Научная статья на тему 'ОИЛАВИЙ ҚАДРИЯТЛАР ВА бОЛАЛАР “МЕН” КОНЦЕпЦИЯСИ РИВОжЛАНИШ ДАРАжАЛАРИ'

ОИЛАВИЙ ҚАДРИЯТЛАР ВА бОЛАЛАР “МЕН” КОНЦЕпЦИЯСИ РИВОжЛАНИШ ДАРАжАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
57
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
она / гўдак / бола / ўз-ўзини англаш / “Мен” концепцияси / “Мен” образи / эмоционал реакция / гўдакка таъсир этувчи омиллар. / мать / младенец / ребенок / самосознание / понятие “Я” / образ “Я” / эмоциональная реакция / факторы / влияющие на ребенка

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Шамсиев Ўктам Бахриддинович

Мақолада ижтимоий тасаввурлар концепциясидан келиб чиқадиган шахс ижтимоий тасаввурлари тизимида боланинг ўзи ва ўз фазилатлари тўғрисидаги тасаввурлари, энг аввало, жамиятда тутажак ўрни ва мақомини белгиловчи муҳим механизм эканлиги, унинг мазмуни шахснинг нафақат ўзига, балки ўзга шахсларга бўладиган ижтимоий муносабатлари ва ижтимоий хулқининг асоси ҳисобланиши ҳақида сўз юритилади. Бунда қандай ижтимоий омиллар ва гуруҳларнинг етакчи роль ўйнаши илм-фан нуқтаи назаридан муҳим эканлиги ғоясини асослашга бағишланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

УРОВНИ РАЗВИТИЯ СЕМЕЙНЫХ ЦЕННОСТЕЙ И КОНЦЕпЦИИ “Я” У ДЕТЕЙ

В статье говорится о том, что личность, вытекающая из понятия социального воображения, является важным элементом в системе социального воображения, определяющим представления ребенка о себе и своих качествах, прежде всего, его роли и статусе в обществе, содержание которых составляет основу социальных отношений и социального поведения личности, чему Бунда посвящена обосновывающая мысль о том, какие социальные факторы и группы играют ведущую роль, важны с точки зрения науки.

Текст научной работы на тему «ОИЛАВИЙ ҚАДРИЯТЛАР ВА бОЛАЛАР “МЕН” КОНЦЕпЦИЯСИ РИВОжЛАНИШ ДАРАжАЛАРИ»

Шамсиев Уктам Бахриддинович,

ALFRAGANUS UNIVERSITY "Педагогика ва психология" кафедраси профессори, психология фанлари доктори (DSc)

ОИЛАВИЙ КАДРИЯТЛДР ВА БОЛАЛАР "МЕН" КОНЦЕПЦИЯСИ РИВОЖЛАНИШ ДАРАЖАЛАРИ

УУК: 151.8

DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_11_8

ШАМСИЕВ У.Б. ОИЛАВИЙ ЦАДРИЯТЛАР ВА БОЛАЛАР "МЕН" КОНЦЕПЦИЯСИ РИВОЖЛАНИШ ДАРАЖАЛАРИ

Маколада ижтимоий тасаввурлар концепциясидан келиб чикадиган шахс ижтимоий тасав-вурлари тизимида боланинг узи ва уз фазилатлари тyFрисидаги тасаввурлари, энг аввало, жамиятда тутажак урни ва макомини белгиловчи мух,им механизм эканлиги, унинг мазмуни шахснинг нафакат узига, балки узга шахсларга буладиган ижтимоий муносабатлари ва ижтимоий хулкининг асоси х,исобланиши х,акида суз юритилади. Бунда кандай ижтимоий омиллар ва гурух,ларнинг етакчи роль уйнаши илм-фан нуктаи назаридан мух,им эканлиги Fоясини асос-лашга баFишланган.

Таянч суз ва тушунчалар: она, гудак, бола, уз-узини англаш, "Мен" концепцияси, "Мен" образи, эмоционал реакция, гудакка таъсир этувчи омиллар.

ШАМСИЕВ У.Б. УРОВНИ РАЗВИТИЯ СЕМЕЙНЫХ ЦЕННОСТЕЙ И КОНЦЕПЦИИ "Я" У ДЕТЕЙ

В статье говорится о том, что личность, вытекающая из понятия социального воображения, является важным элементом в системе социального воображения, определяющим представления ребенка о себе и своих качествах, прежде всего, его роли и статусе в обществе, содержание которых составляет основу социальных отношений и социального поведения личности, чему Бунда посвящена обосновывающая мысль о том, какие социальные факторы и группы играют ведущую роль, важны с точки зрения науки.

