Научная статья на тему 'ОНА ФЕНОМЕНИ БОЛА ЎЗИНИ-ЎЗИ АНГЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА'

ОНА ФЕНОМЕНИ БОЛА ЎЗИНИ-ЎЗИ АНГЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
293
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
она / гўдак / бола / ўз-ўзини англаш / “Мен” концепцияси / “Мен” образи / эмоционал реакция / гўдакка таъсир этувчи омиллар. / мать / младенец / ребенок / самосознание / понятие «Я» / образ «я» / эмоциональная реакция / факторы / влияющие на ребенка.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шамсиев Ўктам Бахриддинович

Мақолада ижтимоий тасаввурлар концепциясидан келиб чиқадиган шахс ижтимоий тасаввурлари тизимида боланинг ўзи ва ўз фазилатлари тўғрисидаги тасаввурлари, энг аввало, жамиятда тутажак ўрни ва мақомини белгиловчи муҳим механизм эканлиги, унинг мазмуни шахснинг нафақат ўзига, балки ўзга шахсларга бўладиган ижтимоий муносабатлари ва ижтимоий хулқининг асоси ҳисобланиши ҳақида сўз юритилади. Бунда қандай ижтимоий омиллар ва гуруҳларнинг етакчи роль ўйнаши илм-фан нуқтаи назаридан муҳим эканлиги ғояси илмий далиллар асосида тасдиқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФЕНОМЕН МАТЕРИ КАК ФАКТОР САМОСОЗНАНИЯ РЕБЕНКА

В статье говорится о том, что личность, исходящая из концепции социального воображения, является важным элементом в системе социального воображения, определяющим представление ребенка о себе и своих качествах, прежде всего, о его роли и статусе в обществе, содержание которого является основой социальных отношений и социального поведения человека, идея о том, какие социальные факторы и группы играют здесь ведущую роль, важны с точки зрения науки, подтверждаются научными доказательствами.

Текст научной работы на тему «ОНА ФЕНОМЕНИ БОЛА ЎЗИНИ-ЎЗИ АНГЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА»

Шамсиев Уктам Бахриддинович,

Узбекистон Миллий университети "Ижтимоий психология" кафедраси мудири вазифасини бажарувчиси, психология фанлари доктори (DSc)

ОНА ФЕНОМЕНИ БОЛА УЗИНИ-УЗИ АНГЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА

УУК: 151.8

ШАМСИЕВ У.Б. ОНА ФЕНОМЕНИ БОЛА УЗИНИ-УЗИ АНГЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА

Мак,олада ижтимоий тасаввурлар концепциясидан келиб чик,адиган шахс ижтимоий тасав-вурлари тизимида боланинг узи ва уз фазилатлари т^рисидаги тасаввурлари, энг аввало, жамиятда тутажак урни ва макомини белгиловчи мух,им механизм эканлиги, унинг мазмуни шахснинг нафакат узига, балки узга шахсларга буладиган ижтимоий муносабатлари ва ижтимоий хулкининг асоси х,исобланиши х,ак,ида суз юритилади. Бунда кандай ижтимоий омиллар ва гурух,ларнинг етакчи роль уйнаши илм-фан нуктаи назаридан мух,им эканлиги Fояси илмий далиллар асосида тасдикланган.

Таянч суз ва тушунчалар: она, гудак, бола, уз-узини англаш, "Мен" концепцияси, "Мен" образи, эмоционал реакция, гудакка таъсир этувчи омиллар.

ШАМСИЕВ У.Б. ФЕНОМЕН МАТЕРИ КАК ФАКТОР САМОСОЗНАНИЯ РЕБЕНКА

В статье говорится о том, что личность, исходящая из концепции социального воображения, является важным элементом в системе социального воображения, определяющим представление ребенка о себе и своих качествах, прежде всего, о его роли и статусе в обществе, содержание которого является основой социальных отношений и социального поведения человека, идея о том, какие социальные факторы и группы играют здесь ведущую роль, важны с точки зрения науки, подтверждаются научными доказательствами.

Ключевые слова и понятия: мать, младенец, ребенок, самосознание, понятие «Я», образ «я», эмоциональная реакция, факторы, влияющие на ребенка.

SHAMSIEV U.B. THE PHENOMEN OF THE MOTHER AS A FACTOR OF SELF-AWARENESS OF THE CHILD

The article says that the personality arising from the concept of social imagination is an important element in the system of social imagination that determines the child's idea of himself and his qualities, first of all, about his role and status in society, the content of which is the basis of social relations and social behavior of a person, the idea of which social factors and groups play a leading role here is important from the point of view of science, is confirmed by scientific evidence.

Key words and concepts: mother, infant, child, self-awareness, the concept of «I», the image of «I», emotional reaction, factors affecting the child.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

Кириш.

