Научная статья на тему 'ИНДИВИДУАЛ-ШАХСИЙ ХУСУСИЯТЛАРНИ РИВОЖЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ-ИНСТИТУТЛАРНИНГ РОЛИ'

ИНДИВИДУАЛ-ШАХСИЙ ХУСУСИЯТЛАРНИ РИВОЖЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ-ИНСТИТУТЛАРНИНГ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон / оила / субъект-субъект / характер сифатлари / темперамент тури / Маънавий инсон концепцияси. / человек / семья / субъект-субъект / качества характера / тип темперамента / понятие духовного человека.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Садриддинов Сухроб Рустамжонович

Мақолада шахснинг индивидуал-шахсий хусусиятлари ривожланишида ижтимоий институтларни ўрни, хусусан оила ролининг аҳамияти ва оилавий камол топишда ижтимоийпсихологик омиллар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF SOCIAL INSTITUTIONS IN THE DEVELOPMENT OF INDIVIDUAL PERSONAL CHARACTERISTICS

В статье рассматривается роль социальных институтов в развитии индивидуальноличностных особенностей человека, в частности, значение роли семьи, а также социальнопсихологические факторы в развитии семьи.

Текст научной работы на тему «ИНДИВИДУАЛ-ШАХСИЙ ХУСУСИЯТЛАРНИ РИВОЖЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ-ИНСТИТУТЛАРНИНГ РОЛИ»

Садриддинов Сухроб Рустамжонович,

Тошкент халкаро молиявий бошкарув ва технологиялар университети "Педагогика ва психология" кафедраси доценти, психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), доцент

ИНДИВИДУАЛ-ШАХСИЙ ХУСУСИЯТЛАРНИ РИВОЖЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ-ИНСТИТУТЛАРНИНГ РОЛИ

УУК: 159.9

DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_12_3

САДРИДДИНОВ Р.С. ИНДИВИДУАЛ-ШАХСИЙ ХУСУСИЯТЛАРНИ РИВОЖЛАНИШИДА ИЖТИМОИЙ-ИНСТИТУТЛАРНИНГ РОЛИ

Маколада шахснинг индивидуал-шахсий хусусиятлари ривожланишида ижтимоий инсти-тутларни урни, хусусан оила ролининг ах,амияти ва оилавий камол топишда ижтимоий-психологик омиллар.

Таянч суз ва тушунчалар: инсон, оила, субъект-субъект, характер сифатлари, темперамент тури, Маънавий инсон концепцияси.

САДРИДДИНОВ Р.С. РОЛЬ СОЦИАЛЬНЫХ ИНСТИТУТОВ В РАЗВИТИИ ИНДИВИДУАЛЬНО-ЛИЧНОСТНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ

В статье рассматривается роль социальных институтов в развитии индивидуально-личностных особенностей человека, в частности, значение роли семьи, а также социально-психологические факторы в развитии семьи.

Ключевые слова и понятия: человек, семья, субъект-субъект, качества характера, тип темперамента, понятие духовного человека.

SADRIDDINOV R.S. THE ROLE OF SOCIAL INSTITUTIONS IN THE DEVELOPMENT OF INDIVIDUAL PERSONAL CHARACTERISTICS

The article examines the role of social institutions in the development of individual personal characteristics of a person, in particular, the importance of the role of the family, as well as socio-psychological factors in the development of the family.

Key words and concepts: person, family, subject-subject, qualities of character, type of temperament, concept of a spiritual person.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 12 (133)

