Научная статья на тему 'МАҲМУД КОШҒАРИЙ ВА УНИНГ “ДЕВОНУ ЛУҒАТИТ ТУРК” АСАРИНИНГ ЁЗИЛИШ ТАРИХИ ҲАҚИДА'

МАҲМУД КОШҒАРИЙ ВА УНИНГ “ДЕВОНУ ЛУҒАТИТ ТУРК” АСАРИНИНГ ЁЗИЛИШ ТАРИХИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

2439
225
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Работи Малик / Масжиди Калон / Минораи Калон / Вобкент минораси / Жарқўрғон минораси / Мағоки Aттори масжиди / Шоҳизинда ансамбли / Хоразм / Raboti Malik / Kalon Mosque / Kalon Minaret / Vobkent Tower / Jarqurghon Tower / Magoki Attori Mosque / Shahizinda Ensemble / Khorezm

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Асрор Низомов, Чарос Икромовна Маҳмудова, Зебо Зариповна Аширова

Маҳмуд Кошғарийнинг буюк китоби “Девону луғатит турк” шу даражада кенг қамровли, тарбиявий мазмунга бой жуда кўплаб маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABOUT THE HISTORY OF MAHMUD KASHGARI AND HIS WORK "DEVONU LUGATIT TURK"

Mahmud Kashgari's great book "Devonu lug'atit turk" contains such a wide range of information, rich in educational content.

Текст научной работы на тему «МАҲМУД КОШҒАРИЙ ВА УНИНГ “ДЕВОНУ ЛУҒАТИТ ТУРК” АСАРИНИНГ ЁЗИЛИШ ТАРИХИ ҲАҚИДА»

МАХМУД КОШГАРИЙ ВА УНИНГ "ДЕВОНУ ЛУГАТИТ ТУРК" АСАРИНИНГ ЁЗИЛИШ ТАРИХИ ХАЦВДА

Асрор Низомов

Тошкент давлат Чирчик давлат педагогика институти доцент

Чарос Икромовна Махмудова

Тошкент давлат Чирчик давлат педагогика институти магистранти

Зебо Зариповна Аширова

Бухоро вилояти ^оракул тумани 41-мактаб укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Махмуд Кошгарийнинг буюк китоби "Девону лугатит турк" шу даражада кенг камровли, тарбиявий мазмунга бой жуда куплаб маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: Работи Малик, Масжиди Калон, Минораи Калон, Вобкент минораси, Жаркургон минораси, Магоки Аттори масжиди, Шохизинда ансамбли, Хоразм.

ABOUT THE HISTORY OF MAHMUD KASHGARI AND HIS WORK

"DEVONU LUGATIT TURK"

ABSTRACT

Mahmud Kashgari's great book "Devonu lug'atit turk" contains such a wide range of information, rich in educational content.

Keywords: Raboti Malik, Kalon Mosque, Kalon Minaret, Vobkent Tower, Jarqurghon Tower, Magoki Attori Mosque, Shahizinda Ensemble, Khorezm.

КИРИШ

Б.Тухлиев 1060-1070-йилларда ёзилган машхур "Кутадгу билиг" асарининг улуг шоир Юсуф Хос Х,ожиб томонидан ёзилишида ёзма огзаки адабиётнинг XI асргача булган барча анъаналари уз ифодасини топганлиги хамда асарда 30 дан орти; касб-хунар, фаннинг турли сохаларига оид атамалар куплаб учрашини ёритиб берган. Б.Тухлиев "Узбекистон Адабиёти ва санъати" рузномасининг №42. 2020 йил 27-октябрь сонида эълон килинган

"Узбек тилига куйилган хайкал" маколасида хам Махмуд Кошгарийнинг илк устозларидан бири Кашгарлик Хусайн халифа эканлиги сунгра у Бухоро, Самарканд, Марв, Нишопур, Богдоддаги мактаб ва мадрасаларда уз илмини оширганлиги хакида бир катор маълумотлар келтиради.

Узбекистон энциклопедиясининг XIV томида эса Корахонийлар даврида барпо этилган марказлашган давлатчилик, улкада санъат ва адабиёт ривожига катта имконият яратиб берилганлиги, уша даврда бунёд этилиб, хозиргача сакланган Работи Малик, Масжиди Калон, Минораи Калон, Вобкент минораси, Жаркургон минораси, Магоки Аттори масжиди, Шохизинда ансамбли, Хоразмда хам гишт ва пахсадан курилган Бурон Калъа, Ноиб калъа, Кубод калъа харобалари, Фахруддин Розий макбараси бу даврда меъморчилик санъати юксак даражада булганлиги курсатилади.

