Научная статья на тему 'ТУРКОЛОГИЯ МАҲМУД КОШҒАРИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ'

ТУРКОЛОГИЯ МАҲМУД КОШҒАРИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
155
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туркология / кошғарийшунослик / энциклопедик олим / Барсған / Бухоро мактаби / Қорахонийлар сулоласи / асл нусха / ўғуз матерали / Ал Қаим / Ал Муқтадий / библиография. / Тюркология / кашгароведение / ученый-энциклопедист / Барсган / бухарская школа / династия Караханидов / оригинал / огузский материал / Аль-Каим / Аль-Муктади / библиография.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы —

Мазкур мақолада муаллиф туркшуносликда ўзининг “Девони луғати-т-турк” асари билан машҳур бўлган буюк энциклопедик олим маҳмуд Кошғарийнинг ҳаётий фаолиятининг ўрганилиши юзасидан фикр юритилади. Бу борада олимлар турли тадқиқотларини эълон қилдилар. Кошғарийнинг насл насаби Қорахонийлар сулоласига бориб тақалиши, олимнмнг суолоа вакили эканлиги, таҳсил олган ва яшаган даври ижтимоий – сиёсий ҳаёти ҳақда мулоҳазаларни ўртага ташлашди. Бироқ кошғарий фаолиятидаги энг тўғри ва ишончли манба бу муаллифнинг ўзи “Девони луғати-т-турк”да билвосита ишора қилган маълумотлар бўлиб хизмат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИЗУЧЕНИЕ ТУРКОЛОГИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ МАХМУДА КАШГАРИ

В данной статье автор рассматривает изучение жизни великого ученого-энциклопедиста Махмуда Кашгари, известного в тюркологии своим трудом “Девони лугъати-т-тюрк”. Ученые опубликовали различные исследования по этому поводу. Родословная Кашгари восходит к династии Караханидов, расспросам ученого и общественно-политической жизни периода, в который он учился и жил. Однако самым точным и достоверным источником в творчестве Кашгари являются сведения, на которые косвенно ссылается сам автор в “Девони лугъати-т-тюрк”.

Текст научной работы на тему «ТУРКОЛОГИЯ МАҲМУД КОШҒАРИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ»

Oriental Journal of Social Sciences SJIF for 2022: 5.908

ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

SUPPORT

SCIENCE journal homepage:

https://www.supportscience.uz/index.php/oiss

A STUDY OF THE WORK OF MAHMUD KASHGARI IN TURKOLOGY

Zilola I. Sattorova

PhD student

Tashkent State University of Oriental studies Tashkent, Uzbekistan

ABOUT ARTICLE

Key words: Turkology, Kashgar studies, encyclopedic scholar, Barsgan, Bukhara school, Qarakhanid dynasty, original, Oghuz material, Al Qaim, Al Muqtadi, bibliography.

Received: 02.02.22 Accepted: 18.03.22 Published: 31.03.22

Abstract: In this article, the author discusses the study of the life of the great encyclopedic scholar Mahmud Kashgari, known in Turkic studies with his work "Devoni lug'ati-t-turk".

Scientists have published various studies in this regard. Kashgari's lineage dates back to the Qarakhanid dynasty, the scholar's questioning, and the sociopolitical life of the period in which he studied and lived. However, the most accurate and reliable source in the work of Kashgari is the information that the author himself indirectly refers to in the "Devoni lug'ati-t-turk".

ТУРКОЛОГИЯ МАХМУД КОШГАРИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ УРГАНИЛИШИ

Зилола И. Сатторова

PhD талабаси

Тошкент давлат шарцшунослик университети Тошкент, Узбекистон

_МА^ОЛА Х,А^ИД А_

Калит сузлар: туркология, Аннотация: Мазкур маколада муаллиф

кошгарийшунослик, энциклопедик олим, туркшуносликда узининг "Девони лугати-т-БаPсFан, Бухоро мактаби, КоРахонийлаР турк" асари билан машхур булган буюк сул0ласи, асл нусха, УFУ3 матера^ Ал К^м энциклопедик олим ма^муд Кошгарийнинг Ал ^^ади^ библиография. х,аёгий фаолиятининг урганилиши юзасидан

фикр юритилади.