Ключевые слова и понятия: мать, младенец, ребенок, самосознание, понятие "Я", образ "Я", эмоциональная реакция, факторы, влияющие на ребенка.

SHAMSIEV U.B. LEVELS OF DEVELOPMENT OF FAMILY VALUES AND THE CONCEPT OF "I" IN CHILDREN

The article says that the person arise from the concept of social imagination, is an important element in the system of social imagination in determining the child's view of themselves and their qualities, primarily its role and status in society, the content of which is the basis of social relations and social behavior of a person, which the Bund is dedicated to justifying the idea of what social factors and groups play a leading role, important from the point of view of science.

Key words and concepts: mother, infant, child, self-awareness, the concept of "I", the image of "I", emotional reaction, factors affecting the child.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 11 (132)

Кириш.

Узбекистонда куплаб янги сохалар катори ахолига психологик маслахатлар бериш хамда оилавий психотерапия сохасини ривожланти-ришга хизмат киладиган тадкикотларга булган муайян эхтиёж тобора купрок сезилмокда. Хусусан, 2018 йил 2 февралдаги "Хотин-кизларни куллаб-кувватлаш ва оила инсти-тутини мустахкамлаш сохасидаги фаолиятни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туррисида"ги ПФ-5325-сон Фармони1га мувофик замонавий оилани мустахкамлаш ва ривожлан-тириш масалалари буйича фундаментал, ама-лий ва инновацион тадкикотлар олиб бориш, оиланинг тарбиявий-таълим салохиятини мустахкамлаш, жамиятда анъанавий оилавий кадриятларни саклаш, оилаларда маънавий-ахлокий мухитни яхшилаш каби жихатларга алохида эътибор каратилган. Мухтарам Прези-дентимиз томонидан 2024 йилни Узбекистонда "Ёшлар ва бизнесни куллаб-кувватлаш йили"2 деб эълон килинишини хам ушбу фармоннинг мантикий давоми дейиш мумкин. Зеро, оилавий кадриятлар нафакат оиланинг маънавий-психологик мухитига таъсир курсатиб, эр ва хотин уртасидаги муносабатларнинг характе-рини белгилайди, балки бизнинг фикримизча, улар шу оилада вояга етаётган боланинг ижти-моий тасаввурлари тизимини, жумладан, узига нисбатан шаклланадиган муносабатининг маз-мунини хам белгилайди.

Мавзунинг долзарблигини ота-онанинг мухим ижтимоий функцияси - авлодларга оилавий кадриятларни нафакат асраб колиш, балки уни ривожлантириш максадида хам авлодла-раро мулокотни тадкик килиш билан боFлик сохаларни ривожлантиришга хизмат киладиган тадкикотларга булган муайян эхтиёж белгилаб беради.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг к,иск,ача та^лили.

Бола туFилгунига кадар ва онтогенез дав-рида унинг шаклланиши хамда ижтимоийла-шувида онанинг таъсири мавжудлиги маълум. Бола дунёга келиши жараёнида оиладаги шах-слараро муносабатлар, яъни ота-она муносабат-лари, айникса, онанинг психологик холати, оиладаги макоми, унинг хомиладорликка нисбатан муносабати мухим хисобланади. Боланинг ижтимоий хулки мазмуни, когнитив ривожланиши,

1 https://lex.uz/docs/3546742

2 https://www.gazeta.uz/uz/2021/12/31/2022-year/

яъни фикрлар тарбияси, дунёкарашнинг шаклла-нишига хам онанинг хулк-атвори катта таъсир килади.

Психология фанида тан-вужуд билан она-боланинг яхлитлиги узига хос хиссиёт булиб, у купинча фанда "холдинг" (инглизча "тутиш", "ушлаш" сузидан олинган) (Д.В.Винникотт)3 тажрибасидан келиб чикади. Бу - оналикнинг маданий-тарихий жихатлари (Р.Ж.Мухамедрахимов)4, унинг биологик, физи-ологик, психофизиологик жихатларидир. Биологик жихатдан болани тарбиялаш шароитида физиологик ва стимул мухитни яратиш сифа-тида каралади (Е.И.Исенина, Г.Г.Филлипова)5. Оналикнинг психологик жихатлари каЙFуриш, установкалар, умид, онанинг муносабати, она-лик хулкининг типлари ва усуллари (Д.В. Вин-никотт ва бошкалар)6, шунингдек, оналикнинг ижтимоий-психологик ва психотерапев-тик масалаларини уз ичига олади. Маданий-тарихий ёндашув вакиллари (Л.С.Выготский)7 оналик хулкини боланинг ривожланиш ман-баи, мулокот, билиш фаолияти, уз-узини англаш субъекти (М.И.Лисина ва бошкалар)8 сифатида урганишган.