"Сирли олам" 2000 йил июньдаги сонида Н.В Гогольнинг "Ал-Маъмун" маколаси Асрор Низомов томонидан таржима килинган. Бунда Богдодда кучли илмий мактаб шаклланганлиги, диний-дунёвий илмларнинг барча йуналишлари гуркираб ривожланганлиги айни Махмуд Кошгарий яшаган XI асрда хам анча баркарорлиги ёритилиб, Богдоддаги саройда улкан кутубхона ташкил этилганлиги, унда Юнон, санскрит, хинд, хитой, турк тилидан араб тилига, араб тилидан бошка тилларга угирилган ноёб таржималар халифа саройининг курки, безаги, гурури булганлиги хакидаги маълумотлар келтирилган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Махмуд Кошгарийнинг "Девону лугатит турк" асари I II III томларида географларни хам кизиктирувчи куплаб халк географик терминларининг маъно-мазмуни жой олганлиги хамда куплаб тарбиявий насихатлари киши кунглига ором бериши изохланган.

Махмуд Кошгарийнинг тулик исми: Махмуд Ибнулхусайн ибн Мухаммадил Кошгарийдир. Нима учун буюк аллома узига "Кошгарий" тахаллусини танлади?! Чунки унинг бобоси Корахонийлар сулоласининг типик вакили Корахоний хукмдор Юсуф Кодирхон(1026-1032) Кашгарда тугилган булиб, унинг, яъни ёш Махмуднинг отаси Хусайн ва онаси Биби Робия хам уз даврининг билимдон, олижаноб, етук тарбия курган, хушфеъл инсонлардан саналар эди (Носир Мухаммад - 2010, 63-бет). Махмуд Кошгарийнинг бобоси асли Кашгарлик булсада, умрининг куп кисмини Боласогун (хозирги Киргизистон худудидан окиб утувчи Чу дарёси буйидаги шахар)га кучиб келиб,

шу ерда яшаб 1025-1032-йиллар давомида улкан Корахонийлар давлатига хоконлик килди. Чунки Корахонийлар пойтахти Кашгар булиб, кейинчалик у Боласогун, кейин Узган ва яна Кашгарга кучганлиги тарихий. маълумотларда кайд этилган. Шох Юсуф Кодирхоннинг угли Хусайнхон хам Корахонийлар давлатини киска давр (1056-1057-йил)ларда булса хам бошкариб турди. Корахонийлар даврида барпо этилган марказлашган давлатчилик, улкада санъат ва адабиёт ривожига катта имконият яратиб берди. Уша даврда бунёд этилиб, хозиргача сакланган Работи Малик, Масжиди Калон, Минораи Калон, Вобкент минораси, Жаркургон минораси, Магоки Аттори масжиди, Шохизинда ансамбли, Хоразмда хам гишт ва пахсадан курилган Бурон Калъа, Ноиб калъа, Кубод калъа харобалари, Фахруддин Розий макбараси бу даврда меъморчилик санъати юксак даражада булганлигини курсатади ( Уз. Э. XIV т, 182-бет). Худди уша 1060-1070-йилларда ёзилган машхур "Кутадгу билиг" асарининг Боласогуннинг улуг шоири Юсуф Хос Х,ожиб томонидан ёзилиши хам худди шу даврлар маданияти уларок шаклланди деган киши куп янглишмайди. Ушбу китобда ёзма огзаки адабиётнинг Х1 асргача булган барча анъаналари уз ифодасини топган. Унинг мисраларида 30 дан ортик касб -хунар, фаннинг турли сохаларига оид атамалар куплаб учрайди (Б.Тухлиев-1991,3-бет). Ушбу курсатгичларнинг барчаси Корахонийлар даври, унинг бош шахри Боласогун уз даврида йирик маданият марказига айланганлигидан дарак беради.

Боласогун бир вакт Куз урду (Куёш огган томонидаги урда-урта шахар-А.Н.) номи билан ва бир вакт Куз Улур (Куёш огган томондаги улуг шахар-А.Н.) номи билан юритилган. У энг кадимги марказий шахарлардан биридир. Мирхонд "Хдбибус Сияр"да бу шахар тугрисида "Губолик"- яхши шахар деб ёзади. Аммо "Девону лугатит турк" китобининг таржимони домла С.М.Муталлибов хам ушбу шахарнинг аник жойлашган нуктасини курсатмасдан утади. Бухоро ва Самарканддан кучиб борган сугдоклар Боласогунда жойлашиб колган ва турклашиб кетган эдилар. Боласогун энг катта шахарлардан бири халки хам туркий, сугдча сузлашур эди(С.М.Муталлибов - 1960, 468-бет). Боласогун "Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги геодезия, картография ва давлат кадастри бош бошкармаси" томонидан 1999-йили Тошкентда нашр килинган "Узбекистон тарихи атласи" номли карталар жамланмасининг 10-11-сахифасида акс этган "Марказий Осиё давлатлари XI-XII-асрларда" номли картада Боласогун хозирги Киргизистон Республикаси худудидаги Чу дарёси водийсида, аникроги замонавий Бишкек(кадимда Пишпек - А.Н.) шахридан тахминан 150-200 км

