Научная статья на тему 'ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР АНТРОПОНИМЛАРНИНГЭТНОМАДАНИЙ АСОСЛАРИ'

ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР АНТРОПОНИМЛАРНИНГЭТНОМАДАНИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўзбек антропонимикаси / фанлараро алоқадорлик / этномаданий омил / социомаданий омил / полином антропонимлар / бадиий матн.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Анданиязова Дилрабо Рўзиқуловна

Антропонимларда муайян бир этноснинг тарихий ва ижтимоий аҳволи ҳақидаги маълумотлар кодланган бўлади. Шу жумладан, ўзбек халқининг антропонимлари ҳам лингвомаданий жиҳатдан беқиёс маълумотларни ўзида жамлаган воситалардир. Ушбу мақолада туркий халқларантропонимларини фанлараро алоқадорлик тамойилларида ўрганишнинг аҳамияти, антропонимларда этномаданий омилларнинг ўрни, номларнинг бадиий матндаги хусусиятлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР АНТРОПОНИМЛАРНИНГЭТНОМАДАНИЙ АСОСЛАРИ»

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

ТУРКИИ ХАЛ^ЛАР АНТРОПОНИМЛАРНИНГ ЭТНОМАДАНИЙ АСОСЛАРИ

Анданиязова Дилрабо Рузикуловна

Филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), dotsent andaniyazova1406@gmail.com. Tel. +99890 7881406 https://doi.org/10.5281/zenodo.10792183

EURASIAN |0URNAL OF SOCIAL SCIENCES

PHILOSOPHY AND CULTURE

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 01st March 2024 Accepted: 06th March 2024 Online: 07th March 2024 KEYWORDS

Узбек антропонимикаси, фанлараро алоцадорлик, этномаданий омил,

социомаданий омил, полином антропонимлар, бадиий матн.

Антропонимларда муайян бир этноснинг тарихий ва ижтимоий ауволи щцидаги маълумотлар кодланган булади. Шу жумладан, узбек халцининг антропонимлари %ам лингвомаданий жщатдан бециёс маълумотларни узида жамлаган воситалардир. Ушбу мацолада туркий халцлар антропонимларини фанлараро алоцадорлик тамойилларида урганишнинг ауамияти, антропонимларда этномаданий омилларнинг урни, номларнинг бадиий матндаги хусусиятлари ёритилган.

Хозирги узбек тилидаги антропонимларни фацат лингвистик нуцтаи назардан эмас, балки фан тармоцларининг махсус методларидан унумли фойдаланган х,олда таджик; этиш тилшуносликнинг долзарб масалаларидан бири х,исобланади. Бу борада тарих, адабиёт, халц огзаки ижоди, география, археология, этнография, социология, диншунослик, санъатшунослик, маданиятшунослик, улкашунослик, мантиц ва фалсафа каби фанларнинг тилшунослик билан х,амкорлик цилишидан фацат бир томон эмас, х,амкорликдаги барча фанлар у ёки бу тарзда муайян ютуцца эришишлари табиийдир. Атоцли тилшунос Шоабдурах,монов бундан 12 йил муцаддам ёзган бир мацоласида бундай манфаатли х,амкорликнинг заруратини шундай изох,лаган эди: "Антропонимларни туплаш ва тадциц этиш тилшуносликнигина эмас, фаннинг бошца сох,аларини х,ам цизицтириб келмоцда. Антропонимлар физиклар, биологлар, психологларнинг х,ам эътиборини торта бошлади. Улар антропонимларни ташкил этган товушлар ва уларнинг талаффузидаги вибрация (тебраниш), товушларни ифода этувчи х,арфларнинг алифбо тартибидаги урни орцали ном эгаси тацдири, характери, феъл-атвори, жисмоний ва рух,ий х,олатларини билиш мумкинлигини айтмоцдалар. Антропонимлардаги товушлар уйгунлигида муайян бир генетик ва ижтимоий берилувчанлик мавжуд деб х,исоблайдилар. Дарх,ацицат, бу сохдда биолокация усулида тажрибалар утказиб, назарий хулосалар берган Белоруссия Фанлар академиясининг мухбир аъзоси Альберт Вейник х,ар цандай антропонимнинг бахтлилик даражасини аницлашга муваффац булдики, бу айни вацтда номларнинг матлуб ва номатлуб

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

булиши инсон х,аётида катта ах,амиятга эга эканлигини курсатиб берди." (Шоабдурах,монов: 2003, 20.)