Бу борада олимлар турли тадкикотларини эълон килдилар. КошFарийнинг насл насаби Кррахонийлар сулоласига бориб такалиши, олимнмнг суолоа вакили эканлиги, тах,сил олган ва яшаган даври ижтимоий - сиёсий х,аёти х,акда мулох,азаларни уртага ташлашди. Бирок кошFарий фаолиятидаги энг туFри ва ишончли манба бу муаллифнинг узи "Девони луFати-т-турк"да билвосита ишора килган маълумотлар _булиб хизмат килади._

ИЗУЧЕНИЕ ТУРКОЛОГИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ МАХМУДА КАШГАРИ

Зилола И. Сатторова

PhD студент

Ташкентский государственный университет востоковедения Ташкент, Узбекистан

О СТАТЬЕ

Ключевые слова: Тюркология, кашгароведение, ученый-энциклопедист, Барсган, бухарская школа, династия Караханидов, оригинал, огузский материал, Аль-Каим, Аль-Муктади, библиография.

Аннотация: В данной статье автор рассматривает изучение жизни великого ученого-энциклопедиста Махмуда Кашгари, известного в тюркологии своим трудом "Девони лугъати-т-тюрк".

Ученые опубликовали различные исследования по этому поводу. Родословная Кашгари восходит к династии Караханидов, расспросам ученого и общественно-политической жизни периода, в который он учился и жил. Однако самым точным и достоверным источником в творчестве Кашгари являются сведения, на которые косвенно ссылается сам автор в "Девони лугъати-т-тюрк"_

КИРИШ

Махмуд Кошгарий жахон илм-фан тарихига узининг "Девону лугати-т-турк" асари билан илк туркшунос, лугатшунос, киёсий лингвистика асосчиси сифатида кирди. Асар араб тилида сузлашувчиларга туркий тилни ургатишни максад килган холда араб тилида ёзилган туркий сузларнинг изохли лугатидир. Олим туркий тилларни урганишга араб тилшунослигининг тадкик усулларини куллади, шу асосда туркшуносликда янги бир даврни бошлаб берди. Махмуд Кошгарийдан бошлаб, туркий тиллар салкам туккиз аср араб тилшунослиги методологияси асосида урганиб келинди.

"Девону лугати-т-турк" (кейинги уринларда ДЛТ) утган асрнинг бошида илм ахлига таништирилган кундан бугунгача Махмуд Кошгарийнинг шахсига оид факт ва тахминларга асосланган бир канча хулосалар уртага ташланди.

АСОСИЙ ЩСМ

Кошгарлик Махмуд ёки Махмуд Кошгарий номи билан танилган муаллифнинг тулик исми Махмуд бин ал-Хусайн бин Мухаммад ал-Кошгарийдир. Ушбу ном китобнинг биринчи сахифаси сарлавхасида жойлашган. Муаллиф узини "Аллохнинг хизматкори Махмуд ибн ал-Хусайн ибн Мухаммад ал-Кошгарий" деб ёзади.

Муаллиф тугилган йили ва яшаган жойлари хакида аник бир маълумот колдирмайди. Девоннинг айрим уринларида автобиографиясига ишора килиб кетади:

-"Энди уамду салотдан сунг бу камина, Mahmud bin Husayn bin Muhammad сузларини тинглангиз" (14-bet);

- "Ишонч

ли бир бухоролик олимдан ва нишопурлик бошца бир олимдан эшитган эдим... ". (14-

бет)