Кириш. Инсоният тарихида шахсий хамда жамоавий (гурухий) жихатдан индивидуал шах-сни эхтиёж ва манфаатларини таъминловчи асосий маскан ижтимоий институтлар саналиб, бунда оила, махалла ва бошка таълим-тарбия масканларининг функционал ролини алохида курсатиб утиш мумкин. Психологик жихатдан бу институтларнинг функциясини бошка бир институт бажара олмаслиги, боз устида этноп-сихологик таркибларни узида ифодаланган-лиги ижтимоий-маданий мазмун касб этади. Бу тасдик илмий-психологик тадкикотларнинг Хосиласи саналиб1, Л.В.Куликовнинг курсатиб утишича "амалиётсиз психология узининг асосий максади ва мазмунидан ажраган булиб, инсоннинг мохияти ва унга хизмат килишдан махрум булади"2. Шу сабабли тадкикот воси-таси тарзида ижтимоий-психологик суровдан шахсни ижтимоий-психологик хусусият-ларини урганиш самарали х,исобланади. Уларнинг каторида репродуктив, тарбия-вий, хордик чикарувчи, химояни таъминловчи, дунёкарашни шакллантирувчи, завк баFишловчи каби функцияларни бажа-рувчи маскан саналмиш оила алохида урин тутади. Оила турли фанларнинг тадкикот объ-екти булишидан катъий назар, унинг асо-сини ижтимоий-маданий муносабатлар таш-кил этади. Бунда "субъект-субъект" ора-сидаги муносабат оилада кечадиган ижти-моий муносабатларни маданийлигини таъ-минлаб. Эталонли хулк намунасини шакллан-тириш ва сифатларни эгаллашни таъмин-лайди. Шу жих,ати билан оила кайси миллат (маданият) намунасига тааллукли булишидан катъий назар, маънавий субстрата асосида этник хусусиятларни (этник характер, этник темперамент, этник идеаллар, этник х,аёт тар-зининг максади ва шу кабиларни) яратади, уни авлоддан-авлодга етказиб, давомийлигини таъминлайди. Узбекистон Республикаси Кон-ституциясининг 71-моддасида "Оила жамият-нинг асосий буFинидир хамда у жамият ва дав-лат мухофазасидадир"3 деб курсатилганлиги

1 Куликов Л.В. Психология личности в трудах отечественных психологов: Хрестоматия. 2-е изд. - СПб.: Питер, 2009. - 464 б.

2 Куликов Л.В. Психология личности в трудах отечественных психологов: Хрестоматия. 2-е изд. - СПб.: Питер, 2009. - 8 б.

3 Узбекистон Республикаси Конституцияси. - Тошкент: "О^ВЕЮБТО^' . 2023. - Б. 29.

Узбекистон худудида, яъни аник, геомада-ний масканда турли даражада шахсий ва ижтимоий-маданий жараёнларни баркарор кечишини таъминлашда миллий манфаатлар даражасида стратегик мазмун касб этувчи тар-зида мухофаза килинади.

Мавзунинг долзарблиги шахснинг индивидуал психологик хусусиятларини камол топи-шида ижтимоий институтларнинг урни ва вази-фасида халигача мантикий ёндашувлар мав-жудлиги ва аник психологик белгиларнинг етарли даражада урганилмаганлиги билан бел-гиланди.

Мавзу буйича илмий изланишлар-нинг цисцача та^лили. Шахсий хусусиятларни ривожланишида ижтимоий институтларнинг урни масаласига каратилган изла-нишларни В.Д.Шадриков, Н.В.Жутикова, Л.В.Куликов, Г.М.Андреева4, Л.С.Алексеева, В.Ю.Меновщиков5, С.И.Голод6, В.Н.Дружинина7, Ш.Р.Баротов8, В.М.Каримова9, З.Т.Нишонова10, F.Б.Шоумаров11 ва бошкалар урганганлар. Лекин эълон килинган ишларда шах-снинг индивидуал ривожланишда ижти-моий институтларнинг роли масаласи айрим жихатларигина урин олган.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан ибо-ратки, олимларимиз томонидан илмий тадкик килинган индивидуал - шахсий хусусиятлар шаклланишида ижтимоий институтларнинг роли масаласи етарли урганилмаган.

Тадцицотнинг мацсади шахснинг психологик камол топишида ижтимоий институтлар-

4 Андреева Т.А. Семейная психология. - М.: 2004. - 242 б.

5 Меновщиков В.Ю. Семейная психотерапия в центре психолого-педагогической помощи: Науч. - мет. пособие. - М.: НИИ семьи, 1998. - 112 б.

6 Голод С.И. Стабильность семьи: социологический и демографический аспекты. - Л.: ЛГУ, 2004. - 190 б.

7 Дружинина В.Н. Психология семьи. 3-е изд. - СПб: "Питер", 2006. - 176 б.

8 Баротов Ш.Р. Социально-психологические и науч-нопрактические основы создания психологической службы в Узбекистане. Автореферат дисс.докт.психол. наук. - Т.: 1998. - 37 б.

9 Каримова В.М. Оилавий хаёт психологияси: Укув кулланма. - Т.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2006. - 142 б.

10 Нишанова З.Т. Психологик хизмат: Укув кулланма. -Т.: Yangi yul Poligraph service, 2007. - 158 б.