Антропонимларни урганиш чогида тупланган материаллар бир неча катламда куздан кечирилади. 1. Тарихийлик нуктаи назаридан. Бунда материалнинг "эскилик-янгилик" жих,ати текширилади. К^айси даврда куп кулланилгани, энг эски намунаси кайси манбада, кайси даврда учраши кабилар тах,лилга тортилади. Масалан, Мелс, Телман, Эрнест, Бернора, Берта, Зоя, Клара, Майя, Марат, Маузер, Московбой, Эльбрус, Флора, Фидель каби антропонимлар узбек жамиятида социополитик мафкуранинг оммалашиши натижасида пайдо булган. Хвалима, Тамара, Турсуной каби антропонимлар этномаданий жих,атдан эски булгани билан мамлакат микёсида оммалашиши ижтимоий х,аётдаги муайян мафкуравий омиллар билан боглик;. (Бу хусусда атрофлича маълумот учун ;аранг: Бегматов:2013, 15-20) 2. Этномаданий жи;атдан. Антропонимнинг ;айси этноснинг лисоний фондига тааллукли эканлиги ани;ланади. Ономастиканинг хал;аро ми;ёсдаги оммалашган жих,ати шу нуктада я;;ол куринади. Масалан, машхур шахсларнинг исми оркали уларнинг этномаданий ма;омини ани;лаш, кайси ирк, миллат ва элатга мансублигини башорат ;илиш амалиёти куп кузатилади. Бунда, албатта, этимологик тах,лилга мурожаат килинади. Этимологик жих,атдан у ёки бу исмнинг кайси миллат тилига мансублиги ани;лаштирилади. 3. Лингвомаданий жи;атдан. Ер юзидаги х,ар бир хал;, сони ва яшаш тарзидан ;атъи назар, алохдда бир маданият х,исобланади. Уша маданиятга тааллукли х,ар ;андай унсур айни пайтда лингвомаданий хазинани бойитади. Ономаст олим В.А.Никонов таъкидлаганидек "Антропонимика муайян хал; х,а;ида маълумотлар берувчи кимматли манба булиб, у утмишдаги ах,олининг этник таркиби, маданияти, яшаш тарзи, эътикодларини ойдинлаштиришга ёрдам беради. Антропонимика этнография, тарих, социология, маданият билан чамбарчас богликдир. (Никонов: 1974, 56.)

Антропонимларда муайян бир шахс ёки этноснинг тарихий ва ижтимоий ах,воли х,акидаги маълумотлар кодланган булади. Шу жумладан, узбек халкининг антропонимлари х,ам лингвомаданий жих,атдан бекиёс маълумотларни узида жамлаган воситалардир.

Халкимизда кадимдан фарзандга исм куйишнинг узига хос йул-йурик ва анъаналари мавжуд. Х,атто диний эътикоднинг узгариши х,ам куплаб исмларимиздаги узимизга хос изларни учириб ташлай олмаган. Масалан, Ойбика, Ойсулув, Ойхон, Куёшхон, Бурибой, Бойбури, Авазхон, Гуругли, Бургут, Калдиргоч, Тойчи, Тангриберди, Урмон, Тошбой, Болта, Теша ва бошка исмларда ислом динидан олдинги этномаданий мотивлар сакланиб колган. Бундай исмларнинг генезиси х,акида номшунос олим Эрнест Бегматов "Тангриберган, Тангриберди, Тангрицул, Кувончбек, Ойзода, Ойхон каби исмлар осмон, куёш ва ой культи билан алокадор булиб, аждодларимизнинг ер ва кук "тангри"ларга сигинганлигини яккол курсатувчи мисоллардир" деган фикрни илгари сурган эди. (Бегметов: 1965, 18) Туркман тили тарихи буйича кимматли тадкикотларни амалга оширган З.Б.Мух,аммедова х,ам бундай исмлар х,акида уз фикрини шундай билдирган эди: "Бизнингча, энг кадимий номлар сифатида, табиат х,одисалари, куёш, ой, усимликлар ва х,айвонлар номларига бориб такаладиган антропонимларни х,исоблаш керак". (Мухаммедова: 1973, 45)