- "...Мен турклар, туркманлар, угузлар, чигиллар, ягмолар, цирцизларнинг ша^арларини куп йиллар кезиб чицдим, лугатларини тупладим, турли хил суз хусусиятларини урганиб, аницлаб чицдим. Мен бу ишларни тил билмаганим учун эмас, балки бу тиллардаги %ар бир кичик фарцларни уам аницлаш учун цилдим. Булмаса, мен тилда тилда уларнинг энг етукларидан, энг катта мутахассисларидан, ^ушфа^мларидан, эски цабилаларидан, жанг ишларидауста найзадорларидан эдим". (14-бет)

-"... уошимийлар сулоласидан, аббосийлар авлодидан булмиш саййидимиз ваулугимиз Abu-l-Qasim Abdullah binMuhammadi-l-Muqtada biamrillah га армугон цилдим". (14-бет)

- "... биз буларни Javahiru-n-nahvi fi lug'ati-t-turki" [" Турк тилларининг надвига оид гав^арлар"] отли асаримизда бердик". (23-бет)

-"Китоб муаллифи Mahmud айтди: Боболаримизнинг amir ни xamir дейишлари шунгамисолдир"; (57 бет)

- "Турк ша^арларини сомонийлардан цулга олган боболаримиз..." (57-бет)

- " Barsg'an (Барсган) Afrasiyab нинг бир углининг оти. Barsg'an ша^рини у бино цилган. Mahmud нинг отаси шу ша^ардан ". (466-бет, 2017 - йилдаги нашрдан олинди)

Шунингдек, девонда бир уринда Turk (Турк) сузини изох,лаб кошFарлик Халаф уFли имом Шайх Хусайнниг ПаЙFамбардан туркларга оид х,адис ривоят килгани келтирилган.

1953 йилда Омелжан Прицак "Махмуд КошFарий кимдир?" маколасини эълон килди. Унга кура Махмуд КошFарийнинг девонда келтирган маълумотларига асосланиб, яъни ота боболари БарсFанни сомонийлардан тортиб олгани ва уша вактдаги БарсFан х,окими Хусайн ва КошFарий нисбасидаги Мух,аммад Хусайн битта шахс деган фикрни илгари суради. Прицак гарчи тарихий манбаларга таяниб шу хулосага келган булсада, купчилик туркологларнинг эътирозига сабаб булади. Шу жумладан, турк олими Решат Генч агар Мах,муднинг бобоси БарсFан хукмдори булса, КошFарий узи, отаси ва бобосини нисбасини келтирганда ^орахон хукмдорларига хос унвон ва тахаллусларини х,амда ^орахонийлар сулоласидан Чацир Тонкахоннинг угли Низомиддин Исрофил Тугон Текинни тилга олганда узаро оилавий ришталарини х,ам келтириб утириши керак эди деб х,исоблайди.

Узбек географ олими ХХасанов КошFарийнинг географик тадкик этиши давомида девон материаллари ва шаркшунослар мулох,азаларига асосланиб шундай дейди: "Отаси хизмат юзасидан булса керак, БарсF0ндан ^ашкарга кучган ва шу ерда урнашиб колган. Шунинг учун Мах,муднинг исми КошFарий булган". Шунингдек, XI асрда Шаркнинг энг йирик илмий ва маданий маркази Бухорода асос солинган "Бухоро мактаби" ва Бухоро услуби" нинг барча илмий марказларга намуна булганини эслатади. Демакки, Махмуд КошFарий мадраса илмини Бух,орода олган. Чунки деярли бир пайтда ёзилган Юсуф Хос Хожибнинг "^утадFу билиг" маснавийсининг тиббиётга оид уринларида Ибн Синога эргашган. Шу важ билан КошFарий Бухоро, Марв, Нишопур ва БаFдодга яшаганини ва умрининг сунгини КошFарда утказганини тах,мин килади.

1972 йилда "Советская тюркология" журналида атокли туркшунос А.Н. Кононовнинг Мах,муд КошFарий х,аёти ва илмий меросига оид тадкикотини эълон килинади. Олим узигача КошFарий фаолиятига оид ишларни умумлаштириб , уз хулосасини беради.