жануби-шарк, Иссиккулнинг гарбий сохилидан 100-150 км шимоли-гарб томонида жойлашганлиги акс этган.

Буюк Корахоний хокон Хусайнхон ва унинг рафикаси малика Биби Робия фарзандлари Махмудни илмли, фозил инсон булишини жуда хохлашган. Бу фикримизни айнан тасдикловчи бирон манбага эга эмасмиз, аммо "Девону лугатит турк" да Махмуд Кошгарий томонидан келтирилган айрим мисралар биз томонда тургани холда баёнимизни ёклайди. Мисол учун:

Длгил угут мендин, огул эрдам тила,

Бойда улуг билга болуб, билгин ула.

"Угил мендан угит ол, фазилат тила, эл юрт орасида улуг олим бул, илмингни таркат" (ДЛТ- I т, 85-бет). Махмуд Кошгарийнинг ушбу сатрлари гуёки унинг отаси Хусайнхон ва волидаи мухтарамаси Биби Робия тилидан айтилгани каби таассурот уйготади кишида. Шу боисдан яъни ота-она угити асосида буюк олим гарчанд шахзода булсада, уз келажагини тахт устида эмас, балки китоб сатрларида курди.

Ёки: Огулум сена козурмен ардам хумору,

Билга эриг болуб сен баккил анин табару.

Мазмуни: Углим сенга мерос килиб эзгу хулк, одобни колдираман, агар илмли, аклли одамларга йуликсанг, уларга якинлаш, улардан фойдалан. (ДЛТ. II т. 455-бет).

Аммо ёшлик чогидаёк нафакат илм олиш, балки йигитларга хос хусусият - от чопиш, киличбозлик, найза улоктириш, мерганлик, кураш тушиш каби хунар-билимларни хам пухта узлаштирди. Зеро уз даврининг етук олимлари кулида таълим олган, табобат, харб, тил борасидаги фанларни чукур эгаллаган. Шу боисдан бу борада у уз китобида, "Мен тилда улар (эски кабила аъзолари -А.Н.)нинг энг етукларидан, энг катта мутахассисларидан, хуш фахмларидан, эски кабилаларидан, жанг ишларида уз даврининг устаси найзадорларидан эдим", деб ёзади (ДЛТ - I т, 9-бет).

Махмуднинг отаси Хусайнхон худди шу шахарда истикомат килиб, кудратли давлатни бошкарар эди. Аммо уша 1056-1057 йиллари Корахонийлар давлати ичида сиёсий кескинликлар юз бера бошлади. Ички курашлар авж олди. Айникса, бундан норози булган тахт даъвогарлари (улар хар кандай давр ва хокимият теварагида хам муттасил мавжуд эди - А.Н.) бу курашга жиддий аралашдилар. Натижада Махмуднинг отаси Хусайнхон улдирилди. Бу машъум вокеа пойтахт Борсагонда юз берди. Ушбу конли вокеалар шоир кечинмаларида чукур из колдирганлиги, унинг ёзган сатрлари буйлаб утли алам тарзида сизиб

чикиб туради. Ушбу сатрлар кадимги туркий халк маколи булиб, уни Махмуд Кошгарий сафари давомида ёзиб олган ва айни пайтда юкорида кайд этилган фикрларимизни далиллайди. Куш явузи сагизган, Йигач явузи азган. Ер явузи казган, Будун явузи Барсаган. Мазмуни: Кушнинг энг ярамаси, ёвузи загизгон, дарахтнинг энг ярамаси азгон дарахти, бу шундай дарахтки, унинг ок ва сарик гули, зиракка ухшаб осилиб турадиган кизил меваси булади. Бизда бу дарахтни токзорларнинг этагига экилади. Чунки у утинликка ярамайди, ёкилганда оловда парчаланиб сачрайди, уйдаги кийим ва бошка нарсаларни куйдиради. Ерларнинг ярамаси ункир-чункир ер. Чунки утов куришга хам, экин экишга хам ярамайди. Одамнинг ярамаси Борсагонда турувчилардир, чунки улар ёмон киликли, бахил кишилардир (ДЛТ. I том, 412-бет). Балки шу боисдан Махмуд Кошгарийнинг отаси айнан мана шундай ёвузлик курбони булгандир. Чунки олим келтирган шеърдаги мазмун шундай фикрга ундайди.