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

Ko3o; xa^K aHTponoHHMHKacHHH Tag;H; KH^raH TRflmyHoc Oapuga AmHMxaHOBa 6y xycycga KyHugaru ^HKp^apHH H^rapu cypraH: "mcm $ap3aHg TyFH^raHgaH eTTH KyH yTH6 ;yHH^agu. ^acT^a6KH HCM^ap ;yflaH Ba KyHga^HK Hm^aTH^aguraH cy3^apgaH TaH^aHagu. Maca^aH: Eypu6au, KyuAu6au, Wemu6au, AAmuH, KyMuc, KyMuc6eK, EeKmau, Eapuc, KymwaH, TeMup6ex, KyH6ex Ba x,oKa3o. KypHHu6 TypraHHgeK, Ma3Kyp HCM^apHHHr KyHRflHmHga этнoмagaннH MOTHB^ap MaB^yg. fflyHHHrgeK, oh, ;yem, tof, gape, Ky^ Ka6H Ta6uHH ^HCM^apra TonHHHm 6H^aH 6of^h; MH^o^orHK TymyHHa^ap HerH3Hga maK^aHraH HCM^apgHp: AucyAy, AuxaH, Audau, KyHau, KyH6eK, AuKyH, Taymau, Tay6au, KyASau, KyAmau, Eypu6au Ba 6om;a^ap". (AmHMxaHOBa: 2007, 18)

TypK ^o^bK^opmyHOcH Bax,aggHH Yre^HUHr "TypK MH^o^orHacH" hom^h KHTo6Hga TypKHH xa^;^apHHHr Ke^u6 HH;umu x,a;ugaru gocToH^apgaH cy3 ropuTH^agu. Ke^Tupu^raH MHco^apga oh Ba ;yem 6u^aH a^o;agop aHTponoHHM^apHHHr reHe3Hcu x,a;Hga x,aM Ma^yMoT 6op: "ABBa^ cyB, oTam, Tynpo;, maMo^ - TypT yHcyp HpaTH^u6gH. M^K hhcoh By^ygura aHa yma TypT yHcyp ^ofi^aHH6gH. Ty;;H3 oh Ty^raHga 6up hhcoh npa^H6gu. YHHHr hcmhhh "OHoTa" ge6 aTa6gu. Ouoma Ba Oudada hcmh myHgaH ;o^raHMum. OgaM3ogHHHr a^gogu OHgaH 6om^aHraH экaн". (Ogel: 2006: 479-480)

TypKHH xa^K^ap TapuxHHH, 6op^u; Ba hhcoh x,a;HgarH TacaBByp^apHHH, amam Tap3HHH, MagaHuaTHHH ypraHHmga ;agHMHH e3Ma MaH6a^apgaH 6upu 6y^Mum "YFy3HoMa" acapuHHHr ax,aMHATH 6e;Hecgup. By acapga TypKHH xa^K^apHHHr ^ap3aHg^apra hcm 6epum Tap3H 6u^aH 6of^h; этнoмagaннH H3^ap caK^aHraH. BaxTHep Mca6eK Ta6gu^Hgaru MaTHgaH o^HHraH ;yHugaru napHaga Ma3Kyp aH^aHaHH KypumHMH3 MyMKHH:

"KopoHFy^HK 6ocgu. KyKgaH 6up epyF (Hyp) Tymgu. KyHgaH paBmaHpo; oHgaH a^THpo;po; эgн. YFy3 ;ofoh 6opu6 KypgHKHM ym6y epyF^HK HHHga 6up ;h3 6op экaн. E^fh3 y3H yTHpap эgн. ^yga KypKaM 6up ;h3 эgн. YHHHr 6omuga oTam HypugaH 6y^raH ep;HH. Bup xo^H (MeHru) 6op эgн. Xyggu O^thh ;o3h; ro^gy3HgeK эgн. By ;h3 myHHa^HK KypKaM эgнкнм, Ky^ca KyK TaHrpu x,aM Ky^ap, HHF^aca KyK TaHrpu x,aM HHF^ap эgн. YFy3 ;ofoh yHH Kypu6, y3HgaH KeTgu: ;aTTH; ceBH6 YHHHr 6u^aH eTgu-TH^arura eTgu

(;h3) ^oMH^agop 6y^gu. KyH^ap yTH6, TyH^ap yTH6 Ky3H epugu. Yh yFH^ 6o^a TyFgu. BupHHHHcura KyH ge6 ot ;yHgu^ap. MKKHHHHcura Ou ge6 ot ;yHgH^ap. YHHHHHcura WAdy3 ge6 ot ;yHgu^ap. ^Ha 6up KyHH YFy3 ;ofoh oBra KeTgu. Bup yT^o; opacuga gapaxTHH Kypgu. By eFoHHHHr KaBaruga 6up ;h3 6y^u6, e^FH3 y3H yTHpap эgн. flxmu, KypKaM 6up ;h3 эgн. YHHHr Ky3H KyKgaH ^aM KyKpo; эgн. Con^apu gape MaB^ugaH, THm^apu HH^ygaH эgн. fflyHHa^HK HupoH^u эgнкнм: yHH KypraH ep HHcoH^apu: "^oh-^oh, box,-box, ;o^aMH3" gep, Ba cyTgaH ;HMH3ra aH^aHap эgн^ap. YFy3 ;ofoh yHH KypraH, y3HgaH KeTgu, roparura oTam Tymgu. Yhh ceBH6 ;o^gu, o^gu. Y 6u^aH eTgu. Tu^arura eTgu. Bo^ara (;h3) ^oMH^agop 6y^gu. KyH^ap, TyH^ap yTH6, cyHr Ky3H epugu. Yh yFH^ 6o^a TyFgu. BupHHHHcura KyK ge6 ot KyHumgu. MKKHHHHcura Tof ge6 ot KyHumgu. YHHHHHcura TeHeu3 ge6 ot ;yHumgH. fflyHgaH cyHr YFy3 ;ofoh KaTTa TyH 6epgu". (YFy3HoMa: 2007, 14.)

AHTponoHHM^ap h^thmoh ^oguca cu^aTHga coцнoмagaннH Tag;u;oT^ap goupacuga ypraHH^umu 3apyp. HyHKH aHTponoHHM^ap Ta6uaTaH ^aMHHT a^3o^apHHH 6Hp-6upHgaH a^paTHm э^тнe^нgaн Ke^u6 HH;;aH. By x,a;ga O3ap6aH^:oH TH^myHocu Ho6aHoB myHgaH $HKpHH H^rapu cypagu: "McM^apHHHr Tapuxu yma hcmhh ;y^^aeTraH xa^;HHHr Tapuxu ;agapgup. M^K hhcoh ^aMoacu - ou^a Ba ;a6u^a th3hmh naHgo 6y^raHga ou^a eKH ;a6u^a

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

аъзоларини бир-биридан ажратиш, фарзандларни бир-биридан фарклаш эхтиёжини туйган. Бошкача айтадиган булсак, оилада ёки кабилада якинлик (унсият) ва узоклик (мухталиф) муносабатида булган кишиларни узаро фарклаш эхтиёжи уртага чикади. Бу эхтиёжни копламок учун жамоадаги кишиларга турлича мурожаат килиш керак булган ва х,ар бирига алохида ном бериш заруратга айланган. Исмлар кишилик жамиятининг пайдо булиши билан уртага чиккан ва жамият тараккиётининг барча боскичларида жамият билан бирга инкишоф этмокдадир. Демак, антропонимлар халк тарихи билан чамбарчас холда шаклланади". (Чобанов: 1983,10)