11 Шоумаров F^. Оила психологияси: укув кулланма. -Тошкент: "Шарк", 2008. - 22-30 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 12 (133)

1-расм. Тадкикотда катнашган респондентларнинг оилавий тажрибаси буйича таксимланиши.

нинг роли ва уларни узини англашда амалии таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадкикотнинг объекти сифатида бир Иилдан Иигирма Ииллик оилавий тажриба эга булган респондентлар камраб олинди.

Тадкикотнинг эмпирик манбасини муал-лифлик суровнома, интервью методи ва куза-тиш натижалари ташкил этди.

Асосий кисм.

Оилада кечадиган жараёнлар циклик тарзда кечиб, сабабсиз ёки киска муддатли х,олат тарзида эмас, балки эр ва хотиннинг бир-бирига куникиши, бир - бирини ижтимоий-маданий жих,атдан такомиллашуви натижа-сида узига хос тарзда оилани саклаб, оилавий муносабатлар маданиятини такомиллаш-тиради. Бунда, асосий манба тарзида этно-маданий хусусиятлар этник характернинг камровида, этник темпераментнинг шаддод-лиги ёки босиклигида ифодаланади. Шунинг учун булса керакки, турли давр замонларида яшаб ижод этган мутафаккир ва олимлар оила х,амда оилавий х,аёт маънавиятини такомиллашуви х,акида уз муносабатларини билдир-ган. Гарчи оила етарли индикаторлар асосида, шу жумладан, эр-хотинларнинг турмуш тажрибаси (ёш оила), эр-хотинларнинг миллати (узбек оиласи, рус оиласи, байналминал оила) эр-хотинларнинг касби (тадбиркорлар оиласи, шифокорлар оиласи) асосида тавсифлансада, оила х,аётининг узагини эр ва хотиннинг жис-

моний, маънавий ва психологик саломатлиги ташкил этади.

Эмпирик урганиш натижалари.

Тадкикот давомида, авторлик суровномадан фойдаланилган булиб, унда жами 40 нафар респондентлар катнашди, уларнинг оилавий тажрибаси бир йилдан, йигирма беш йилгача булганлар жалб этилди.

Тадкикот давомида "Оила ^аётининг тинч-тотув кечиши нималарга боглик?" деган саволга 10-15 йиллик оилавий х,аёт тажриба-сига эга булган респондентлар "эр ва хотиннинг узаро мослиги"да деб жавоб келтир-ган. Уларнинг фикрича "эр ва хотиннинг узаро мослиги" уларнинг маънавий ва психологик жих,атдан мос тушиши саналади. Бир йилдан то беш йилгача оилавий х,аёт тажрибасига эга булган респондентлар оиланинг тинч-тотув х,аётини "моддий таъминотга боFлик" экан-лигини курсатиб утган. Уларнинг келтирилган жавоб вариантлари ижтимоий-иктисодий таъ-минот билан бевосита боFлик. Бунда, уй-жой жих,озлари, фарзандларнинг кийим-кечак ва озик-овкат билан таъминланиши, оиланинг доимий яшаш жойига эга булиши, эр ва хотинни доимий иш жойига эга булиши каби ижтимоий эх,тиёжларнинг кондирилганлиги билан белгиланади. Тадкикотда катнашган 15 йилдан 25 йилгача оилавий х,аёт тажрибасига эга булган респондентларнинг курсатиб утишича, оиланинг тинч-тотув х,аёти "эр ва хотиннинг соFлиFига, оилам деб жонкуярлик

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 12 (133)

2-расм. Респондентларнинг "Оила х,аётининг тинч-тотув кечиши нималарга боглик," деган саволга жавоблари.

эр ва хотиннинг сс*ли™гаоила деб жонкуярлигиги *амда бир-бирларини ^уллаб турушларига

эрва хотиннинг узаро мослигига

120

Моддий таъминотга

120

0 2

8 10 12 14 16 18 20

■ 15 йилдан 25 йилгача «10 йилдан 15 йилгача ■ 1 йилдан 5 йилгача

курсатишига хамда бир-бирларининг к,уллаб туришларига" боFлик эканлиги курсатиб утилган. Бунда эр ва хотинни маънавий мос-лик даражаси, оилавий хаётнинг пойдевори хисобланиши ифодаланган.