Барсаган - Махмуд Кошгарий бу шахарни Х1 асрдаги катта савдо-сотик марказлари булган Кошгар, Аргу, Чигил каби шахарлар билан тенг куяди. Хдтто унинг Корасангир (Кора юмалок тош - А.Н.) деган райони хам катта жой сифатида машхур эди. Махмуд Кошгарий изохига кура уни Афросиёбнинг угли(Барсаган - А.Н.) бино килган.

Махмуд Кошгарий узининг отаси (Хусайнхон - А.Н.) шу ерда тугилганини уктиради. "Девон"да бу шахар халки тилига доир купгина маълумотлар берилган. Чунончи: у шахар халклари бугдой сузини бидгой тарзида талаффуз килишларини, бировнинг у шахар халки эканини шу суз билан синаб билиш одатларини баён килган. Махмуд Кошгарий бу шахар Уш шахрининг каршисида эканини, у билан Уш оралигида Бадал арт (довон - А.Н.) деган жой-кишлок борлигини курсатган. Лекин "Девон"да барсагонликларни бахилрок деб камситилган парчалари хам бор(С.М.Муталлибов - 1960, 494-бет). Ушбу шахарнинг номи Барскон, Барсаган тарзида ифода этилгани холда, жойлашган географик нуктаси тарихга оид карталарда аник курсатилмаган. Аммо Б.Тухлиев (2020) уни хозирги Киргизистонда Барскон дарёси ва Барскон довони бор. Улар Иссиккул атрофида жойлашган. Худди шу ерда Барскон шахри булган. Махмуднинг отаси ва бобоси (Кашгарлик эди - А.Н.) шу шахардан эди, деб ёзади.

Махмуд Кошгарий отасининг улимидан сунг тахтга даъвогарликдан воз кечди. Илм олишга, бор илмини янада бойитишга ахд килди. Бу борада узидан олдин утган фан улуглари йулини муносиб билди. Дил оромини илм орттиришда деб билди. Ушбу фикрлар унинг куйидаги сатрларида аник уз аксини топади:

Эрди уза эранлар,

Эрди беги билиг таг.

Ажди окуш огутлар,

Конлум болуб анар саг.

Мазмуни: илгарилар илм чуккисини эгаллаган, фазилат устозлари бор эди. Улар куп-куп насихатлар сузлар эдилар, кунгилга улар ором беради (ДЛТ. III т. 116-бет).

У узи накл килган улуг устозлар каторида туриш учун факат билим олиш, уни туплаш ва юртга таркатиш лозим эканлигини юксак мартаба тарзида кабул килиб, айникса тил илмига кучли, мехр куйиб уни урганиш учун бу юмушга астойдил киришади. Махмуд Кошгарийнинг илк устозларидан бири ^ашгарлик Хусайн халифадир. Сунг у Бухоро, Самарканд, Марв, Нишопур, Богдоддаги мактаб ва мадрасаларда уз илмини оширган (Б. Тухлиев - 2020). Унинг фан йулида килган энг мухим хизмати 15 йил давомида туркий халклар яшовчи элларни пойи-пиёда кезиб, уларнинг сузлашув жараёнида кулланиладиган сузларни жонли тарзда урганганлиги ва ушбу машаккатли сафар чогида йигилган маълумотлар асосида фанда дастлабки туркий тил грамматикасини ишлаб чика олганлигидадир. Энг кизикарли ва эътиборли томони шундан иборатки, бу асар оркали олим жонли туркий тил сузлашувида ишлатиладиган сузлар маъносини араб тилида изохлаб бера олди. "Мен турклар, туркманлар, угузлар, чигиллар, ягмолар, киргизларнинг шахарларини, кишлок ва яйловларини куп йиллар давомида кезиб чикдим, лугатларини тупладим, турли хил суз хусусиятларини урганиб аникладим" деб ёзади у (ДЛТ. I том, 17-бет). Шу тарика ушбу "Девону лугатит турк" деб аталган китоб араб алифбосида ва араб тилида шаклланди. Зеро уша даврларда араб тили ва алфавита илмда етакчилик килар эди. Ушбу бебахо асар ёзилганидан минг йил утиб, факат 1960-йилдагина у узбек тилига угирилди. Ушбу таржимани араб тили мутахассиси, нуктадон филолог олим, уша вактлари филология фанлари номзоди, кейинчалик филология фанлари доктори С.М.Муталлибов амалга оширди. Унга шархлар ёзди. Биз ушбу нусха асосида уни урганиб, бу борада камтарона фикрларимизни ифода килишга журъат этдик.