Фанда полиним антропоним тушунчаси мавжуд. Жонли тилда бир кишига оид бир неча исмнинг кулланилиши куп кузатилади. Бошкача айтганда, кишининг расмий ва гайри расмий исмларининг жами полиним антропонимларни ташкил килади. Масалан, куп холларда кишининг асл исми урнига оиладан кимдир эркалаб ёки турли этномаданий сабаблар туфайли фаркли исм билан атайди ва шу ном унинг исмига айланиб кетади. (Чобанов: 1983, 46)

Халцимизда дин пешволари, азиз авлиё ва анбиёларнинг, сахобаи киромларнинг исмларига хам алохдда хурмат курсатилади. Мазкур шахсларнинг исмлари олдидан ёки исмидан сунг, хазрат, хазратим, хожа, хожам, пир, пирим каби изохловчиларнинг келтирилиши ана шундай этномаданий мотивация билан изохланади. Тилшунос А. Омонтурдиев кайд килинган диссертациясида мазкур холатни табу ва эвфемалаштириш натижасида хосил булганлигини таъкидлайди: "Нутцнинг этик-эстетик талаб нормаси табулаштирилган, очик ёки тугридан-тугри тилга олиш нокулай булган вокеликлар, хусусан, энг куп мурожаат воситаларининг эвфемалаштирилишига асос булади". (Омонтурдиев: 2009, 49)

Олим фикрини тасдиклаш учун куйидаги мисолни келтиради: "Бу зот эл орасида Бацоуддин Балогардон, Бацоуддин пирим, Девонаи Бацоуддин, Девонаи Бацоуддини Бухорий; уламо ва авлиёлар орасида Бацоуддин Муцаммад Нацшбанд, Шайх Бацоуддин, Хазрати эшон, Хожаи бузруг исмлари билан машхур. Ул зотни шогирдлари, замондошлари ва бутун халк пирнинг асл номини тилга олишни беодоблик хисоблаб, Хазрати хожа, Хазрат хожамиз деб улуглардилар". (Бокир: 1993, 208)

Келтирилган парчадан куриниб турибдики, полиним антропонимнинг уртага чикиши мазкур шахсга нисбатан хурматнинг баландлиги билан боглик;. Яъни бу ерда табу ва эвфемия бевосита сабаб булолмайди. Куп исмлиликнинг уртага чикишига мурожаат воситаларининг эвфемалаштирилишини сабаб килиб курсатадиган булсак, табу ва эвфемалаштиришнинг узига нима сабаб булган деган хакли савол тугилади. Айтиш мумкинки, халк суперсоциум сифатида муайян этномаданий колиплар, коидалар, анъана ва расм-русмлар доирасида харакатланади. Жамиятдаги алохида кишиларга курсатиладиган юксак хурмат баъзан мурожаат воситаларининг эвфемалаштирилишига хам йул очади. Буни юкоридаги мисолда куришимиз мумкин.

Бу деярли барча халкларда мавжуд ходисадир. "Суз магияси билан боглик одамнинг чин отини яшириш - табулаштириш, шу сабаб лакаб бериш Европа халкларида хам кучли булган. В.Н.Перетрухин ёзади: "Русларда хам чукинтириш пайтида христианча ном беришдан ташкари, лакаб (норасмий ном) билан аташ одати узок давом этган. Баъзида одамнинг учта номи (лакаб ва иккита христианча ном)

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

булган: бири ошкор, кейингилари яширин. Яширин номи факат болани попга олиб борган шахс ва унинг энг якин кишиларига маълум булган. Бунда боланинг чин номи уни ёмон кузлардан, касалликлардан саклаш учун яширилган. Шундай холатлар хам булганки, хамма танишлари Дмитрий деб юрган одам улганда -дафн вактида поп унинг номини Федот деб тилга олади. Шундагина кишилар мархум Дмитрий эмас, Федот эканлигини эслашади". (Омонтурдиев: 2009, 40).