Боланинг психик ривожланиши унинг рухиятига таъсир курсатувчи объектив ва субъектив омилларга, хусусан, ундаги узликни англаш, узига-узи берадиган бахолар хамда муносабатларнинг характе-рига боFликдир. Бу, аввало, инсон шахси-нинг психологик асосларини шакллантирувчи, унинг эмоционал, интеллектуал ва ижтимоий ривожланишига замин яратувчи онтогенез-нинг дастлабки боскичларига тааллуклидир. Бунда оиладаги муносабатлар, хусусан, ота-оналар уртасидаги узаро муносабатлар, шунингдек, ота-она ва фарзандлар уртасида урнатиладиган муносабатлар айникса она-нинг табиати катта роль уйнайди. Оила ижтимоий гурухларнинг энг кичиги булиб, болада узи ва узгалар туFрисида шаклланадиган ижтимоий тасаввурларнинг дастлабки мухити сифатида катта ижтимоий ахамиятга молик маскандир. Куплаб психологик тадкикотларда оила бола шахсининг шаклланиши ва унинг ижтимоийлашувига таъсир курсатувчи омил сифатида бахоланади. Лекин боланинг узи туFрисидаги барча тасаввурлари шакллани-шида у тарбияланаётган оиладаги муносабатларнинг хусусиятлари, оила типлари ва ота-оналик макомлари улар томонидан кай дара-жада англанишининг бевосита роли эъти-бордан четда колади. Мазкур муаммо юзаси-дан алохида меъёрий хужжатларнинг кабул килиниши хам бежизга эмас1, 2. Уз навба-тида мутахассислар кабул килинган меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифа-ларни амалга ошириш юзасидан аник чора-тадбирлар ва йул-йурикларни татбик этишла-рига туFри келади.

Мавзунинг долзарблигини ахолига психологик маслахатлар бериш, оилавий психотерапия хамда оналик ва оталик психология-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 2 февралдаги "Хотин-кизларни куллаб-кувватлаш ва оила институтини мустахкамлаш сохасидаги фао-лиятни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5325-сон Фармони. - https://lex.uz/ docs/3 546742

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси" ПФ-4947-сон Фармони. - Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2017 йил, 6-сон (766). -Б.236.

сини урганиш билан боFлик сохаларни ривож-лантиришга хизмат киладиган тадкикотларга булган муайян эхтиёж белгилаб беради.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг кискача тахлили.

Бола дунёга келиши жараёнида оиладаги шахслараро муносабатлар, яъни ота-она муносабатлари, айникса, онанинг психологик холати, оиладаги макомини урганишга баFишланган тадкикотлар бугунги куннинг мухим мавзуларидан бири хисобланади. Боланинг ижтимоий хулки мазмуни, когни-тив ривожланиши, яъни фикрлар тарбияси, дунёкарашнинг шаклланишига онанинг хулк-атвори катта таъсир килиши нуктаи назаридан хам ушбу масала тадкикотчилар диккатини жалб этмокда.

Хориж психология фанида тан-вужуд билан она-боланинг яхлитлиги узига хос хиссиёт булиб, у купинча фанда "холдинг" (инглизча "тутиш", "ушлаш" сузидан олинган) (Вин-никотт Д.В.)3 тажрибасидан келиб чикади. Бу - оналикнинг маданий-тарихий жихатлари (Мухамедрахимов Р.Ж.)4, унинг биологик, физиологик, психофизиологик жихатларидир. Биологик жихатдан болани тарбиялаш шаро-итида физиологик ва стимул мухитни яра-тиш сифатида каралади (Исенина Е.И., Филиппова Г.Г.)5. Оналикнинг психологик жихатлари KаЙFуриш, установкалар, умид, онанинг муно-сабати, оналик хулкининг типлари ва усул-лари (Винникотт Д.В. ва бошкалар)6, шунингдек, оналикнинг ижтимоий-психологик ва психотерапевтик масалаларини уз ичига олади. Маданий-тарихий ёндашув вакиллари (Л.С. Выготский)7 оналик хулкини боланинг

3 Винникотт Д.В. Разговор с родителями. - М.: Класс, 1995. - 92 с.

4 Мухамедрахимов Р.Ж. Мать и младенец: психологическое взаимодействие. -СПб, 1999. 288 с.

5 Исенина Е.И. Методологические обоснования анализа видеозаписи взаимодействия матери и ребенка// Доклады Всероссийской научной конференции, 1998. Череповец, 1998. С. 87-90; Филиппова Г.Г. Психология материнства. М., 2002. С. 114-148.

6 Винникот Д.В. Разговор с родителями. М., 1998. С. 32-88; Обухов Я.Л. Значение первого года жизни для последующего развития ребенка// Обзор концепции Винникота. Д., 1997. 216-с; Stern D.N. Diary of a baby. What your child sees, feels and experiences. N.Y., 1990. 285 p.

7 Выготский Л.С. Раннее детство// Собр. соч. М., 1984. - Т. 4. 432 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

ривожланиш манбаи, мулок,от, билиш фаоли-яти, уз-узини англаш субъекти (М.И. Лисина ва бошкалар)1 сифатида урганишган.