Оналикка доир тадкикотларда аёл шахсий хусусиятларининг бир кисми сифатида унинг уз оналик ролидан коникканлик даражаси урганилади, оналик жинс-ёш ва шахсий иденти-

3 Винникотт Д.В. Разговор с родителями. - М.: Класс, 1995. - 92 с.

4 Мухамедрахимов Р.Ж. Мать и младенец: психологическое взаимодействие. -СПб., 1999. 288 с.

5 Исенина Е.И. Методологические обоснования анализа видеозаписи взаимодействия матери и ребенка // Доклады Всероссийской научной конференции, 1998. Череповец, 1998. С. 87-90; Филлипова Г.Г. Психология материнства. М., 2002. С. 114-148.

6 Винникот Д.В. Разговор с родителями. М., 1998. С. 32-88.; Обухов Я.Л. Значение первого года жизни для последующего развития ребенка // Обзор концепции Винникота. Д., 1997. 216 с.; Stern D.N. Diary of a baby. What your child sees, feels and experiences. N.Y., 1990. 285 p.

7 Выготский Л.С. Раннее детство // Собр. соч. М., 1984. - Т. 4. 432 с.

8 Авдеева Н.Н. Становление образа себя у детей первых трех лет жизни // Вопросы психологии. 1996. - № 4. С. 43-55.; Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. М., 1986. 237 с.; Материнство. Психолого-социальные аспекты (норма и девиация): Мат-лы Всероссийской конф. Иваново, 2002. 239 с.; Мещерякова С.Ю., Авдеева Н.Н., Ганошенко Н.И. Изучение психологической готовности к материнству как фактор развития последующих взаимоотношений матери и ребёнка. М., 1999. (Инт-ет).8 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 1 (132)

фикация боскичи сифатида каралади (B.Hagekull, В.И.Брутман)1, шунингдек, оналик онтогенези (Г.Г.Филиппова, Г.В.Скобло, Л.Л.Баз)2 урганилган.

Узбекистонлик олимлар томонидан она ва унинг функциялари тушунчаси (Э^озиев)3, она-ликка тайёрликнинг турли жихатлари: аёлнинг хомиладорликка нисбатан реакцияси ва узини она ролида кабул килиш, хомиладорлик дав-рида аёл психологик хусусиятлари, эр-хотин муносабатларида роллар таксимоти, аёлнинг ота-она - бола муносабатлари хакидаги тасав-вури ва туFилиб усган оиласидаги узаро муноса-батлар тажрибаси (F.Б.Шоумаров, З.А.Расулова)4, аёлнинг ижтимоий вазифалари ва куллаб-кувватлаши, хомиладорлик даврида бола образи ва у билан алока урнатиш каби муам-молар турли контекстларда урганилган. Хусу-сан, В.М.Каримова5 таъкидлаганидек, оилавий муносабатларнинг энг таъсирли, жозибали ва мухим булаги - бу она-бола муносабатларидир. Уларнинг мухимлиги шундаки, айни дастлабки мулокот ва мехрли муносабатлар боланинг кей-инги психик ва аклий тараккиётини хамда она-нинг хулк-атворини шакллантиради.

Тадкикотлар натижалари тахлили шуни курсатадики, оналик турли томондан ва турли назарий ёндашувлар доирасида урганилган, бирок ажратилган жихатлар асосида бир бутун-ликни ташкил этадиган оналик модели яратил-маган.

Мацоланинг илмий янгилиги оилавий холдинг тажрибасини шакллантирувчи оналик

1 Брутман В.И., Морозова К.В. Психологические аспекты качества материнства у женщин с психической патологией// Материнство. Психологический аспект (норма и девиации). Мат-лы Всероссийской конф. Иваново, 2002. С. 115-118.; Hagekull В., Bohlin G., Rydell A.M. Maternal sensitivity infant temperament and the development of early feeding problem // Infant mental health journal. -1997.-Vol. 18.-№ 1. P. 37-46.

2 Баз JI.JT. Особенности развития общения со взрослыми у детей первых двух лет жизни в семьях с наличием и отсутствием коммуникационных девиаций у супругов: Дис. канд. психол. наук. -М., 1996. 152 с.; Скобло Г.В., Дубовик О.Ю. Система «мать-дитя» в раннем возрасте как объект психопрофилактики // Социальная и клиническая психиатрия. -1992.-№2. С. 75-78.; Филлипова Г.Г. Психология материнства. М., 2002. С. 114-148.