Махмуд Кошгарийнинг дастлабки асари "Жавохируннахви фи луготит турк" -"Туркий тилларнинг нахв коидалари" деб аталган. Аммо ушбу асар бизга етиб келмаган, бу китоб янада мураккаброк, шу боисдан унинг ёзилиши янада купрок вактни олган эди(С.М.Муталлибов - 1960, 16-бет).

НАТИЖАЛАР

Олимнинг навбатдаги китоби "Девону лугати-т-турк" шу даражада кенг камровли, мазмунида жуда куплаб маълумотларни туплаб олган кимматли, айтиш мумкин, киймати йук асарки, бундай китобни ёзиш учун уша давр эмас, хозирги илм-фан ривожланган бир пайт чамаси билан хам унлаб йиллар кифоя килмаслиги аник. Бу борада Махмуд Кошгарий узи ушбу асарида изох бериб шундай ёзади. "Нок йили туркларнинг ун икки йил номларининг биридир. Бу китоб (Девону лугати-т-турк -А.Н.)нинг ёзилган йили нок йили эди" (Махмуд Кошгарий - ДЛТ. III т., 116-бет). Яъни хижрий 469-йил, милодий 1068 йил, олимнинг кексайган даврига тугри келади. Асарнинг ёзилиб битган йили аник булса хам китоб устида олим канча вакт ишлагани хакида бирор маълумот йук. Асарнинг хажман катталиги, куп киррали экани, унда жуда куп мухим илмий масалалар ечимининг мавжудлиги, китоб билан муаллиф 15 йил ишлаган деган ривоятнинг тугри эканлигига шубха колдирмайди (С.М.Муталлибов - ДЛТ, I т., 27-бет). Чунки Махмуд Кошгарий девон устида ишлар экан, китобда келтирилган маълумотларни кандайдир мукаддам ёзилган манбалардан кучириб олмасдан, балки уша даврнинг жонли тарзда сузлашувчи кишиларидан, уша суз эгалари туркий кавмлар яшаган юртларни кезиб уларни донама-дона дур каби териб олиб тизимлаштирди. Бундай ута мураккаб ва куп вакт талаб килувчи тадкикот узок йиллар давом этиши табиий эди. Ушбу жараённи урта асрларга хос техника, транспорт, хизмат курсатиш (овкатланиш, дам олиш, ювиниш, даволаниш, харакатланиш-юриш ва хакозо) тизимлари суст ривожланган даврга тенглар булсак, у яъни биз "саёхат" деб атаётган машаккатли сафар - экспедиция Махмуд Кошгарий учун накадар огир кечганлигини чукур англаш имконияти тугилади. Халкда "Табиб табиб эмас, бошидан кечирган табиб" деган утли накл мавжуд. Ушбу сатрлар муаллифи неча бор тог-тошлар, биёбонлар буйлаб ун, нари борса ун беш кун (ун беш йил муттасил эмас ахир) пиёда саёхат килар эканман, Носир Х,исрав, Махмуд Кошгарий, Ибн Батута каби устоз сайёх олимларнинг накадар чексиз ирода, метин саботга эга фан фидоийлари эканликларини чин дилдан хис киламан. Махмуд Кошгарий Юкори Чиндан бошлаб бутун Мовароуннахр (Самарканд,

Бухоро, Кеш ва хк.), Хоразм, Фаргона, Бухорога кадар чузилган кенг ва катта худудни бирма-бир кезиб чикди ва ушбу худудда яшаган уруглар, кабилалар, халкларнинг узини, уларнинг касб-корларини, турар жойларини нуфузларини аниклади ва уларнинг тилларини синчиклаб урганди. Натижада катта худуд буйлаб яшовчи халкларнинг, уругларнинг тилларини жуда пухта, мукаммал аниклашга муваффак булди (С.М.Муталлибов - ДЛТ., I т., 16-бет). Уша урганилган ва тупланган сузлар таркибида нафакат лингвист, этнограф ёки тарихчи, балки бизни яъни географларни хам кизиктирувчи куплаб халк географик терминлари хам мавжуддир.