Узбекистонлик олимлар томони-дан она ва унинг функциялари тушунчаси (Э^. Fозиев)2, аёлнинг ижтимоий вазифалари ва куллаб-кувватлаши, хомиладорлик дав-рида бола образи ва у билан алок,а урнатиш (У.Б. Шамсиев)3 каби муаммолар турли кон-текстларда урганилган. Хусусан, В.М. Каримова4 таъкидлаганидек, оилавий муносабат-ларнинг энг таъсирли, жозибали ва мухим булаги - бу она-бола муносабатларидир. Уларнинг мухимлиги шундаки, айни дастлабки мулокот ва мехрли муносабатлар боланинг кейинги психик ва ак,лий тараккиётини хамда онанинг хулк-атворини шакллантиради.

Тадкикотлар натижалари тахлили шуни курсатадики, оналик турли томондан ва турли назарий ёндашувлар доирасида урганилган, бирок ажратилган жихатлар асосида бир бутунликни ташкил этадиган оналик модели яратилмаган.

Мацоланинг илмий янгилиги она фено-менининг сифати ва хусусияти белгилари гудакнинг ривожланиши хамда ижтимоийла-шуви учун хизмат килиши кузда тутилган оналик модели яратилган.

Тадцицотнинг мацсади мактабгача булган ёшдаги боланинг узини бахолаши, унинг учун ахамиятга эга булган бошка шахслар бахолаши билан боFлик холда шаклланиш хусусиятларини урганиш хисобланади.

Тадцицотнинг объекти сифатида оилавий муносабатларнинг марказида турувчи она

1 Авдеева Н.Н. Становление образа себя у детей первых трех лет жизни// Вопросы психологии. 1996. - № 4. С. 43-55; Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. М., 1986. 237 с.; Материнство. Психолого-социальные аспекты (норма и девиация): Мат-лы Всероссийской конф. Иваново, 2002. 239 с.; Мещерякова С.Ю., Авдеева Н.Н., Ганошенко Н.И. Изучение психологической готовности к материнству как фактор развития последующих взаимоотношений матери и ребёнка. М., 1999. (Инт-ет).8 с.

2 Fозиев 3.F. Онтогенез психология: Дарслик. - Т.: "Ношир", 2010.-360 б.

3 Шамсиев У.Б. "Оилавий холдинг - бола ижтимоийла-шувининг психологик механизми": монография// "Тош-кент кимё-технология институти". Ташкент: Навруз, 2018. 124 с.

4 Каримова В.М. Оила психологияси: Дарслик. Педа-

гогика олийгохлари талабалари учун. - Т.: "Fan va texnologiya", 2008.-170 б.

феноменининг сифат ва хусусиятлари танлаб олинди.

Тадцицотда назарий-услубий ва контент тахлилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини

тадк,ик,отда фойдаланилган Т.В. Дембо-С.Я. Рубинштейн методи натижаларидан чик,арилган хулосаларни амалиётда куллаш буйича таклиф этилган тавсиялар ташкил этди.

Асосий цисм.

Бола туFилишининг дастлабки онлариданок, она ва бола узаро хиссан ва психологик жихатдан боFланган булиб, унинг узини англаши ана шу хиссий илик,ликнинг натижа-сига купрок, боFликlДир. Бола улFайиб, катта булган сари улар уртасидаги масофа, психологик дистанция ортиб бораверади, симбиоз муносабатлар ак,лий-когнитив муносабатлар шаклидаги психологик алок,аларга айла-ниб кетаверади, яъни болада узи туFрисидаги тасаввурларнинг шаклланишига туртки булувчи ижтимоий омиллар кулами ортиб бораверади.

Шуниси мухимки, бола учун хар кандай Fамхур ва мехрибон инсон унга она урнини босиши мумкин (бувиси, отаси, энагаси). Лекин кимнингдир доимий Fамхурлиги, яъни мехрибон инсоннинг - "объектнинг" дои-мийлиги бола ривожланиши учун ута мухим хисобланади. Бола бир ёшга тулгунга кадар булган давр новербал ва экстролингви-стик мулокот даври булиб, ундаги барча узгаришлар онаси ёки як,инлари билан буладиган эмоционал, бевосита муносабатларнинг натижаси булади ва бора-бора муо-малага тил хамда товушлар билан боFлик1 бел-гилар кириб кела бошлайди. "Онанинг барча саъйи-харакатлари бу даврда бола психик ривожланишининг муваффак,иятини белги-лайди", деб ёзади В. Каримова. В. Каримо-ва5нинг таъкидлашича, "оилавий муносабат-ларнинг энг таъсирли, жозибали ва мухим булаги - бу она-бола муносабатларидир. Уларнинг мухимлиги шундаки, айни дастлабки мулокот ва мехрли муносабатлар боланинг кейинги психик ва аклий тараккиётини хамда онанинг хулк-атворини белгилайди".

5 Каримова В.М. Оила психологияси: Дарслик. Педагогика олийгохлари талабалари учун. - Т.: "Fan va texnologiya", 2008.-170 б. Б-58.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

1-расм. Нуклеар оила к,уйи тизимлари тузулмаси1.