3 Fозиев Э. F. Онтогенез психология: Дарслик. - Т.: "Ношир", 2010.-360 б.

4 Шоумаров F^., Расулова З.А. Оила энциклопедияси -Т.:, 2016.-416 б.

5 Каримова В.М. Оила психологияси: Дарслик. Педагогика олийгохлари талабалари учун. - Т.: "Fan va texnologiya", 2008.-170 б.

сифатларининг харакат механизмлари - аффек-тив, когнитив, рефлексив ва операционал жабхалари тасдикланган.

Тадцицотнинг мацсади ота-онанинг мухим ижтимоий функцияси - авлодларга оилавий кадриятларни нафакат асраб колиш, балки уни ривожлантириш максадида хам авлодлараро мулокотни урганиш хисобланади.

Тадцицотнинг объекти сифатида оилавий муносабатларнинг марказида турувчи она фено-менининг сифат ва хусусиятлари танлаб олинди.

Тадцицотда назарий-услубий ва контент тахлил методларидан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини тадкикотда фойдаланилган лонгитюд методи-нинг амалиётда куллаш буйича олинган натижалари ташкил этди.

Асосий цисм.

Оилавий кадриятлар, оиладаги роллар буйича кутаётган нарсалар ва эрнинг (хотиннинг) роль даъволари шкаласи индивидуал курсаткичлари тахлили шуни курсатдики, оилавий кадриятлар шкаласи буйича тупланган баллар канчалик катта булса, эр (хотин) учун оила хаётининг ушбу сохаси шунчалик ахамиятли булади:

- эр (хотин)нинг никохдаги хамкор сифа-тидаги фаол роли бевосита унинг хулк-атвори йуналишини, кутишларини белгиласа, бу холат уларнинг бир-бирларига нисбатан даъволари даражасини хам белгилайди.

Эр ва хотиннинг оилавий кадриятлар ва роль буйича установкаларининг мувофиклиги эр ва хотиннинг оилавий кадриятлар шкаласи курсаткичлари баллари уртасидаги фарк билан тавсифланади. Бу фарк канчалик кам булса, эр-хотин оилавий хаётининг энг ахамиятли сохалари хакидаги тасаввури, бир-бирига мувофиклиги шунчалик юкори булади. 3 баллгача фарк узаро муаммоли муносабат-ларга сабаб булмайди, 3 баллдан ортик фарк эса эр-хотин уртасидаги муносабатлар низоли характерга эга эканлигидан дарак беради.

Оиладаги шахслараро узаро алокаларнинг адекватлиги эрнинг роль буйича даъволари ва хотинидан роль буйича ижтимоий кутиш-лари уртасидаги фаркка тенг. Фарк канчалик кам булса, эр (хотин)нинг роль буйича адекватлиги, демак, хотин (эр)нинг белгиланган функ-цияларни шахсан бажаришга йуналганлиги эр (хотин)нинг оила фаолиятида хамкор сифатидаги ролини уйнашини таъминлайди (1-жадвал).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 11 (132)

1-жадвал. Эр-хотиннинг оилавий к,адриятлари тадк,ик,и

№ Оилавий кадриятлар шкаласи Курсаткичлар балл хисобида t

Хотин Эр

M ± m M ± m

1 Жинсий муносабатлар 5,27±0,67 4,82±0,58 t = 0,41

2 Эр-хотинларнинг шахс сифатида мувофик,лиги 7,26±0,54 8,74±0,65 t = 2,41 P < 0,05

3 Ота-она тарбиячилик 7,14±0,82 7,85±0,96 t = 0,57

4 Ижтимоий фаоллик 6,43±0,56 7,08±0,58 t = 0,73

5 Ташки жозибадорлик 8,84±0,61 7,12±0,43 t = 2,32

Ушбу жадвалда никох жуфтлиги аъзолари сифатида ота-онанинг оилавий кадриятлар кетма-кетлигини тадкик этишда олинган маълу-мотларни кайта ишлашнинг биринчи боскичи акс эттирилган. Ундаги якуний натижалар оилавий кадриятлар иерархияси натижалари курсаткичларини, уларнинг оилада бажараётган роллари буйича адекватлигини акс эттиради.