Оила хаёти циклик даражада ривожлани-шини инобатга олсак, оилавий хаёт тажри-баси куп булган респондентларда эр томо-нидан хотинни, хотин томонидан эрни характер сифатлари, темперамент тури, индивидуал кадриятларининг мужассамланган-лиги жихатлари билан мос келиши оилавий хаётнинг тинч-тотувлигини асоси саналишини курсатади. Бу шундан далолат берадики:

биринчидан, ёш оилалар моддий таъмин-ланганликни устувор куйиб "субъект-субъект" муносабатлар динамикасини тулдирувчи деб хисоблайди. Бу, уз навбатида, ёш оила-ларга давлат даражасида моддий ёрдам курсатишни, ёш эр ва хотинларга маиший хиз-мат курсатиш даражасида психологик маъ-рифат ишларини махалла, туман ва шахар микёсида ижтимоий-демографик, иктисодий ва маданий омилларни инобатга олган холда амалий ёрдам курсатишни талаб этади. Мен-тал жихатдан ота-оналар бу жараёнда устувор позицияда туришлари лозим булади;

иккинчидан, урта ёшли оилаларда фар-зандларнинг тарбияси, оиланинг маънавий хаётида кечадиган жараёнларда кийинчиликлар сезилиши (бир-бирини айблаш, омадсизлик ёки муваффакиятсизлик гуёки оила аъзоларига боFлик эканлиги каби айбловлар) кузатилиб, бу турдаги оилаларга амалий психологик ёрдам курсатиш билан

бирга оила аъзоларини касбга тайёрлаш, моддий ва маънавий яратувчанлика йуналтириш Хам талаб этилади;

учинчидан, катта ёшлилар, яъни куп йил-лик оилавий хаёт тажрибасига эга булган респондентларда эр ва хотинлар бир-бирларига узаро боFланган булиб жисмо-ний, маънавий ва психологик жихатдан бир-бирларини назорат килиш тарзида, бир-бирларига мехр улаш ва Fамхурлик курсатиш, бир-бирларининг хаёти учун масъул эканли-гини доимий тарзда намоён этиб келишла-рини курсатади.

Ёшларни оилавий хаётга тайёрлашда оилаларга психологик ёрдам курсатиш амалиётида ёш оилалар, урта ёшли оилалар ва катта ёшли оилаларнинг ижобий тажрибасидан фойдала-ниш максадга мувофикдир. Оилада фарзанд-ларнинг камол топиши, шу жумладан, эр ва хотинга доир булган вазифаларни эгаллашда улар тарбия топган оиладаги ижтимоий-психологик мухит ёшлар учун ибрат тарзида функцияларни узлаштириш учун маънавий маскан саналади. Тадкикотда "Фарзанд-ларингизни тарбиялашда уларнинг цайси сифатларини ривожланишига эътибор царатасиз?" деган саволга 1-5 йилгача оилавий хаёт тажрибасига эга булган респондент-лар индивидуал-шахсий сифатларни курсатиб утган, бунда эр(хотин)ни тушуниши, турли вазиятларда психологик жихатдан куллай олиш, хаётда вужудга келиши мумкин булган зиддиятлардан оилани химоя килиши" каби-лар курсатиб утилган. Ижтимоий-психологик талкин асосида шуни курсатиб утиш мум-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 12 (133)

kmhkm, em ou^a^apga Ke-nuiH Ba KyeBHiiHr 6iip-6upura KyHMKumu x,aMga uHflUBUflya^ xycycii-flT.napMHM HaMoeH этмmм; Ke-nuiH Ba KaMHoHa x,aMga KyeB Ba KaMHoTa Tap3ugaru 3MAfliimT.nap; Ke^uH Ba KyeBHiiHr ou.na.napM opacugaru Typ^u ca6a6.nap 6yMuma Ke^umMOB^u^uK^apu Ka6ii xp.naT.napAa эp xotmhhm, xotmh эca эpнм nciixo-.noniK x,MMOflcuHu TatMiiH.naHMmM ^O3MM^uruHu aHMaTaflu.