Махмуд Кошгарий хаёти сахифаларидан Богдод вокеалари хам кизик кечинмали урин олган. Бу борада шаркшунос олим ва шоир, давлат арбоби Носир Мухаммад 1068-йили у ( Махмуд Кошгарий - А.Н.) вазият такозоси билан ислом дунёси олимлари йигилган ва илм-фан марказига айланган Богдод шахрига боради. Натижада бу ерга йигилган олимлар мулокотида булиб, илм-фан ютуклари билан якиндан танишган. Шу билан биргаликда Богдодда мавжуд булган илмий мухитдан унумли фойдаланган. 1072-1074-йилларда у Богдод шахрида машхур "Девону лугатит турк" асарини ёзиб битирди (Н.Мухаммад - 2010, 64-бет). Аммо кайд этилган бу сана, гуё айрим тадкикотчилар даъво килгани каби "Девону лугатит турк" икки-уч йил давомида ёзиб тугалланди, деган маъно бермайди. Балки у, ушбу комусий асарнинг айрим тузатишлар билан тугалланган санасинигина курсата олади холос. Зеро Махмуд Кошгарий ушбу асарини биз юкорида кайд килганимиз ва купгина Кошгарийшунослик билан мукаддам шугулланган устозлар таъкидлаганлари каби ушбу жараён 15-20 йилни уз ичига камраб олган, дея фикрлаш мантик мазмунига бирмунча якиндир.

Дарвоке Богдод шахри илм-фан маданият маркази сифатида илк урта асрларданок шухрат козона бошлаган эди. У халифа Хорун ар-Рашид хамда унинг угли ва издоши халифа ал-Маъмун даври (850 йиллар)да узининг юксалиш чуккисига кутарилди. Ушбу шахарда "Байт ул Х,икма" - хикматлар уйи яъни Маъмун Богдод фанлар академияси ташкил этилиб, замонасининг буюк донишмандлари, юртдошларимиз, ушбу академия шайхул раиси - Мусо Хоразмий, унинг ёнида ал-Фаргоний, Марвлик Марвазий каби олимлар дунё фани цивилизацияси учун етакчилик килдилар. Шу муносабат билан Богдодда кучли илмий мактаб шаклланди, натижада Диний-дунёвий илмларнинг барча йуналишлари кейинчалик хам гуркираб ривожланди. Бу холат Махмуд Кошгарий яшаган XI асрда хам анча баркарор эди. Ота-бола маърифатпарвар

халифалар Хорун ар-Рашид, халифа ал-Маъмун ва унинг издошлари йигилган Богдоддаги саройда улкан кутубхона шаклланган. Бу орада дунёнинг барча бурчакларида мавжуд булган илм-фан наъмуналари йирик асарлар тарзида кутубхона токчаларини безаб турар, ноёб китоблар улкан сандикларни лик тулдирган эди. Юнон, санскрит, хинд, хитой, турк тилидан араб тилига, араб тилидан бошка тилларга угирилган ноёб таржималар халифа саройининг курки, безаги, гурури булган. Улар Х! асрда хам халифа Хорун ар-Рашид ва халифа ал-Маъмун давридан карийб икки юз йил кейин хам хамон Богдод кутубхоналарида уз укувчиларини кутиб тахт турар эди (Н.В.Гогол- 2000). Бу холатдан Махмуд Кошгарий бехабар булмаслиги мумкин эмас бир юмуш булгани холда, уни айнан уша туйгу илм-маърифат марказига етакланлигини ажабланарли вокеа деб булмайди.

МУ^ОКАМА

Шу боисдан Махмуд Кошгарий Богдодда пайдо булди ва саййидимиз, улугимиз Абулкосим Абдуллох бинни Маухаммадил Муктадо биамриллохга армугон этилган (Б.Тухлиев.2020й). Бизнинг фикримизча Махмуд Кошгарий китобини буюк давлат арбобига элтар экан, ундан моддий манфаат, мукофот кутмаган. Аксинча у узи ёзган асарнинг илмий салмоги нечоглик залворли эканлигини пайкослаб турган ва айни замонда уни дунёнинг энг бой маърифат масканларидан бири, Богдод кутубхонасида сакланишини ва шу оркали келгуси авлодларга нафи тегишини жуда истаган булиши эхтимолдан йирок эмас. Зеро у уз девонида куйидаги мазмунли халк наклини келтиради: Алгил угут мендин, огул эрдан тила, Бойда улуг билга болуб, билгин ула.

Мазмуни: эй углим, мендан угит насихат ол, одобли ва тарбияли булишга тириш, токи эл ичида зур олим булиб танил ва улар орасида одоб ва илм таркат (Махмуд Кошгарий - ДЛТ, I т, 85-бет). Бу даврда Махмуд Кошгарий халк наклида айтилгани каби зур олим булиб етишган эди. Аммо илмини таркатиш учун урта асрлардек маориф, оммавий ахборот воситалари суст ривожланган бир даврда, илм таркатишнинг ягона йули ёзган китобини машхур кутубхоналарга топшириш эди холос. Чамаси Махмуд Кошгарий тугри йул тутди, яратган бебахо асарининг нусхасини Богдод кутубхонасига халифа оркали топширди ва бизга кадар етиб келишини таъминлади.