Туркий халкларда хам мазкур ходиса кенг таркалган булиб тадкикотчилар эътиборидан назарда колмаганлигини таъкидлашимиз мумкин. Масалан, Чобанов бунга оид бир неча далилни келтиради. "Бир шахарда янги тугилган фарзандга Биннат исми берилади. Бу исм барча расмий хужжатларда кайд килинади. Лекин бу фарзанд оила даврасида рангининг корамтирлигидан келиб чикиб Гара (Кора) деб эркаланади ва бола махалла-куйда хам шу исм билан танилади. Гара вояга етиб оила куради. Х,амма Гаранинг асл исмини унутиб юборади. Бир сабаб билан юкори ташкилотлардан шахар кенгашига мазкур киши хакида маълумот сураб ёзилган хат келади. Масъул кишилар текшириб куриб бундай кишининг шахарда истикомат килмаслиги хакида юкори ташкилотга жавоб ёзишади. Бошка бир мисол, узим дарс берган мактабда Илёс исмли бир укувчи бор эди. Хамма уни шу ном билан чакирар, журналларга хам айни исм билан кайд килинар эди. Шаходатномаларни имзолаш пайти Княз исми эътиборимни тортди. Дастлаб, бошка мактабдан келган янги укувчи булса керак деб уйладим. Суриштирсам, Илёснинг расмий исми экан". (Чобанов: 1983, 46)

А.Омонтурдиев "куп исмлилик" ходисасини уз тадкикотида эвфемияга боглаб тушунтиради. Туркий халкларда ном беришнинг одатдаги тартиб ва талабидан ташкари, куйидаги сабаблари хам мавжуд: а) расмий ном билан яшаётган бола ёки усмир сурункали касал булаверса, "номни кутаролмади" деб узгартирилади. Натижада, бола кушалок номга эга булиб колади. Бу номнинг иккинчиси сакловчи ном сифатида фаоллашиб кетади; б) оилада бола туравермаса, тугилиб улаверса, навбатдаги тугилган чакалокка, угил-кизлигидан катъи назар, Улмас, Турсун, Тургун, Умрзок, Сотиболди, Худойберди, Яшар, Турдибой, Тоштемир, Бури, Арслон каби исмлар куйилади. (Омонтурдиев: 2009, 39)

Бошка бир туркий халк булган туваларнинг исм куйиш одатида хам полиним антропонимларни юзага келтирувчи этномаданий омил мавжудлигини куйидаги мисолдан куришимиз мумкин: "С.П.Вайнштейн жуда купгина халкларда, жумладан, Тува тилида учрайдиган атокли отларнинг купчилиги оилада болаларнинг улими туфайли ёмон рухлардан саклаш маьносида уларнинг номи тилга олинмаган ёки "куча" номлари куйилган, унинг бирор хусусияти хисобга олинган. Масалан, Чимит, Улмас, Угил бола, К,из, Мерган, Чечак каби. Бу одат дунёнинг купгина халкларида борлиги, хотин эри ва унинг кариндош уругларининг номларини айтмаслигини ёзган". (Омонтурдиев: 2009, 16).

Козок тилшуноси С.Аманжолов антропонимларнинг этномаданий хусусиятлари хакидаги бир маколасида: "Муайян бир халкни танишнинг энг осон йули уша халкнинг уз фарзандларига куйган исмларини ва исмларнинг куйилиш сабабларини урганишдир." (Аманжолов: 2002, 368) Бошка бир козок тилшуноси КЖубанов антропонимларнинг этномаданий жихатини англаш учун козок оилаларидаги бир

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

анъанага эътибор ;аратиш кераклигини таъкидлар экан, кишининг ;айси оилага мансублигини курсатадиган ;адимий одат - аллитерация ва ассонансга асосланган "уйцаш номлаш тамойили" бугунги кунда х,ам яхши са;ланганлигини айтади. Масалан, Опа - Сапа, Шамгали - Муфтигали каби. (Жубанов: 1966, 98.)