Натижаларни тахлил килар эканмиз, биз мос келиш даражаси энг камлиги билан тав-сифланувчи оилавий кадриятларга эътиборни каратамиз, чунки уларнинг бир-бирига мувофик булмаслиги эр-хотин жуфтлигида роль буйича номувофиклик сабабларидан бири хисобланади. Никох жуфтлигидаги ижтимоий кутишлар ва даъ-воларнинг номувофиклиги оилада шахслараро муносабатлар баркарорлигини бузувчи ва низо-ларни келтириб чикарувчи омил хисобланади. Айнан шу холатлар ота-онанинг бола ижтимоий тасаввурлари, жумладан, узи хакидаги тасаввур-лари шаклланишига таъсир этувчи омил ролини уйнайди.

Биз ота-оналар муносабатидаги узаро алокадорликнинг фарзандлари билан буладиган муносабатларга таъсирини куйидаги учта асосий жихат нуктаи назаридан бахоладик.

Биринчи жихат - ота-она томонидан фарзан-дининг холатини идрок килиш, эмпатияга мой-иллик каби томонларни камраб олади.

Иккинчи жихат - эмоционал булиб, ота-онанинг фарзандлари билан узаро алока жара-ёнидаги хиссиётлари, уз боласини шартсиз кабул килиш даражасини, узини катталар томонидан ота-она сифатида кабул килиниши.

Учинчи жихат - хулк-атвор билан боFлик булиб, у ота-она онгида "Ота-она ва бола-лар" муносабатлари тизимида фарзандининг хиссиётларига, эмоционал холатига таъсир курсатиш кобилиятини назарда тутади.

Ота-она муносабатлари курсаткичларининг узгарувчанлик доираси биз тадкик этган оналар ва оталар контингенти доирасида мос равишда

куйидагича, яъни max курсаткичнинг 32-39%ини ташкил этди. Оналар ва оталарда ота-она муносабатлари умумий курсаткичларининг мос келиш даражаси 0 дан 5 гача булди. Яъни оталар ва оналарнинг уз ота-оналик ролларига нис-батан бахоларидаги мувофикликнинг даражасини умуман олганда уртадан юкори, деб тав-сифлаш мумкин. Бундай холатларни назарий тахлил килганимизда фарзандларни ижтимоий ролларига нисбатан олганда ижобий таъсир курсатувчи холат, деб бахоланиши мумкин. Буни биз "Мен ва менинг болам" тести натижалари билан солиштириб курдик.

"Мен ва менинг болам" тести буйича расмда ота-она ва боланинг борлиги, бола образининг мазмуни ва унинг ёши, она (ота) билан боланинг биргаликдаги фаолияти, психологик масофа, шунингдек, психодиагностикада кабул килинган расмнинг формал белгилари (чизик сифати, варакда жойлашуви, расм деталлари ва хоказо) буйича умумий холат (кунгилдагидек холат, узига ишонмаслик, хадиксираш, расмда ифодаланган антипатия ва низокашлик белгилари) тавсифно-маси хисобга олинди. Натижалар тахлили расмли тестнинг бошка курсаткичлар билан баркарор уЙFунлашувчи диагностик киммати катта эканли-гини курсатди. Шуни хам хисобга олиш керакки, натижалар мувофиклик холатлари яккол ифодаланган холатлар юзасидан чикарилди. Олинган маълумотлар узига ишонмаслик, низокашлик ва хадиксираш симптомларининг унчалик аник ифодаланмаганлигини курсатди.

Далилларни асослаш учун куйидаги расм тур-ларини ажратиб курсатдик:

• кунгилдагидек вазият - юкори курсаткичлар: (коникканлик-ишонч-кабул килиш) - 21-30 б;

• нисбатан кунгилдагидек вазият - уртача: (коникканлик-ишонч-кабул килиш) - 11-20 б,

• кунгилсиз вазият - паст: (коникканлик-ишонч-кабул килиш) - 1-10 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 1 (132)

Тест утказиш натижасида икки гурухдаги

- кунгилдагидек ва нисбатан кунгилдагидек вазиятли расмлар аникланди. Биз расмларда куйидаги хусусиятларни аникладик ва тавсифла-дик:

1) Узини бола билан идентификация килиш: образ, киёфа ва фаолликда - юкори даража

- 12-18б, уртача даража - 6-11б, паст даража -0-5б;

2) Онанинг жинс-роль буйича айнан бир хил-лиги: юкори даража - 4-6б, уртача даража- 2-3б, паст даража- 0-1б;

3) Боланинг жинс-роль буйича айнан бир хиллиги: юкори даража- 4-6б, уртача даража -2-3б, паст даража - 0-1б.