ХУЛОСА

Хулоса урнида айтиш мумкинки, Махмуд Кошгарийнинг буюк китоби "Девону лугатит турк" шу даражада кенг камровли, тарбиявий мазмунга бой жуда куплаб маълумотларни туплаб олган кимматли асар дейиш мумкин, у шу кадар киймати йук асарки, бундай китобни ёзиш учун уша давр эмас, хозирги илм-фан ривожланган бир пайт чамаси билан хам унлаб йиллар кифоя килмаслиги аниклиги курсатилган.

Махмуд Кошгарий уша даврнинг жонли тарзда сузлашувчи кишиларидан, уша суз эгалари туркий кавмлар яшаган юртларни кезиб туплаган халк наклларини, халк маколларини, халк терминларини, уша худудларлар халклари тилларига доир купгина шу каби маълумотларни хар бирини кетма-кетликда териб чикиб тизимлаштирган. Бундай ута мураккаб ва куп вакт талаб килувчи тадкикот узок йиллар давом этиши табиий эди. Ушбу жараённи урта асрларга хос техника, транспорт, хизмат курсатиш тизимлари суст ривожланган даврни тасаввур киладиган булсак, Махмуд Кошгарий учун накадар огир кечганлигини чукур англаш имконияти тугилади. Натижада катта худуд буйлаб яшовчи халкларнинг, уругларнинг тилларини жуда пухта, мукаммал аниклашга ва изохлашга муваффак булганлиги асосли ёндашувлар борасида ёритиб берилган.

REFERENCES

1. Абдурахмонов Ф, Муталлибов С. "Девону лугатит турк" Индекс. Узб. Ф.А нашриёти 1967, 512-бет.

2. Гогол Н.В. Ал-Маъмун. Асрор Низомов таржимаси. Т.; "Сирли олам" 2000 йил июнь сони.

3. Махмуд Кошгарий "Девону лугатит турк" I том Т.; Узб. ССР Ф.А. нашриёти

1960, 449-бет.

4. Махмуд Кошгарий "Девону лугатит турк" II том Т.; Узб. ССР Ф.А. нашриёти

1961, 427 бет.

5. Махмуд Кошгарий "Девону лугатит турк" III том Т.; Узб. ССР Ф.А. нашриёти 1963, 46- бет.

6. Мухаммад Н. Турон давлатлари йилномаси (Милоддан аввалги III асрдан, милодий ХХ аср бошларига кадар). Т.; 'NERVUS" 2010, 127-бет.

7. Муталлибов С.М. XI асрнинг улуг тилшунос олими Махмуд Кошгарий "Девону лугати-т-турк" I том Т.; Узб. Ф.А. нашриёти 1960, 17-бет.

8. Тухлиев Б. Юсуф Хос Хржибнинг "Кутадгу билиг" асари. Т.; "Узбекистон 1991 йил, 60-бет.

9. Узбек энциклопедияси. XIV том, 1980, 182-бет. Корахонийлар.

10. Хасанов.Х. Махмуд Кошгарий Т.; Узфанакадемнашр. 1963, 77-бет.

11. Саттаров Абдисамат Умиркулович, Намозов Джурабек Абдуазизович, Раджабов Фуркат Туракулович. (2021 год). Влияние пастбищного животноводства на сельскохозяйственные угодья Самаркандской области. Annals of the Romanian Society for Cell Biology , 25 (2), 447-451. Получено с http://annalsofrscb.ro/index.php/journal/article/view/969

12. Мухаммадисмоил Мухитдинович Махмудов, & Дилфуза Махмудовна Дусмуродова (2021). ТОШКЕНТ ВИЛОЯТИ САНОАТ ЭКОЛОГИЯСИНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ. Academic research in educational sciences, 2 (4), 646-654. doi: 10.24411/2181-1385-2021-00642

13. Фуркат Туракулович Ражабов, & Азиза Абдуллаевана Олимова (2020). ТАЪЛИМ МУАММОЛАРИ ЕЧИМИДА ИННОВАЦИОН КЛАСТЕРНИНГ АХАМИЯТИ (ГЕОГРАФИЯ ТАЪЛИМИ МИСОЛИДА). Academic research in educational sciences, (3), 697-702.