Дарх,а;ик;ат, антропонимларнинг этномаданий асосини урганиш ор;али х,озирги х,олатини янада ани; тасаввур ;илишимиз мумкин булади. Х,атто бугунги кунда истеъмолдан бутунлай чи;иб кетган баъзи сузлар, баъзи маънолар, баъзи тушунчалар х,ам антропонимик фондда у ёки бу шаклда са;ланиб ;олган. Масалан: Аваз, Будин, Хубби, Цаюмар ва х,оказо.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, х,ар бир хал;да янги тугилган фарзандга исм куйишнинг узига хос одат ва анъаналари мавжуд булади. Ономастиканинг энг катта бирликларидан булган антропонимларда муайян бир шахс ёки этноснинг тарихий ва ижтимоий ах,воли х,а;идаги маълумотлар, маълум бир хал;нинг миллий-маънавий дунёси, олам ва х,аёт х,а;идаги тасаввурларидан таркиб топган ахборотлар кодланган булади. Шу жумладан, узбек хал;ининг антропонимлари х,ам лингвомаданий жих,атдан бе;иёс маълумотларни узида жамлаган воситалардир. Айни;са, бундай воситаларнинг бадиий асарда кулланилиши узига хос ;онуниятларни намоён ;илади. Бадиий асарлардаги антропоэтонимларни тад;и; ;илишда ато;ли отлар замиридаги этномаданий изларга алохдда эътибор ;аратиш зарур. Чунки ато;ли отлар миллатни утмишдан келажакка богловчи мустах,кам, айни пайтда, ;илдан нозик куприкларидир.

References:

1. Аманжолов С. Казак; тили теориясынын негиздери. - Алматы, 2002.

2. Ашимханова Ф.М. Казак; тилиндеги антропонимдердинг лингвомедени жуйеси. Филол. фанлари канд. ...дисс. Алмати, 2007

3. Бегматов Э. Узбек тили антропонимикаси. - Тошкент: Фан, 2013.

4. Бегметов Э. Антропонимика узбекского языка. -Ташкент, 1965.

5. Бо;ир М. Бах,оуддин Балогардон. -Тошкент: Ёзувчи, 1993.

6. Вайнштейн С.П. Личные имено-термины родства и прозвища у тувинцев // Ономастика. - Москва: Наука, 1969.

7. Горнакова Л.Ю. Лингвопоэтика. Ономастикон текста. //Язык, сознание, коммуникация: Сб. статей. Отв. ред. В. В. Красных, А. И. Изотов. -М.:МАКС Пресс, 2008. Вып. 36.

8. Жанпеисов Е. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведений М.Ауезова). - Алма-Ата: Наука, 1989. - 175 б.

9. Жубанов К. Исследования по казахскому языку. - Алма-Ата, 1966.

10. Йулдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. - Тошкент: Фан, 2008.

11. Махпиров В.У. Имена далеких предков. - Алматы, 1997, - С. 302.

12. Мухаммедова З.Б. Исследование по истории туркменского языка XI-XIV вв. -Ашхабад, 1973.

13. Никонов В.А. Имя и общество. -Москва: Наука, 1974.

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

14. Омакаева. Э.У. Триада "язык - культура - этнос" сквозь призму антропонимии: калмыцкие личные имена в контексте буддийской культуры. //Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН. №2. 2008.

15. Омонтурдиев А.Ж. Профессионал нут; эвфемикаси (чорвадорлар нут;и мисолида) Филол. фанлари док. ...дисс. - Тошкент, 2009.

16. Угузнома. Нашрга тай.: Бахтиёр Исабек. - Тошкент: "Узбекистон", 2007.

17. Чобанов М.Н. Азарбайжан антропонимиясинин асаслари. - Тибилиси: Ганатлеба, 1983.

18. Шоабдурах,монов Ш. Антропонимик формантларнинг таркибий- функционал ривожи х,а;ида // Узбек тили ва адабиёти. - 2003.- №4.

19. Ögel B. Türk Mitolojisi. I. Cilt. Ankara, 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.