Тадкикот давомида биз оналар чизган "Мен ва менинг болам" расмларида куйидаги мазму-ний белгиларни аникладик ва бахоладик:

1. Узини бола билан ташки жихозланиш буйича уЙFун образда ифодалаганлар - а) бир хил кийим-бош ва оёк кийими (кийиниш тарзи

- башанг кийим, спорт кийими, иш кийими, уй кийими; жинс буйича айнанлик - аёллар куйлаги, юбка ёки шим; куйлак фасони; этик ёки туфли, ухшаш деталлар - расми, тугмалари, чунтаклари, ёкаси);

б) бир хиллик (сумкача, гуллар) ёки типик аксессуарларнинг мавжудлиги;

а) ва б) буйича уларнинг ифодаланганлик даражасига караб 1-3 балл берилган, максимум

- 6 балл.

2. Узини бола билан юз ва тана киёфасида идентификация килиш - а) юз куриниши (бир хил чизиклар сифати, тасвирда майда кирраларнинг мавжудлиги, чизикларнинг ухшашлиги, умумий тасвирий тарз, юз куринишининг ухшашлиги); б) кузгуда акс этгандай холатлар (айнан бир хил, ёки бир-бирини тулдирувчи), а) ва б) буйича уларнинг ифодаланганлик даражасига караб 1-3 балл берилган, максимум - 6 б.

3. Узини бола билан фаолликда идентифи-кациялаш - а) исталган турдаги умумий фаоли-ятнинг (уйин, мехнат, билим олиш, коммуника-тив) мавжудлиги; б) расмдаги динамика (бир-бирига томон ёки бир хил йуналишда умумий харакатланиш); а) ва б) буйича уларнинг ифодаланганлик даражасига караб 1-3 балл берилган, max - 6 б.

4. Онанинг жинсий роллар буйича айнан бир хиллиги - а) кийим (расм, чеккалари хошияланган ёки аёл фигурасини бурттириб курсатувчи куйлак, аксессуарлар - безаклар, белбо^ сумкача; туфли - бежирим, учи уткир,

пошнали); б) юз (буялган лаблар, киприклар, кузга эътибор каратиш - атрофи чизилган ва буялган, аёллар соч турмаги ёки узун сочлар, зираклар); а) ва б) буйича уларнинг ифодаланганлик даражасига караб 1-3 балл берилган, max-6 б.

5. Боланинг жинсий роль буйича айнан бир хиллиги - а) юз, соч турмаги, кийим, оёк кийими ва аксессуарлар - жинсга мос келувчи; б) фаолият - жинс буйича типлаштирилган; а) ва б) буйича уларнинг ифодаланганлик даражасига караб 1-3 балл берилган, max - 6 б.

Юкоридаги хусусиятлар ёки сифатлар буйича умумий балл микдори куйидаги тарзда хисобланди: онанинг бола билан умумий жинс буйича айнан бир хиллиги - т/р.(1+2+3), она ва боланинг умумий жинс буйича айнан бир хиллиги - т/р.(4+5), она ва боланинг умумий идентификациям - т/р.(1+2+3+4+5), айнан бир хиллик тизими - т/р.(1+2+3(4/5)).

"Мен ва менинг болам" проектив тести натижаларига таяниб, оналарнинг фарзанд-лари билан идентификациялашувини бир неча жабхада бахолашга эришилди. Бунинг учун улар орасидаги ички боFликлик ва муносабатлар кор-реляцион тахлил этилди.

Ушбу жихатдан олинган натижаларимиз 2-жадвалда келтирилган.

Тадкикот натижаларида онанинг фарзанди билан идентификациялашуви боланинг узини англашида етакчи урин тутади, деган хулосани асослашимизга сабаб булувчи асослар етарли, яъни она доимий равишда фарзандининг туЙFу ва кечинмаларини хис этишга, унинг жинс жихатидан узини англашида хам белгиловчи уринга эга эканлигини айтиб утиш жоиз. Чунки онанинг бола билан идентификациялашуви уму-мий холатдаги идентификациялашувда (r=0,438, p<0.05), умумий жинсий роль билан идентификациялашувда (r=0,467, p<0.05), онанинг жинсий роль буйича идетификациялашувида (r=0,708, p<0.01), боланинг жинс-роль буйича иденти-фикациялашувида (r=0,846, p<0.01); шунингдек, онанинг жинс-роль буйича идентификациялашуви билан боланинг жинс-роль буйича идентификациялашувини кузатишимизга (r=0,538, p<0.05) тyFри келди.