ncuxo-noruK x,UMofl uHfluBugya^, rypyx,utf Tap3,a Typ^u maK-n-napga aMa.nra omupu--nagi1. ncuxo-noruK x,UMofl, "Bii3 - MatHaButf-ncuxo.noniK 6up^uK" Tap3ufla Kemu6, yHi/Hr Ma3MyHflop^uru эp Ba xotmhhm 6up-6up.napMHM y3apo TymyHum-napura, MatHaBiiM Ko6umuflTMra 6of^uKAup. "MatHaBuM Ko6u.niimT-6y Tymy-Hiim, 6ax,o.natf o^um Tap3ii caHa^u6, 6yHga 6omKa^apHu ugpoK этмm Myx,uiM caHa^agu"2. Arapga, эp eKii xotmh Typ^u MaflaHiimT BaKiim-^apugaH 6y.nca.nap, 6yHga MaflaHMflT-napHUHr opacuflaru Ta^oByT x,aM oumaBum HM3oHiiHr ca6a6ii 6y-numu MyMKiiH. YpTa em^u (5-15 Mu.n-.nuK oiimaBiim x,aeT Taxpu6acura эгa 6y.nraH) ouma-nap^a $ap3aHfl.napHM Tap6um.namAa "moc--namyB^aH-nuiK, x,apaKa™aH.nMK, 6upoB.napHMHr KaflpiflTi, эx1тмex.napмнм iiHo6aTra o.na 6u^um" Ka6u cu$aT.napra эtтм6op KapaTiim riHi Myx,iM ge6 6umuwraH. By MyHoca6aTga cy6teKTiB x,aeTutf Taxpii6a ca6oK-napura aMa.n Kui-num x,o.naTM Ky3aTu^aflu. AMa.niim-ncMxo.noniK epgaM KypcaTimga эca 6y Tap3flani Taxpii-6a.napflaH $otffla.naHMm HoMaK6y.n caHa-nafliu. HyHKi "X (HoMat^yM ca6a6) Ba3iiflT" mxtmmomm BaKT Ba MaKoHga x,ap xu.n KypuHimfla HaMoeH 6y^afli. KaTTa em^u ou.na.nap (15-25 mm^^mk ou-naBi/M x,aeT Taxpu6acura эгa 6y.nraH) pecnoH-AeHT-napu oui-naga $ap3aHfl.napHMHr Tap6iimcMfla maxciiM Ba mxtumoum^uk 6u.naH 6iipra Maii-muM^iKKa эtтм6op KapaTumHii Ha3apga TyTraH. y^apHiHr ^UKpiirna '^p-xoTiiH 6up TaH, 6up xoh 6y.nraH.nMni ca6a6.nM $ap3aHfl.nap gyHera Ke-naflu Ba KaMo.n Tonaflu". PecnoHfleHT-napHiiHr 6y Ke.n-Tipu^raH xaBo6.napMHMHr MaHTiiFiira эtтм6op 6epcaK, 6yHga mxtmmomm 6u^um ^aeT Ma3My-hmhm TatMiH^oB^u acoc экaн^uгuнu Ky3aTim

1 CagpugguHoB C.P. "Amaliyotchi psixolog: shaxs va mutaxassis sifatida" Proceedings of International Conference on Educational Discoveries and HumanitiesHosted online from Plano, Texas, USA.Date: IstApril, 2023ISSN: 2835-3196.

2 Uagp/KoB B.fl. flyxoBHwe cnoco6HocTM. - Cn6., 1997. -19-41 6.

мумкин. Ижтимоий-маданий жих,атдан оила институти куп функционаллиги буйича мурак-каб тад^и^от объекти саналади. Бунда этник мансубликни урганиш тад^и^отнинг илмий к,ийматини белгиловчи саналади. Тад^и^ий фаолиятнинг кадриятли жаб^аси ^ам шунда ифодаланган булади. Айнан этниклик хусуси-ятини инобатга олиш, психологик амалиётда психологик таъсир курсатишнинг му^им ман-баси саналади.