14. Oybek Uralovich Abdimurotov (2021). "YEVROSIYO MATERIGI"NI O'QITISHDA "KEYS STADI" METODIDAN FOYDALANISH USULLARI. Academic research in educational sciences, 2 (1), 377-382. doi: 10.24411/2181-13852021-00048

15. Akbar Orolovich Shernaev (2021). GEOGRAFIYA DARSLARIDA "GEOGRAFIK SAYOHAT USULI" DAN FOYDALANGAN HOLDA DARSLARNI TASHKIL ETISH. Academic research in educational sciences, 2 (1), 370-376. doi: 10.24411/2181-1385-2021-00047

16. Sherzod Ibroim O'Gli Ibroimov, & Saida Zunnunovna Mirzarahimova (2021). GEOGRAFIK NOMLARNING YOZILISHI VA TRANSKRIPSIYASI. Academic research in educational sciences, 2 (1), 789-798. doi: 10.24411/2181-1385-202100100

17. Lobar Vohidovna Djurayeva, & Muhammadbek Norbek Ogli Berdiqulov (2021). UMUMIY O'RTA TA'LIM MAKTABLARIDA GEOGRAFIYA FANINI O'QITISHNI YANADA RIVOJLANTRISH. Academic research in educational sciences, 2 (1), 128-132. doi: 10.24411/2181-1385-2021-00017

18. Мухаммадисмоил Мухитдинович Махмудов, & Сабохат Кадиркуловна Ахмедова (2021). БУХОРО ВИЛОЯТИДА ЭКОТУРИЗМНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА "ЖАЙРОН" ЭКОЛОГИК МАРКАЗИНИНГ АХАМИЯТИ. Academic research in educational sciences, 2 (3), 544-553. doi: 10.24411/2181-1385-2021-00436

19. Джумабаева, С. К. (2020). ГЕОГРАФИЯ ФАНИНИ УКИТИШ МЕТОДИКАСИ ФАНИНИ УКИТИШДА НОАНЪАНАВИЙ МЕТОДЛАРНИНГ УРНИ ВА АХДМИЯТИ. Academic research in educational sciences, (4), 663-671.

20. Фуркат Ражабов, Лобар Джураева, & Асрор Махмадалиев (2020). УЗБЕКИСТОН ФЕРМЕР ХУЖАЛИКЛАРИ: РИВОЖЛАНИШИ, ИХТИСОСЛАШУВИ, ГЕОГРАФИЯСИ. Academic research in educational sciences, (3), 674-686.

21. Shernaev, A. O. (2020). GEOGRAFIYA DARSLARINI O'QITISHDA ATLAS VA XARITALAR BILAN ISHLASH TEXNOLOGIYALARI. Academic research in educational sciences, (4), 657-662.

22. Шерзод Иброим Угли Иброимов, & Актути Араповна Туйчибекова (2021). БОШЛАНГИЧ СИНФ УКИТУВЧИСИ ФАОЛИЯТИДА МУЛОКОТ МАДАНИЯТИ ВА ПСИХОЛОГИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ (ТАБИИЙ ФАНЛАР МИСОЛИДА). Academic research in educational sciences, 2 (Special Issue 1), 456-471.

23. Ражабов, Ф. Т., & Абдимуротов, О. У. (2020). ТАБИИЙ ГЕОГРАФИЯ КУРСЛАРИДА АМАЛИЙ МАШГУЛОТЛАРНИ ТАШКИЛ КИЛИШДА ЯНГИ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ КУЛЛАШ УСЛУБИЁТИ. Academic research in educational sciences, (4), 663-671.

24. Jurayeva, L. V., & Yeshinbetova, G. A. (2020). NOZOOGEOGRAFIK VAZIYATNI YAXSHILASHNING IJTIMOIY-IQTISODIY VA EKOLOGIK МиАММ^АКМ O'RGANISH PRINSIPLARI. Academic research in educational sciences, (4), 630-638.

25. Махмудов Мухаммадисмоил Мухитдинович (2018). Андижон вилояти туристик салохияти ва унинг минтака ривожланишига таъсири. Экономика и финансы (Узбекистан), (6), 21-26.

26. Шерзод Иброим Угли Иброимов, & Гулчехра Курдашевна Юсупова (2021). БОШЛАНГИЧ СИНФЛАРДА УКУВ ЖАРАЁНИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ (ТАБИАТШУНОСЛИК ФАНИ МИСОЛИДА). Academic research in educational sciences, 2 (Special Issue 1), 370-378.

27. Мухаммадисмоил Мухитдинович Махмудов (2021). ИКТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА АНДИЖОН ВИЛОЯТИДА ТУРИЗМНИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯ КИЛИШ МАСАЛАЛАРИ. Academic research in educational sciences, 2 (2), 880-891. doi: 10.24411/2181-1385-202100277

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.