Агар ота ва она томонидан курсатилаётган Fамхурлик доимий ва самимий булса, бу Э. Эриксон таъбири билан айтганда2, "мутлок ишонч"га асос булади Яъни хакикий, Fамхур она боласининг айни пайтдаги барча эхтиёжларини калбан хис килиб, уша захоти кондиришга харакат килади, маса-лан, чанкаса сув, оч колса - кукрак сути, пешоб кистаганда тусиш каби ишларни уз вактида бажариб боради. Онанинг бола эхтиёжларини шу каби аник билиб, уз вактида мехр курсатиши баъзан интуитив тарзда кечса, баъзан она узини бола билан идентификация килади, яъни узини боланинг урнига куйиш оркали, унинг талаб-истакларини сез-гандай булади, "вужуди билан хис этади". Бун-дай хис килишлар одатда она томонидан аник англанмайди, лекин одатда онанинг кечинма-лари ва сезишлари туFри чикади. Аммо баъ-

1 Муаллиф тадкикоти натижасида чикарилган хулоса-лар асосида тайёрланди.

2 Эриксон Э. Детство и общество. - СПб.: Реч, 1996. -

416 с.

зан педиатр ёки бошка мутахассис билан боланинг холати хакида фикрлашганда айрим холларда узининг интуитив карорлари туFри ёки нотуFри эканлигини англаб колади. Биз оилани етарли даражада эркин ва мустакил куйи тизимлар - баркарор узаро муносабат-лар билан боFланган ота-она, бола, ота-она -бола, аёл, эркак ва эр-хотин тизимидан тар-киб топган тулаконли яхлит тизим сифатида бахолаб, нуклеар оила куйи тизимлари струк-турасини таклиф этамиз (1-расм).

Психологик нуктаи назардан тан - вужуд билан она ва боланинг яхлитлиги узига хос хиссиёт булиб, у купинча "холдинг" (инглизча "тутиш", "ушлаш" сузидан олинган) тажри-басидан келиб чикади. Яъни она уз бола-сини кулида ушлаб, тани танига текканда хис киладиган кечинмалари оркали бола-даги узгаришларни хис килади. Хориж олими Д.В. Винникотт3нинг фикрича, "холдинг" таж-рибаси яхши булмаган оналарнинг шахсий

3 Винникотт Д.В. Разговор с родителями. - М.: Класс, 1995. - 92 с. - С-43.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

муаммолари куп булиб, улар болани кулида ушлаганда хам деярли хеч нимани хис этмай-дилар. Ана шундай чакалокларда кейинча-лик ихтиёрий психик функциялар ривожида муайян муаммолар булиши мумкин, маса-лан, ихтиёрий равишда диккатни бир нарсага туплаш, ихтиёрий равишда у ёки бу нарсани эслаб колиш, гапириш, мантикий фикрлаш кабилар.

Гапириш, нутк фаолияти билан боFлик психик функциялар купинча синхронизация жара-ёнида шаклланади. Боласини суйиб, унинг хис-кечинмаларини билиш кобилиятига эга булган она одатда боласининг психик ривожланишида барча киликларини, улар-дан кандай фойдаланиш малакаларини орт-тириб боради. Масалан, болада баъзан шундай холат буладики, унда онага бола билан фаол коммуникатив фаолиятни амалга оши-риш нокулай булади, бола инжиклик килиб, хеч нарсага кунгиси келмай колади, буни сез-ган она болага гапиравермай, жимгина тоза хавода сайр килдираверса, маълум вакт утгач, боладаги чарчок ёки бошка сабабли пайдо булган холат утиб кетади; у яна жонланиб, онага талпинади, у билан мулокотни давом эттиради. Шуни инобатга олмаган холатларда коммуникатив омадсизлик содир булади (Винникотт1), бунинг окибатлари психологи-яда яхши урганилган.

Ота-она бола олдида бирламчи ижти-моий кузгу вазифасини бажаради хамда у билан мулокотда мухаббат, хурмат ва ишонч хисларини намоён килган холда шу тарика болага узи хакида ушбу хиссиётларга лойик булган субъект хакидаги тасаввурни синг-диради. Улар томонидан ташки назорат-нинг каттиклиги болада узини ички назо-рат килишни ривожлантиради, аник асос-ланган талаблар, катъий белгиланган ва мос келувчи "Мен" образи хамда "Мен" концеп-циясининг шаклланишига хизмат килади. Ва нихоят, ота-онанинг узини юкори бахолаши кайтувчан алока ва идентификация механизм-лари воситасида болада хам шунчалик узини юкори бахолашни шакллантиради. Юкорида баён килинганлардан келиб чиккан холда

1 Винникот Д.В. Разговор с родителями. М., 1998. С. 32-88.

хулоса килиб, аввало, М.И. Лисина2, И.С. Кон3, F.Б. Шоумаров4, В.М. Каримова5, У.Б. Шам-сиев6 каби психологларнинг "Мен" концеп-цияси тузилиши, детерминантлари ва ривож-ланиш механизмлари хакида интегратив ком-плексли тузилма ва узини англаш жараёни махсули сифатида, шунингдек, оиладаги ички интер ва интраиндивид муносабатларнинг "Мен" концепцияси онтогенезнинг мактабгача булган ёшдаги даврида шахснинг "Мен" кон-цепцияси шаклланиши билан узаро алокаси хакидаги тасаввурларини тахлил килиш асо-сида биз ишлаб чиккан концептуал схемани келтириб утамиз.