Мазкур ижтимоий-маданий хусусиятни инобатга олиб "Фарзандларингизга исм тан-лашда нималарга эътибор царатгансиз?" деган савол билан мурожаат этдик. Исм3 тан-лаш ^ар бир халкнинг "Исмнома"сидан фой-даланишни билдирсада, баъзида исмлар ижтимоий мулокотдан чикиб кетиши ёки уларнинг оммалашуви кузатилади4. Фикри-мизча, х,ар бир этник бирлик уз х,аёт тар-зининг мазмунини белгилашда узи мансуб булган этноснинг анъаналарига катъий амал килиб фарзандга исм танлаши ^ам шу каби-лардан х,исобланади. Ёш оилалар гурух,ига мансуб булган респондентлар "фарзандла-римизга исм танлашда, жамиятнинг турли поFоналарида уз мавкесини эгаллаган инсон-ларга ухшасин" деб уша инсонларнинг исмини куйишганлигини курсатган. Бу тарз-даги ижтимоий-маиший ёндашувда этнопси-хологик хусусиятлар ва этномаданий омиллар инобатга олинмаётганлигини кузатиш мумкин. Натижада ёш оила вакиллари фарзанд-ларига исм куйишда уларнинг истикболини муваффакиятли утишини инобатга олганга ухшайдилар. Вах,оланки, "муваффакиятли тад-биркор Шо^ру^" саналса, барча Шох,рух,лар х,ам тадбиркор ва муваффакиятли булиши мунозарали ижтимоий-мантикий масала саналади. Формал мантик конуниятларига кура "Барча S - P эмас" ва "Айрим S - P дир". Яъни, барча Шохрух,лар тадбиркор эмас. Айрим Шох,рух, исмли тадбиркорлар муваффакиятли тадбиркор. Ёш оила вакилларининг ёнда-шувида таклид асосида муносабатда булиш

3 Исм (арабча) - ном, киши оти. - Узбек тили-нинг изох,ли луFати: 80000 га якин суз ва суз бирик-маси. Ж.П.Е-М / Маъсул мухаррир А.Мадвалиев. - Т.: "O'zbekiston nashriyoti" давлат унитар корхонаси. 2020. - Б 232.

4 Гафаров А.Г. Лев и Кипарис (о восточных именах). -М... Главная редакция восточной литературы издателъ-ства "Наука", 1971. - С 12.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 12 (133)

холати кузатилганга ухшайди. Бу масала урта ёшли оилаларда "фарзандларимизда исм тан-лашда узимизнинг исмимизга мос булишига эътибор каратамиз" деб жавоб келтирил-ганлиги ахлокий-рухий жихатдан эътиборга молик булиб, оилада эрнинг хотинга, хотининг эрга, ота-онанинг фарзандга хамда фарзанд-нинг ота-онага булган муносабатлар динами-касини ривожланишига каратилганлиги куза-тилади. Ижтимоий-психологик жихатдан "жис-моний Мен-маънавий Мен-касбий-Мен" каби индивидуал камолотга эришиш ифодаланган-лигини куриш мумкин. Катта ёшли оилалар вакиллари "фарзандларимизга исм танлашда ота-оналаримиз, бобо ва бувиларимизнинг исмларини куйишга эътибор каратганмиз" деганлари этник мансублик хамда ижтимоий муносабатлар тизимида этник омил доминант-лик килаётганлигини курсатади. Фарзандларга исм танлаш хам фан тарихида шу жумладан, ижтимоий психология ва ижтимоий фалсафада алохида урин тутувчи мавзу саналсада, аммо кам урганилганлиги билан ажралиб туради.

Г.Андреева, А.Гафаров1 бу масалани исм-нинг эгаси ва такдир, исм тарихи ва бугунги холати, исм танлаш анъанаси ва мадани-яти, исм мазмуни ва унинг ташувчиси-нинг истикболи тарзида урганганлар. Аммо, Узбекистонда истикомат килувчи оилалар мисолида бу масала чукур урганилмаган.

Ижтимоий жараёнлар тизимида оила насл яратишни таъминлаб, маънавий инкироз дав-рида оиланинг репродуктив функцияси гуёки уз мазмунини юкотганидек. Аслида эса, бир жинсли никохни тарFиб этувчилар ёки репродуктив функцияни психофизологик жихатдан бажара олмайдиганларни (масалан, А.Пугачева ва М.Галкин) оммавийлаштиришга уриниш-ларни кузатилиши саналиб, оиланинг анъа-навий функцияси ва ролига путур етказиш-дан узга холат эмас. Шунинг учун оила хаётини таъминлашда эр ва хотиннинг тенг иштиро-кини таъминлаш амалий психологик ёрдам курсатишнинг истикболли вазифаси сана-лади. Н.В.Жутинованинг курсатиб утишича гохида эгоцентризм оилавий хаётда муаммо-

1 Гафаров А.Г. Лев и Кипарис (о восточных именах). -М... Главная редакция восточной литературы издателъ-ства "Наука", 1971. - 240 б.