Муаллиф хакдаги жуда оз маълумот билвосита ДЛТ да келтирилган. Махмуд Кошгарийнинг хаёти ва ижодий фаолияти хакида жуда кам маълумотлар сакланган. Афсуски, уша даврнинг яна бир машхур кулёзмаси, девон билан деярли бир вактда ёзилган Юсуф Хос Хожибнинг "^утадгу билиг"ида хам Кошгарий ва унинг девони тугрисида бир фикр топилмади. Девонни вараклаган хар кандай тадкикотчи ёки мустакил укувчи борки, Кошгарийнинг етук комусий олим эканлигига сузсиз тан беради. Бирок нэга нафакат уз даврининг, балки бугуннинг хам улуг тадкикотчи новатори хакида тарих сахифалари, йилномалари-ю, баёзу манокибларида хам хеч нима кораланмаган деган савол барчани уйлантириб келмокда. Кошгарий тугрисидаги тор маълумот факатгина девоннинг узида келтирилган. Лекин бу маълумотлар хам атай сузбоши ёки якунловчи кисмда махсус боб билан берилмасдан макола ичига жойланган. Яъни 12 та узига хос биографик булмаган маълумотлар билан боглик булган мулохазалар мавжуд.

Бундан ташкари, ушбу нисба факат девон нусхасининг мукаддимасида мавжуд. Махмуд Кошгарийнинг каерда ва качон, нима сабабдан Кошгарий нисбасини олганлиги номаълум. Муаллифнинг тугилган жойи тугрисида хам, афсуски, аник маълумот йук. Туркологлар эътирофича, М. Кошгарийнинг тугилган шахри Опал булиб, у хозирги кунгача мавжуд - ^ашкар шахридан 45 километр узокликда жойлашган. Махмуд Кошгарий факат отаси Барсган шахридан эканлиги хакида хабар беради. Тадкикотчилар унинг Иссиккул киргогида жойлашган Юкори Барсганлик деган тухтамга келишган. Барсган Талас дарёсининг унг киргогида, хозирги Жамбул шахрига карама-карши жойда жойлашган эди .

Махмуд Кошгарий аждодларидан бирини Бухорони забт этган амир деб таъкидлаган, аммо у бу хакда хеч кандай очик маълумот колдирмаган, шунинг учун бу маълумот чукур бахсларга сабаб булди.

Девон тадкикотчиларидан А. Хазиеванинг келтиришича, муаллифнинг таржимаи холини урганиш сохасида олиб борилган сунгги тадкикотлар М.Кошгарийнинг бевосита авлоди, хукмрон ^орахонийлар сулоласининг валиахд шахзодаси (^орахонийлар империяси 840 йилдан 1212 йилгача мавжуд булган) деган хулосага келишимизга имкон беради. Шунингдек Махмуд Кошгарий ёшлик чогларида ички низолар авж олган пайтда сарой тунтаришининг курбонига айланиши, натижада бобоси ва отаси улдирилиши эхтимоли катта эди. М.Кошгарий кандайдир тарзда улимдан кочишга муваффак булган, аммо у кувгинда яшашга мажбур булган. Балки шу сабабли у кенг турк кабила, уругларини кезиб чикиб, Ватани Туркистондан гарбга борган. Уша пайтда бутун Якин

Шарк маданияти ва илми маркази булган Хуросон пойтахти Нишопурда эди. Шундан сунг муаллиф шарк уйгониш даври учокларидан бири Багдодга боради. Тахминий хисоб-китобларга кура бу тарихий вокеа 1055 йилда руй берган. Багдод уша даврда салжукий турклар тасарруфида эди. Кошгарий ана шу давр мобайнида лугат учун етарли манбаларни йигиб, тартиблайди. Ехтимол, айнан шу биз кувгинлик деб атаётган саёхат даврида туркий тилни араб тили оркали таърифлаш учун лугат тузиш режаси пайдо булган. Ушбу тахминларга кура муаллиф девонни Багдодда ёзган деган фикр келиб чикади. Бирок бу масала хам катта бахсларга сабаб булмокда. Чунки девоннинг бирон урнида Багдод учрамайди.