У мактабгача булган катта ёшдаги бола-ларда шахснинг узини англаш жараёни-нинг комплексли динамик схемаси булиб, куйидагиларни уз ичига олади: а) ривожла-наётган бола шахсининг ижтимоий борлик хамда унинг вакили сифатида ота-оналар билан муносабатлари фаоллиги оркали аникланади; б) бирламчи ижтимоий гурух, яъни оилада бошка ахамиятли кишилар -ота ва она билан шахслараро мулокот фаолияти оркали боFланади; в) натижа сифатида стратегик кадриятлар йуналиши тизимига боFланган тулаконли "Мен" концепциясига эга булади; г) "Мен" образи - узи хакидаги билим ва узига муносабат хамда узига хос соха, узини бахолаш, тасаввурлар йиFиндиси шаклида таянч таркибий кисмга дифферен-цияланади; д) бунда узини англаш жараёни сифатида рефлекцияловчи "Мен"га, "Мен" концепцияси эса махсулот сифатида реф-лекцияловчи "Мен"га мансуб хисобланади (2-расм).

Келтирилган схема бизга мактабгача булган ёшдаги боланинг ота-она билан

2 Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. М., 1986. 237 с.

3 Кон И.С. В поисках себя. - М.: Политиздат, 1983. -335 с.

4 Шоумаров F.Б. Никохдан ташкари алокаларнинг келиб чикиш сабаблари ва унинг олдини олиш чора-лари// Узбек оиласининг этнопсихологик муаммолари. -Респ. илмий-амалий анжумани маърузалари кискача баёни. - Т., 1993. - Б. 160-168.

5 Каримова В.М. Мехр ва муруват оиладан бошла-нади - Т.: Янги аср авлоди, 2004. - 28 б.

6 Шамсиев У.Б. "Боланинг узини-узи англаш муаммоси" Укув-услубий кулланма "Тафаккур" нашриёти, 2012 йил, 48-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

2-расм. Ота-она мулок,оти таъсирида бола уизни англашнинг шаклланиш механизми1.

мулокоти фаолияти таъсири остида боланинг узини англаши шаклланиш механизми х,амда таянч таркибий кисмлардан таркиб топувчи тулаконли "Мен" концепциясининг шаклланиш жараёни тизимини тах,лил килишга имкон беради. Шунингдек, биз боланинг ота-онаси оиласида оиладаги ички муносабат-лар, айникса, она феномени нуктаи назари-дан бола шахсининг узини англаши ривож-ланишини урганиш ва тадкикот гипотезасини белгилашда унга таянишни максадга мувофик деб топдик.

Ота-оналарнинг узини ва фарзандини бах,олашидаги ички корреляция деярли яккол ижобий боFланишдаги коэффици-ентларда ифодаланди. Онанинг узини-узи бах,олаши бошка курсаткичлар билан ота-нинг узини-узи бах,олаши х,ам онанинг фар-зандига берган бах,оси х,ам отанинг фарзан-

1 Муаллиф тадкикоти натижасида чикарилган хулоса-лар асосида тайёрланди..

дига берган бах,осида х,ам ижобий ички кор-реляцион боFликлик кузатилди. Натижалари-нинг бундай булишида оилавий мух,ит, ота-онанинг фарзандига муносабатида болалик-нинг дастлабки даврларидаёк узига ишончни, мустакилликни, атрофдагилар билан муно-сабатда фаол ва вазмин булиш, вазиятларни тах,лил этишга ургатиши асосидагина эриши-лади, дея оламиз. Бу х,олат тарбия мух,ити психологик конуниятларига таяниб олиб борила-ётган оилаларда купрок учрашини эътироф этамиз.

Демак, онанинг х,иссий-эмоционал якинлиги уз боласини афзал сифатлар эгаси сифатида тасаввур килишига имкон беради, айни шундай муносабат болалар муносабатида кандай акс этиши кейинги боскичда урганилди.

Асосий максадимиз мактабгача булган ёшдаги боланинг узини бах,олаши, унинг учун ах,амиятга эга булган бошка шахслар

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

1-жадвал. Боланинг узини-узи бах,олаш натижалари1

Муносабат поFонаси Х а t

Боланинг уз "Мен"ига муносабати Мен - хозирда 4,87 0,41 2,12

Мен - илгари 4,60 0,73 1,75

Мен - келажакда 5,00 0,00 0,75

Бошкаларнинг бола Мен ига муносабати Она 4,81 0,39 1,75

Ота 4,85 0,35 0,71

бахолаши билан боFлик холда шаклланиш хусусиятларини урганиш хисобланади.

Т.В. Дембо-С.Я. Рубинштейн2 шкаласида бахолашнинг вербал омиллари билан жуда як,ин даражада боFлик1 булган варианти ёрда-мида айни пайтда узини бахолаши, унинг вакт буйича экстраполяцияси ва кутилаётган ота-оналар бахоси диагностика килинган. Узини бахолаш мезонлари сифатида куйидагилардан фойдаланилган: "яхши - ёмон", "чиройли -хунук", "аклли - аклсиз", "укувли - укувсиз", "бахтли - бахтсиз". Узини бахолашда биз фикрнинг асосланишига, бахолаш мулохазаларининг чукурлиги ва турли-туманлигига эътибор каратдик. Урганилаётган шахсларни бешта шкала буйича бахолашдан олинган натижаларга караб таксимлаш куйидаги жадвалда келтирилган ракамларда умумлаштирилиб ифодаланган (1-жадвал).