ларни келтириб чикарувчи саналади2. Яъни, оилада кимдир узининг карашлари, бахоли муносабати, идеаллари ва интилишларини колганларникидан устун куйиб, бошкалар ундан ибрат олишни билдиради.

"Оила ^аётини шу жумладан тугилган кунни, нико^ кунини, уй жи^озларини сотиб олиш ёки узгартириш, яцинларга совга-салом узатиш кабиларни ким режа-лаштиради?" деган саволга ёш оилаларга ман-суб булган респондентлар "мен режалаштира-ман" деб катъий жавоб келтирган. Бунда 56% хотинлар ва 44% эркакларни жавоби статистик маълумот тарикасида кабул килинган булсада. Фоиз жихатидан аёлларнинг курсатгичининг юкорилиги уларни оилавий хаёт ва оилавий тадбирларни ташкил этиш ва утказишда таж-рибага эга эканлигидан далолат беради. Улар ота-онасининг оиласида оилавий тадбирларни утказиш жараёнида иштирокчи эмас, балки ташкилотчи ролини бажариб келганлари улар-нинг ижтимоий тажрибасини белгилайди. УFил болалар эса оилавий тадбирларнинг иштирок-чиси булиб келган. Тадбирнинг моддий таъми-нотини ота-она амалга оширган булсада, тай-ёргарлик ва мехмонларни кутиб олиш асосан оиладаги киз бола ва оналарнинг зиммасида булган.

Бу саволга урта ёшли оилаларга мансуб булган респондентлар "бу масала билан икка-ловимиз - эр ва хотин шуFулланамиз" деган жавобни келтирган. Жавоб мантиFи буйича оила хаёти учун эр-хотин масъул деган Fоя ифодаланган булиб, эр-хотинларнинг маънавий ва психологик хаётида боFловчи нукта, яъни маънавий яратувчанлик мужассамлан-ганлигини курсатади. Эр ва хотиннинг индивидуал фаолияти оила манфаатини мужассам этган булади.

Катта ёшли оилаларга мансуб булган респондентлар "бу масала билан биз - эр ва хотин хамда барча оила аъзоларимиз билан шуFулланамиз" деб жавоб келтирганлар. Бу жавобда эр ва хотининг ижтимоий етуклиги кузатилиб фарзандлар шу жумладан келин ва куёвларнинг хам фикрини инобатга олиш оркали уларни ижтимоий етуклигини таъминлаш назарда тутилган. Ижтимоий-маданий

2 Жутикова Н.В. Психологические уроки обыденной жизни: Беседы психолога: Кн. Для учителей и родителей. - М.: Просвещение, 1990. - 256 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 12 (133)

жараёнларнинг динамикасини, ижтимоий-психологик жихатдан моделлаштириш учун катта ёшли оилаларнинг ёндашувини эталон сифатида танланиши мумкин. Бунда оила-нинг замонавийлиги, анъанавийлиги, тулик, ёки нотуликлиги, куп фарзандлилиги ва турли авлод вакилларидан таркиб топганлиги хам ижтимоий-психологик жараённинг динамика-сига таъсир курсатади. Сабаб, фаолият субъ-екти, фаолият-объекти, фаолият-максади, амалга оширилган харакатлар, фаолият усули, фаолият воситаси охир-окибатда фаолият махсулини таъминлайди.

Психолог эса, мижозга (психологик ёрдам олувчига) фаолиятни моделлаштириш ва бошкаришни ургатиши лозим булган даврда мижознинг психологик муаммосини фаолия-тининг максади сифатида белгилаши лозим. Хамда мижознинг оила хаёти ва оилавий рол-ларни бажаришга тайёрлаш фаолиятининг натижасини белгиловчи саналишини инобатга олиш даркор. Агарда, катта шахарлар шаро-итида истикомат килувчи оилаларни бобо-буви ва бошка якин кариндошлардан алохида яшашини инобатга олсак, уFил-кизларимизга "Оилада эр ва унинг вазифалари" хамда "Оилада хотин ва унинг вазифалари" мав-зуси буйича психологик маърифат утказилиши ёшларимизнинг ижтимоий етуклигини таъмин-лашга каратилган долзарб масала саналади. Бу уринда миллий-маънавий хаётимизга тахдид солувчи омилларнинг фаоллашуви кузатила-ётганлигини инобатга олсак, маънавий яратув-чанлик ва психологик етукликни таъминловчи маскан, яъни оила турли ижтимоий-психологик методлар ва воситалар ёрдамида урганилиши лозим булади. Шунда "Оила -Махалла - Таъ-лим муассасаси" тизимидаги триада даража-сида хамкорлик инсонни камолотини таъ-минлаш жихатидан узвий боFланган булади. БоFланиш эса, маънавий сфера (сатх) дара-жасида кечиб, айнан маълум бир хулк-атвор куринишида намоён булади. Н.Я.Грошнинг курсатиб утишича "хар кандай индивидуал тирик жонзотда яшаш учун индивидуал ирода катори, яшаш учун умумий - дунёвий ирода ифодаланган булади. Кадимгилар айтганлари-дек, "умумий рух ифодалангандай"1.