Муаллиф уз ишини 44- йил, яъни милодий 1031-1075 йилгача Багдодда халифалик килган Лл-^аимга такдим этмокчи булади. Кошгарийга халифанинг кумаги мухим эди. Лл-^аим жуда доно хукмдор хисобланар, унинг ёрдамидан хакикатдан хам умид килиш мумкин эди. Девон матнида жуда катта микдордаги Угуз материалининг мавжудлиги, эхтимол, халифанинг саройига киришда Кошгарийни куллаб-кувватлаган ва ёрдам берган угуз зодагонлари вакиллари булганлигидан далолат беради. Бирок, Лл-^аим XIII асрда асар ёзилишидан олдин вафот этди ва багишловда унинг исми янги халифа Лл-Муктадий номи билан тузатилди. Кошгарий узининг куп йиллик ишини халифага ишониб топширди ва бир неча йилни Багдодда утказди. Бундай катта хажмли ва ахамиятли асарни уша даврдаги библиографлар хам, биографлар хам кайд этмаганлиги ажабланарли. Тадкикотчиларнинг фикрига кура, Махмуд Кошгарий умрининг охирида 86 ёшида ватанига, тугилган шахри Опалга кайтган. У ерда Махмудия Мадрасасини очади, 8 йил дарс беради ва 1105 йилда 97 ёшида вафот этади (шунинг учун унинг тугилган йили 1008 йил).

"Девону лугати-т-турк"дек йирик хажмли китобнинг бугунги кунимизгача етиб келиши бир мужиза. Юкорида эътироф этилганидек, бу асар муаллифи хакидаги маълумотлар ва кулёзма аслиятининг мавжуд эмаслиги бизга номаълум, ехтимол, сиёсий максадни кузлаб йукотилган ёки нисбатан асар нусхаларининг камлиги билан изохланади (Девоннинг Кошгарий имзоси билан 4 нусхаси борлиги кайд этилади, бирок бу нусхаларнинг биронтаси хозирча топилган емас). Лкс холда бу асар XX аср бошларигача номаълумлигича колмас эди.

ХУЛОСА

Махмуд Кошгарийнинг фаолияти хамда тугилиб усган юрти, тахсил олган жойлари, туркий кабилаларни кезиб чикиши географияси факатгина девонда алломанинг уз

автобиографиясига ишора килиб кетган уринларга караб тугри чулоса чикариш мумкин. Тугри, асар таълифи ва лугат асосий кисмда келган маълумотлар аксар бир-бирига зид. Бирок бизда муаллиф нусхаси мавжуд эмаслиги, ягона нусха хам икки асрдан сунг туркий ва араб тили билимдони булмаган котиб томонидан кучирилгани, карийб саккиз асрлик узок тарихий давр айрим чалкашдикларни келтириб чикаради. Шундай килиб, девонда келтирилган маълумотлар асосида куйидагича фикр билдириш мумкин:

- Кошгарий хакикатдан хам корахонийлар династияси вакили (Хам диний, хам дунёвий ва жанг санъатида мохирлик юкори табака вакиллари нисбатан имтиёзли булган);

- Девоннингг айрим уринларда учрайдиган кичик грамматик чатолар Кошгарийга хос эмас, балки китоб эгаоари ёки котибнинг хатоси (Мураккаб грамматик коидаоарни ишлаб чиккан олим кичик деталларда хато килиши мантикка зид);

- Бу даврда дин Ислом дини марказларидан булмиш Бухорода ва Нишопурда тахсил олган;

- Кошгарийнинг отаси Барсганлик булган;

- Javahiru-n-nahvi fi lug'ati-t-turki" [" Турк тилларининг нахвига оид гавхарлар" илмий асарини девондан олдинрок ёзган, балки муаллиф уша китобда уз таржимайи холини келтиргани сабаб, девонда урин колдирмаган эхтимолга якин.