Жадвалда келтирилган маълумот-лар тахлили шуни курсатадики, мактабгача булган ёшдаги болаларнинг аксарияти (96,7%) узини айни холатини коникарли хисоблайди, бунда 90% болалар узини "жуда яхшилар", 6,7% болалар эса "яхшилар" каторига кирит-ган. Куриб турибмизки, бу ёшдаги болаларда "жуда катта Мен" булиб, узини бахолаши адекват эмас, яъни биз олган маълумот-лар бу феноменнинг мавжудлигини купрок тасдиклайди.

Шунингдек, маълумотлар боланинг психик ривожланиши хамда ижтимоийлашувида "Мен"ига муносабатини рухий ривожлани-шининг уч даври оркали тахлил беришликни такозо этмокда. Бу эса боланинг "Утмишдаги Мен", "Хозирги (реал) Мен"и ва "Кела-жак Мен"лари орасидаги узаро боFликлик

1 Шамсиев У.Б. Оилада мактабгача ёшдаги бола шахси узини-узи англашининг ижтимоий-психологик омиллар. Автореф. 2010 й.

2 Шамсиев У.Б. Оилада мактабгача ёшдаги бола шахси узини-узи англашининг ижтимоий-психологик омиллар. Автореф. 2010 й.

ва тафовутларни кузатишга ёрдам берди. Натижаларнинг бирламчи тахлилида боланинг узини-узи бах,олаши билан ота-онанинг фар-зандига берган бах,оларидаги узаро мутаноси-блигининг гувох,и буламиз. Уларнинг натижа-ларида ота-она фарзандининг кечинмалари билан узининг туЙFуларини уЙFунлаштира олган. Шунингдек, ота-онанинг фарзандига берган бах,осида х,ам кескин дифференциал-лашув кузатилмади. Натижаларнинг бундай тус олганлиги бир томондан бола "Мен"ининг икки даври, яъни "Хозирги" ва "Утмиш Мен"и уртасида узаро мосликка эга дейишимизга асос бор. Чунки бола ушбу даврларда ижти-моий мух,ит таъсирида булган, шахси шак-лланишида х,ар хил узининг ёшига хос эмо-ционал ва хулкий жи^атларга хос х,ам ижо-бий, хам салбий таъсирларни бошдан кечир-ган. Бу эса боланинг бахт ва бахтсизлик, яхши ва ёмон, саломатлик ёки касалликка алокадор муносабатларини индивидуал тарзда ифода-лай олишидан хамда узини англашига имкон берувчи таассуротлар манбаига эгалиги-дан далолат беради. Аммо боланинг "Кела-жакдаги Мен"и билан боFлик тасаввурларида аниклик етишмаётганлигини, мактабгача тар-бия мухитида боланинг уз келажак тасаввур-лари реалликдан анча узок булиши мумкин-лигини курсатмокда.

Хаттоки, ота-оналар хам фарзандлари-нинг келажаги билан боFлик холатларни, улар туFрисида яккол тасаввурни акс эттира олмасликлари кузатилди. Корреляция тахлилидаги натижалар хам боланинг узини-узи бахолашида "Хозирги Мен" "Илгариги Мен"и билан мос келганлиги, боланинг узини-узи англашида "Мен"нинг икки куриниши боFланишга эга эканлигидан далолат беради. Болаларнинг бу натижалари бошкаларнинг муносабатлари (ота-она)да хам тасдикланди, яъни "Хозирги Мен" билан она муносаба-тида (г=0,636, р<0.01), ота муносабати билан (г=0,613, р<0.01) хамда "Утмиш Мен" билан

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

она муносабатида (г=0,445, р<0.05), ота муносабати билан (г=0,474, р<0.05) х,осил килинган корреляция боFликликлари бир-бирини мантикан такозо этганлигининг гувох,и буламиз. Уз навбатида она билан ота-нинг фарзандга билдирган муносабатлари х,ам узаро боFликликка эга эканлигини тасдиклади. Аммо боланинг узини-узи бах,олаш натижа-ларининг интеркорреляциясида х,ам боланинг "Мен"идаги утмиш ва х,озирги "Мен"лари келажак "Мен"и билан х,еч кандай боFлик муносабатни акс эттира олмаган. Балки бу х,олатни мактабгача ёшдаги болалар уз кела-жаги туFрисидаги тасаввурлари реалликдан анча йирок булиши, ёки ота-онанинг орзу-лари х,ам юкори булса-да, уларни руёбга чикишини куп х,олларда башорат килиш кийин булиб колганлиги билан изох,лашга туFри келмокда.