Бундан куринадики, она таъсири фарзанднинг тарбияси, ижтимоийлашуви ва узини англашида етакчи омиллардан бири сифатида гавдаланади.

Боланинг жинс-роль буйича айнан бир хиллиги хулк-атвор белгилари (кузатув) ва унинг жинс-роль буйича айнан бир хиллик

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 11 (132)

2-жадвал. "Мен ва менинг болам" проектив расмли тести натижалари

Умумий идентификация-лашув Она-бола идентификация-лашуви Умумий жинс-роль идентификация-лашуви Онанинг жинс-роль идентификация-лашуви Боланинг жинс-роль идентификация-лашуви

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Умумий идентификациялашув 1 0,438* -0,262 0,857** 0,038

Она-бола идентификациялашуви 1 0,467* 0,708* 0,846**

Умумий жинс-роль идентификациялашуви 1 0,237 0,856**

Онанинг жинс-роль идентификациялашуви 1 0,538*

Боланинг жинс-роль идентификациялашуви 1

курсаткичлари (она расми) уртасида як,к,ол ифо-даланган алока булиб, бу а) расмнинг ахборот-лилик даражасидан далолат беради ва б) она онгида бола образининг жинс-роль буйича ифо-даланганлиги ва унинг жинс-роль буйича хулк-атвор стереотипларини узлаштириш даражаси уртасида алока мавжудлигини тасдиклайди. Оталар расми билан вазиятда бу расмлар мав-жудлигининг узиёк диагностик хисобланади. Биз оталарнинг "Мен ва менинг болам" рас-мини чизишини ота-она масъулияти, тарбия жараёнига жалб этилганлиги ва манфаатдор-лик даражаси юкорилигининг далили сифа-тида бахолаймиз. Худди шу тарзда биз оналар-нинг расмни чизишда рангли калам ва флома-стерлардан фойдаланишини хам бахоладик - бу синовда иштирок этаётганларнинг 20%ига тенг булди. Юкорида баён килинганларнинг бар-часи расмнинг проектив киммати ва ахборот учун берилганлигидан далолат беради хамда она онгида бола образининг жинс-роль буйича ифодаланганлиги ва унинг жинсий ижтимоийла-шуви - жинс-роль буйича хулк-атвор стереотипларини узлаштириш даражаси уртасида алока борлигини тасдиклайди. Шу тарика, проектив тест давомида олинган маълумотларнинг сифат тахлили вербал услубиятни куллаш давомида олинган натижаларни тасдиклаб берди.

Яна шуни эътироф этиш мумкинки, тажри-бада катнашган оналарнинг 60 фоизи узларини фарзандлари билан идентификация килинишини юкори бахолаган булсалар, оталар бу жихатдан хам оналардан бироз паст курсаткичларни - 40 фоизни курсатди. Узларини паст идентификаци-яда бахолаган оталарга нисбатан шундай тои-фали оналар атиги 10 фоизни, яъни бир кишини ташкил этди. Энди жинсий роллар нуктаи наза-ридан бир-бирларини идентификация килишда оналар билан фарзандларнинг бахолари уртасида кескин фарк йук: фарзандларнинг 43

фоизи ва оналарнинг 33 фоизи бу мавкеда бир-бирларини юкори бахолаган булсалар, паст бахоловчилар теппа-тенг чикди (3 нафардан). Куп холатларда онанинг бахоси билан фарзанд-нинг бахоси бир-бирига якин, масалан, паст бахолаганлар паст ёки уртача, юкорилар юкори ва хоказо. Демак, умуман олганда, оналарнинг фарзандлар билан идентификацияси оталарни-кига нисбатан тахлил килинганда анча якин ва ухшашдир.

Шундай килиб, мактабгача булган ёшда ёш буйича айнан бир хиллик жараёни умуман олганда якунланиш боскичига якинлашган, яъни уз ёшига оид тасаввурларнинг шаклланганлик даражаси уртачадан баланд; ижтимоий жихатдан узининг жамиятдаги урнини англаш энди шак-лланаётган, яъни якин ураб турган ижтимоий мухит туFрисидаги тушунча ва тасаввурларининг шаклланганлик даражаси уртачадан паст; бола-нинг уз жинси билан боFлик роллар туFрисидаги тасаввурларининг шаклланганлик даражаси пастдан юкоригача бир хилда таксимланади. Номинатив тасаввурлар, яъни уз исми, унинг маъноси атрофидаги тасаввурлар хам мавжуд булиб, улар шу ёш учун юкори даражада шак-лланган; кадриятлар идентификацияси эса энди ривожланиш боскичида эканлиги маълум булди (3-жадвал).

