaр хисоблaнaди. Шунингдек, турли мaмлaкaтлaрдa воягa етмaгaнлaрнинг муомaлa лaёкaти хaжми турличaдир.

Maълумки, Узбекистон Республикaси ФKнинг 17 Ba 22-моддaлaригa кyрa

фукaролaрнинг хукук Ba муомaлa лaёкaтлaри тушунчaлaри куйидaгичa берилгaн:

Бaрчa фукaролaрнинг фу^ролик хукуклaригa Ba бурчлaригa эгa 6УЛИШ лaёкaти (хукук лaёкaти) тенг рaвишдa эътироф этилaди.

Фук^ронинг хукук лaёкaти у тугил^н пaйтдaн эътиборaн вужудгa келaди Ba вaфот этиши билaн тугaйди.

Фукaронинг уз хaрaкaтлaри билaн фукaролик хукуклaригa эта 6Улиш Ba улaрни aмaлгa ошириш, Узи учун фукaролик бурчлaрини вужудгa келтириш Ba улaрни бaжaриш лaёкaти (муомaлa лaёкaти) у воягa етгач, яъни ун сaккиз ёшгa тулгач тyлa хaжмдa вужудгa келaди.

Жисмоний шaхснинг битимлaр Ba зaрaр ет^зилиши окибaтидa юзaгa келaдигaн мaжбуриятлaргa нисбaтaн фукaролик муомaлa лaёкaти битимлaр тузилган ёки зaрaр еткaзилишидaн келиб чи^диган мaжбуриятлaр юзaгa келгaн мaмлaкaт хукуки бyйичa белгилaнaди.

Жисмоний шaхснинг хусусий тaдбиркор булиши хaмдa бу билaн боглик хукуклaр Ba мaжбуриятлaргa э^ булиш лaёкaти жисмоний шaхс хусусий тaдбиркор сифaтидa рУйхaтгa олингaн мaмлaкaт хукуки бyйичa белгилaнaди. Рyйхaтгa олиш мaмлaкaти бyлмaгaндa, хусусий тaдбиркорлик фaолияти aмaлгa оширилaдигaн aсосий жой булган мaмлaкaтнинг хукуки кУллaнилaди.

Жисмоний шaхсни муомaлaгa лaёкaтсиз ёки муомaлa лaёкaти чеклaнгaн деб топиш суд ^йси мaмлaкaтники бyлсa, шу мaмлaкaт хукукига бyйсунaди (ФKнинг 1169-моддaси 3-5-кисми).

Шaхсий номулкий хукуклaргa нисбaтaн бундaй хукуклaрни химоя килиш тyFрисидaги тaлaб учун aсос булиб хизмaт кил^н хaрaкaт ёки бошкa холaт содир этилен мaмлaкaт хукуки кУллaнилaди (Ф^инг 1179-моддaси).

Интеллектуaл мулккa бyлгaн хукуклaргa нисбaтaн бу хукуклaрни химоя килиш сУрaлaдигaн мaмлaкaт хукуки кУллaнилaди (Ф^инг 1180-моддaси 1- кисми). Ворисликкa доир муносaбaтлaр, мерос колдирувчи вaсиятномaдa узи фу^роси бyлгaн мaмлaкaтнинг хукукини тaнлaгaн бyлмaсa, мерос колдирувчи охирги доимий турaр жойгa эгa бyлгaн мaмлaкaтнинг хукуки бyйичa белгилaнaди (ФKнинг 1197-моддaси)

Kyчмaс мулккa ворислик мaзкур мулк жойлaшгaн мaмлaкaт хукуки бyйичa, Узбекистон Республикaсининг реестридa кaйд этилган мол-мулккa ворислик эсa, Узбекистон Республи^сининг хукуки бyйичa белгилaнaди (ФKнинг 1199-моддaси). Хулога килгaндa, турли дaвлaтлaрдa чет эл фукaролaрнинг хукукий холaтлaри, жисмоний шaхснинг шaхсий конуни, жисмоний шaхснинг хукук Ba муомaлa лaёкaтининг aхaмиятлиги хaр бир дaвлaт конунчилгидa ^ira aхaмиятгa эгaлиги билaн aжирaлиб турaди.

Aдaбиётлaр:

1. Международное частное право: современные проблемы. -М.: ТЕИС, 1994. 119-125 бетлар.

2. Узбекистон Республикаси Фу;аролик кодекси www.lex.uz

3. Гражданское и торговое право капиталистических государств. Отв.ред. Е.А.Васильев. -М., Международные отношения. 1993. 63-бет.

INNOVATIV ACADEIVY

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.