1 Куликов Л.В. Психология личности а трудах отечественных психологов: Хрестоматия. 2-е изд. - СПб.: Питер, 2009.- 406 - 407 б.

Хулосалар.

Бу уринда "Маънавий инсон концепци-яси" бошка бир илмий назариялардан индивидуал камолот ва ижтимоий муносабат-лар маданиятининг ривожланишини таъмин-лаш жихатидан макбул саналади. Индивидуал камолотни таъминлашда ижтимоий институт-ларнинг назоратга олиш ва раFбатни таъмин-лаш каби функцияси устуворликка эга.

Буни биз, мазмун-мохиятини "ота-она ва фарзанд", "фарзанд ва фарзанд", "фарзанд ва набира", "фарзанд ва кушни-кариндошлар" каби ижтимоий муносабатлар жараёнида ижтимоий масофаларни "якинлашиш" ва "узоклашиш"ида кузатишимиз мумкин. Шу сабабли, психология тарихи доирасида Шарк мутафаккирларининг "Инсон концепцияси"ни структурасини турли концептуал Fоялар алокадорлигида ифодаланганлигини, яъни "Инсон танаси-Инсон маънавияти-Инсон рухий дунёси" тарзида назарий асос тарзида кабул килиб, шахсни урганишда психологик методикалар воситасидан фойдаланишимиз лозим булади.

Шунда, индивидуал камолотнинг таъмин-ланишида экзо ва эндо омилларнинг ишти-рок даражаси белгиланган булади, бу эса уз навбатида таълим-тарбияни режалаштириш, таъминлаш ва бошкарувини такомиллашти-риш учун мухим ижтимоий-психологик манба саналади.

Билдирилган хулосага асосан, индивидуал-психологик хусуссиятларни камол топтиришда куйидагича таклифларни келтирамиз:

- рухий тарбия, шахсда максад, дунёкараш, хиссиётни бошкариш куникмаси оширилади;

- когнитив тарбия, инсонда заковат, хотира, мушохада кобилиятини устиради;

- ирода тарбияси, натижада мустахкам иродали ва уз онгостини бошкарадиган булиб тарбияланади;

- "Мехнат терапия"си мехнатга ижобий ёндашишга, дангасаликни йуколишига хизмат килади;

- ахлокий тарбия, ота-она фарзандига ахлок ва одоб бобида урнак булиши, туFри сабок бериб бориши керак булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 12 (133)

с 26 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ у

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. - Тошкент: "O'zbekiston", 2023. - 80 б.

2. Гафаров А.Г. Лев и Кипарис (о восточных именах). - М.: Главная редакция восточной литературы издателъства "Наука", 1971. - 240 б.

3. Жутикова Н.В. Психологические уроки обыденной жизни: Беседы психолога: Кн. Для учителей и родителей. - М.: Просвещение, 1990. - 256 с.

4. Куликов Л.В. Психология личности в трудах отечественных психологов: Хрестоматия. 2-е изд. - СПб.: Питер, 2009. - 464 б.

5. Садриддинов С.Р. "Amaliyotchi psixolog: shaxs va mutaxassis sifatida" Proceedings of International Conference on Educational Discoveries and HumanitiesHosted online from Plano, Texas, USA.Date: 1 stApril, 2023ISSN: 2835-3196.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Узбек тилининг изошли луFати: 80000 га як,ин суз ва суз бирикмаси. Ж.П.Е-М / Маъсул мух,аррир А.Мадвалиев. - Т.: "O'zbekiston nashriyoti" давлат унитар корхонаси. - 672 б.

7. Шадриков В.Д. Духовные способности. - СПб., 1997. - 19-41 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 12 (133)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.