Жадвалдан куриниб турибдики,

курсаткичларнинг максимал доираси мактабгача булган ёшдаги болаларнинг уз жинсига оид роллар буйича айнан бир хиллигига хос булиб, бу курсаткич 1 дан 10 баллгача, ёш буйича ва ижтимоий айнан бир хилликнинг долзарб дара-жалари узгарувчанлик доираси мос равишда 30 ва 20% га паст. Шундай килиб, куриб туриб-мизки, мазкур боскичда ёш буйича айнан бир хиллик амалда якунланган булиб, ижтимоий айнан бир хиллик энди бошланаётган, энг яккол ифодаланган жараён эса боланинг жинс-роль

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 1 (132)

3-жадвал. Болалар "Мен" концепцияси таркибий к,исмларининг шаклланиши

"Мен" концепцияси таркибий кисмларининг шаклланганлик даражаси "Мен" концепцияси компонентларининг шаклланганлик даражаси буйича гурухлар сони (%)

Номинатив Ёшга оид Жинсий Ижтимоий Кадриятли

Паст 0 0 43,3 50 96,7

Урта 0 50 36,7 46,7 3,3

Юк,ори 100 50 20 3,3 0

буйича айнан бир хиллигининг ривожланиши хисобланади. Буларнинг барчаси шаклланаётган "Мен" концепциясининг ушбу боскичдаги асо-сий таркибий кисми сифатида жинс-роль буйича айнан бир хилликни хамда мактабгача булган ёшдаги боланинг узини англаш жараёни дадил шаклланаётганлигини курсатади.

Бизнинг фикримизча, боланинг узи хакидаги тасаввурлари камдан-кам холларда нейтрал, бахосиз характерга эга булиб, узига эмоционал-кадриятли муносабат билан боFлик булади. Бу эса мактабгача булган ёш давомида "Мен" кон-

цепциясининг асосан аффектив, эмоционал-кадриятли таркибий кисмлари шаклланиши ва факат бу даврнинг охирига келибгина когни-тив соха ривожланиши бошланишидан дарак беради.

Тавсиялар:

- болаларни эшитган холда узингиз хам гапиринг;

- узингизга жабир етказманг - чунки сизга ёмон булса, болага хам яхши булмайди;

- болалар канчалик айбдор булса хам, улардан юз угирманг.

Адабиётлар:

1. Каримова В. Ижтимоий психология. - Т.: "Fan va tehnologiyalar", 2012. - 172 бет.

2. Каримова В.М. Оила психологияси: Дарслик. Педагогика олийгохлари талабалари учун. - Т.: "Fan va texnologiya", 2008. - 170 б.

3. Шамсиев У.Б. "Оилавий холдинг - бола ижтимоийлашувининг психологик меха-низми": монография. // "Тошкент кимё-технология институти". - Ташкент: Навруз, 2018. 124 с.

4. Шамсиев У.Б., Шамсиева М.Б. "Оилавий холдинг ва шахс генезиси". Укув-услубий кулланма. - Т.: "УзР Фанлар Академияси Асосий кутубхонаси" босмахонаси, 2016. -46-бет.

5. Шамсиев У.Б. Оилада мактабгача ёшдаги бола шахси узини-узи англашининг ижтимоий-психологик омиллари: Психол.фанлар номзоди... дисс.: - Т.: 2010. - 127 б.

6. Шамсиев У.Б. "Оилавий муносабатлар тизимида боланинг узини-узи англаш жараёни" Укув-услубий кулланма. - Т.: "Мумтоз суз" нашриёти, 2012. - 52-бет. / https:// ppmedu.jdpu.uz/index.php/

7. Шамсиев У.Б. "Боланинг узини-узи англаш муаммоси" Укув-услубий кулланма. -Т.: "Тафаккур" нашриёти, 2012. - 48-бет. / https://ppmedu.jdpu.uz/index.php/ppmedu/ article/

8. Шамсиева М.Б. Умумий тилшунослик курси / Фердинанд де Соссюр. Рус тилидан таржимаси; масъул мухаррир X. Болтабоев. - Тошкент: MUMTOZ SO'Z, 2017. - 68 б. https://tsuull.uz/sites/default/files/ sossyur_kitob_shamsiyeva_0.pdf

9. https://lex.uz/docs/3546742

10. https://www.gazeta.uz/uz/2021/12/31/2022-year/

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 11 (132)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.