- Девон ва муаллиф биографиясининг номаълум колишига сиёсий омилларнинг таъсири булиши мумкин.

Махмуд Кошгарий нафакат замонасининг балки хамма даврларнинг хам буюк турколог, комусий олими. У яратган тил конуниятлари хозирга кадар туркшуносликда асосий пойдевор булиб хизмат килмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Brockelmann С. Mitteltürkisher Wortschatz nach Mahmud al-Kasgaris Divan Lughat at-Turk.Bibliotheca Orientalis Hungarica. Budapest-Leipzig, 1, 1928.;

2. Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2014). Kä§garli Mahmud Divänu Lugäti't-Türk (Giri§ -Metin - Ceviri - Notlar - Dizin), Ankara: TDK Yayinlari. S.1120

3. M. Hartmann. Divänü Lügäti't-Tiirk'e Ait Birka9 Mülähaza, Milli Tetebbular Mecmuasi, sayi 4, Eylüt-Ekim 1331, s

4. Mahmud al-Käsyari. Compendium of the Turkic Dialects (DTwän Luyät at-Turk). Edited andTranslated with Introduction and Indices by Robert Dankoff in Collaboration with James Kelly. Parts I—III. Harvard, 1982-1985 P.8;

5. Махмуд KошFарий. Девону луFати-т- турк -T.: Гафур Гулом. Нашрга тайёрловчи СодиковД. 2017. -Б 57

6. Omeljan Pritsak, Mahmud al-Ka§gari Kimdir? Türkiye Mecmuasi, C. 10, ist. 1953, s. 243;

7. Prof.Dr.Resat GENC. Kasgarli Mahmud'a gore XI. Yuzyilda turk dunyasi. Giris/ KASGARLI MAHMUD VE ESERLERI/ Hayati va Sahsiyati. TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARA§TIRMA ENSTiTÜSÜ YAYINLARI : 147. Ankara/1997. 16-sahifa

8. Zeynep Korkmaz. Kasgarli Mahmud kimdir // Türk Dili Üzerine Ara§tirmalar, C.1, TDK Yay.:629

9. Кононов,А.Н. Махмуд Кашгарский и его "Дивану луFат ит-турк" // Советская тюркология. - 1972.- № 1. -С. 3-17;

10. Махмуд ал-Кашгарй. Дйван лугат ат-турк. В 3-х томах. Том 1/Предислови И.В.Кормушина. Москва: Восточная литература, 2010. С.22-29

11. Содиков "Эски узбек ёзма адабий тили". Т: "Akademnashr" 2021. - Б-97.

12. Хазиева А. А. Лексика словаря Махмуда Кашгари «Дивану люгати ит-тюрк» В сравнении с современным башкирским языком. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Уфа 2018 . 218-9.С.

13. Хасанов Хамидулла. Сайёх, олимлар. :Т. "Узбекистан". 1981. Б.119-120.

14. Sattorova, Z. I. (2020). ON THE POETICS OF LYRICAL SONGS IN DIWAN LUGHAT AL-TURK. In SCIENCE INNOVATIONS (pp. 22-27).

15. Sattorova, Z. I. (2020). ANALYSIS OF MAHMUD AL-KASHGARI SONGS IN "DIWAN LUGHAT AL-TURK" In WORLD SCIENCE: PROBLEMS AND INNOVATIONS (pp. 105-109).

16. Omonov, Q., & Karimov, N. (2020). Importance Of Ancestoral Heritage. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(09), 196-202.

17. Omonov, Q. S., Rikhsieva, G. S., & Khalmurzaeva, N. T. (2021). THE ORIGIN OF AN OFFICIAL TURKIC STYLE AND ITS PLACE IN THE DEVELOPMENT OF A WRITTEN LITERARY LANGUAGE. CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PHILOLOGICAL SCIENCES (27673758), 2(08), 45-49.

18. Doniyorov, A., & Karimov, N. (2020). An incomparable book of a great scholar. Bulletin Social-Economic and Humanitarian Research, (8), 63-71.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.