Кулга киритган эмпирик маълумотларни сифат ва сон жих,атидан тах,лил килиш х,амда боланинг узини-узи ва ота-онаси томонидан бах,олаши нисбатидан келиб чиккан х,олда куйидаги бах,олаш вариантларини ажратишга муваффак булдик:

1) узини бах,олаши юкори ва ота-оналар томонидан х,ам бах,оланиши юкори булган болалар уз ота-онасининг х,ар кандай бах,осини, х,атто танкидий бах,осини х,ам кабул килади, уларнинг фикрига кушилади, бун-дайларда узига ишонч х,иси мавжуд ва ота-оналар билан якинлик х,иси саклаб колинган;

2) узини бах,олаши юкори ва ота-оналар томонидан бах,олаш уртача булган болалар - узини бах,олашда ота-онасининг узи х,акида фикри баланд эмаслигини ифода-лар экан, бола узи туFрисида шаклланаёт-ган образини уртача намойиш килади, бу эса ота-оналар бах,осини пассив идрок килишини келтириб чикариб, натижада келажакда узига салбий муносабатни шакллантиради;

3) узини бах,олаши уртача ва ота-оналар томонидан бах,олаш уртача булган болаларда х,ам купрок ноадекват муносабатлар шак-лланади, х,иссиётлари кейинчалик унча аник намоён булмайди;

4) узини бах,олаш уртача ва ота-оналар томонидан бах,оланиши юкори булган болалар - ота-оналарнинг узи кутаётган бах,ога нисбатан баландрок бах,олаши, келажакда боланинг ижобий "Мен" образини шакллан-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

тириш учун кулай мух,ит яратади. Яъни айнан шундай х,олат купрок холис муносабат х,амда адекват узини англашга замин булиши мум-кин.

Оила нафакат она, балки ота тимсоли билан х,ам уЙFун булгани х,амда бизнинг ёнда-шувимиз оталик ва оналик макомларининг бола узини англашига таъсирини урганишга баFишланган эканлигини инобатга олиб, шу уринда кискача оталик психологияси масаласига х,ам эътиборни каратишимиз ва бу борадаги олимлар фикрларига эътибор каратишимиз максадга мувофик булади. Оталик психологияси оналик психологиясига нисбатан кам урганилган сох,а саналади. Оилада оталар хулкини урганиш шуни курсатдики, улар х,ам Fамхурлик ва самимийлик жих,атидан аёллардан кам эмас, керак булса, улардан х,ам мех,рибон булишлари мумкин. Дастлаб ота х,ам, она х,ам болага нисбатан бир хил мех,рибонлик тимсолида намоён булгани учун улар уртасидаги фаркни кичик ёшдаги бола деярли х,ис этмайди. Бир ёшга тулгач, бола отасини алох,ида мустакил шахс сифатида идрок эта бошлайди, узаро муносабатлар триада шаклига утади. Отаси ва онасининг узаро муносабатларини кузатиб, бола тобора айрим алох,ида олинган мустакил, дистанцион муно-сабатларнинг маъносини тушуна боради.

Тадкикотчи Годфруанинг олган нати-жаларига кура, бир ёшлик бола отаси билан буладиган узаро муносабатларни кадрлайдиган, хох,лайдиган булиб боради, унга интилади. Онанинг муносабатларидан фаркли, ота боласининг жинсига караб узига хос муносабатни урната олади; уFил болага эркакларча, киз болага бошкача самимият билан мех,р курсата олади. Шу тарика боланинг уз жинсини англаши, гендер тафовутлар туFрисида тасаввурлар шаклланади. Умуман, оилада отанинг булиши боланинг ижтимоий куникмалари шаклланишида катта ах,амият касб этади. Буни профессор В. Каримова х,ам уз кузатишларига таяниб тасдиклаган: "Отанинг мех,ри киз бола учун х,ам шу кадар мух,имки, у ота-она муносабатларини х,аёти мобайнида кузатиб бориб, келажакда уз тур-муш утроFига кандай муносабатда булиш лозим, деган саволга жавоб топади. Она хулкига караб эса турмуш УртоFи билан бах-тиёр яшаш учун аёл кандай булиши керак,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

деган саволнинг маFзини чакади. Шунинг учун киз бола учун хам, ^ил бола учун хам оиланинг бутлиги, ота-она муносабатлари-нинг илик, самимий, гуманистик булиши катта хаётий ахамият касб этади"1 Демак, боланинг узини англаши, кайси бир жинс вакили экан-лигини англаши ва хаётий тасаввурларининг шаклланишида ота-оналик муносабатлари-нинг яхлит булиши катта ахамиятга эга.

Хулосалар.

Шундай килиб, бола узини-узи англаши жараёнининг ижтимоий-психологик

мохиятини англашга баFишланган

тадкикотлар ва назарий ёндашувлардан олин-ган хулосаларга асосланиб, биз куйидаги фик-рларни умумлаштиришга муваффак булдик:

- узини-узи англаши, узини билиб олиш жараёни шахс онтогенетик тараккиёти даври давомида ва айникса, мактабгача ёшда булган даврда сезиларли тарзда жадал ривожланади;

- узини-узи англаш "Мен" образининг таркибий кисмларидан бири булиб, унинг айнан когнитив элементи хисобланади, лекин унинг шаклланиши аффектив ва бахолаш эле-ментлари билан бир маромда, уЙFун ривожланади;

- "Мен" концепцияси боланинг узига булган когнитив бахоси хамда уз фазилат-лари туFрисидаги тасаввурлар асносида шак-

лланади ва унинг учта таркибий элемент-лари - когнитив (узи хакидаги билим), аффектив (узига муносабат) ва улардан келиб чикувчи хулк-атвор билан боFлик психологик компонентларни уз ичига олувчи тизимдир;

- мактабгача ёшдаги боланинг узини-узи англашига бевосита таъсир этувчи психологик механизмлар сифатида унинг ижти-моий мухитда фаол муносабатлар тизими-даги урни ва бевосита уни ураб турган ижти-моий мухитдаги муносабатлар характери-дан ташкари, унинг ёши ва жинс хусусиятлари мухим роль уйнашини таъкидлаш лозим;

- мактабгача ёшдаги бола "Мен" образининг шакланишида мухим роль уйновчи ижтимоий омил оила булиб, у мухим референт гурух сирасига киради, чунки айнан ота ва она бола тараккиётининг дастлабки боскичларида энг ахамиятли, таклидга молик, урнак курсатувчи шахслар сифатида бола дунёкараши ва "Мен" образи шаклланиши-нинг мухим манба ролини уйнайди;

- бола шахсининг шаклланиши ва ундаги уз "Мен"и туFрисидаги тасаввурларнинг пайдо булишида оила аъзолари орасида она-нинг алохида мухим роли бор. Чунки она болага хиссан ва эмоционал якин булиб, унинг она сифатида хамда рафика сифатида оилавий роли боланинг ижтимоий ролларни узлаштиришида алохида ахамият касб этади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 2 февралдаги "Хотин-кизларни куллаб-кувватлаш ва оила институтини мустахкамлаш сохасидаги фаоли-ятни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5325-сон Фармони. - https://lex.uz/docs/3546742

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси" ПФ-4947-сон Фармони. - Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2017 йил, 6-сон (766). - Б.236.

3. Авдеева Н.Н. Становление образа себя у детей первых трех лет жизни// Вопросы психологии. 1996. - № 4. С. 43-55;

4. Винникотт Д.В. Разговор с родителями.-М.: Класс, 1995.-92 с.

5. Винникот Д.В. Разговор с родителями. М., 1998. С. 32-88; Обухов Я.Л. Значение первого года жизни для последующего развития ребенка// Обзор концепции Винни-кота Д., 1997. 216 с.

1 Каримова В.М. Мехр ва муруват оиладан бошланади - Т.: Янги аср авлоди, 2004. - 28 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 1 (110)

6. Иceнинa Е.И. Meтодологичecкиe обоcновaния aнaлизa видeозaпиcи взaимодeй-cтвия мaтepи и peбeнкa|| Доклaды Вcepоccийcкой нayчной конфepeнции, 1998. 4epe-повeц, 1998. C. 87-9G; Филипповa Г.Г. П^ология мaтepинcтвa. M., 2GG2. C. 114-148.

7. Кapимовa B.M. Oилa пcиxологияcи: Дapcлик. Пeдaгогикa олийгоx1лapи тaлaбaлapи учун. - Т.: "Fan va texnologiya", 2GG8.-17G б.

8. Кapимовa B.M. Mex,p вa мypyвaт оилaдaн бошлaнaди - Т.: Янги acp aвлоди, 2GG4. -28 б.

9. Кон И.С В поиcкax ceбя. - M.: Политиздaт, 1983. - 335 c.

10. Лиcинa M.И. Пpоблeмы онтогeнeзa общeния. M., 1986. 237 c.

11. Myxaмeдpaxимов Р.Ж. Maть и млaдeнeц: пcиxологичecкоe взaимодeйcтвиe. -CПб, 1999. 288 c.

12. Шaмcиeв У.Б. "Болaнинг узини-узи aнглaш мyaммоcи" Укyв-ycлyбий кyллaнмa "Тaфaккyp" нaшpиёти, 2G12 йил, 48-бeт.

13. Шaмcиeв У.Б. "Oилaвий xолдинг - болa ижтимоийлaшyвининг пcиxологик Mexa-низми": моногpaфия|| "Тошкeнт кимё-тexнология инcтитyти". Тaшкeнт: Нaвpyз, 2G18. 124 c.

14. Шaмcиeв У.Б., Шaмcиeвa M.Б. "Oилaвий xолдинг вa шaxc гeнeзиcи" Укyв-ycлyбий кyллaнмa "УзР Фaнлap Aкaдeмияcи Acоcий кyтyбxонacи" боcмaxонacи, 2G16 йил, 46^т.

15. Шоyмapов F^. Никоx1дaн тaшкapи aлокaлapнинг кeлиб чикиш caбaблapи вa унинг олдини олиш чоpaлapи|| Узбeк оилacининг этнопcиxологик мyaммо-лapи. - Рecп. илмий-aмaлий aнжyмaни мaъpyзaлapи киcкaчa бaёни. - Т., 1993. - Б. 16G-168.

16. Fозиeв Э^. Oнтогeнeз пcиxология: Дapcлик. -Т.: "Ношиp", 2G1G.-36G б.

ЗAMOНABИЙ TAЪЛИM I СOBРЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2G22, 1 (11G)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.