Научная статья на тему 'ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА СОҒЛОМ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУҲИТНИНГ ЎРНИ'

ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА СОҒЛОМ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУҲИТНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
77
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОИАЛА / СОғЛОМ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК МУҲИТ / ТАРБИЯ / ДУНЁқАРАШ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Эшмуродов О.Э.

Мақолада оила мустаҳкамлигини таъминлашда соғлом ижтимоий психологи муҳитни ўрни ҳақида гап борган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF A HEALTHY SOCIAL AND PSYCHOLOGICAL ENVIRONMENT IN ENSURING FAMILY STRENGTH

The article discusses the role of a healthy social psychological environment in ensuring family stability.

Текст научной работы на тему «ОИЛА МУСТАҲКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА СОҒЛОМ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУҲИТНИНГ ЎРНИ»

Эшмуродов О.Э.

Психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) "Психология " кафедраси катта уцитувчиси Термиз давлат педагогика институти

ОИЛА МУСТАХКАМЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА СОГЛОМ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУХИТНИНГ УРНИ

Аннотация: мацолада оила мустаукамлигини таъминлашда созлом ижтимоий психологи мууитни урни уацида гап борган.

Калит сузлар: оиала, соглом ижтимоий психологик мууит, тарбия, дунёцараш.

Eshmurodov O.E., doctor of philosophy (PhD) in psychology

senior teacher "Psychology" department Termiz State Pedagogical Institute

THE ROLE OF A HEALTHY SOCIAL AND PSYCHOLOGICAL ENVIRONMENT IN ENSURING FAMILY STRENGTH

Abstract: the article discusses the role of a healthy social psychological environment in ensuring family stability.

Key words: family, healthy social and psychological environment, education, outlook.

Шахс ривожланиши ва унинг ижтимоийлашуви, аввало, ижтимоий омиллар таъсири остида кечади. Ундаги асосий рол эса оилага тегишли. Оила шахслараро муносабатларнинг бутун бошли мажмуаси, эр-хотин, ота-оналар ва фарзандларнинг узаро харакати сабаб боланинг жисмоний, рухий ва ижтимоий ривожланиши учун энг кулай шароитни яратиб беради, унга маънавий кадриятлар, ахлокий меъёрлар, анъаналар, хулк намуналари ва мулокот усуллари тизимини такдим этади.

Инсон оила таъсирини бутун хаёти давомида хис этади, шунинг учун оиланинг тарбиявий таъсири узлуксизлиги ва давомийлиги билан тавсифланади. Оиланинг болага нисбатан тарбиявий таъсирининг баркарорлиги унинг укув, мехнат, ижтимоий фаоллигига таъсирида уз аксини топади. Мазкур омил никохнинг умумий баркарорлиги ва мустахкамлиги холати билан чамбарчас ва куп жихатдан боFлик. Яъни, агар оила мустахкам булса, унинг тарбиявий мухити хам баркарор булади, бундай мухитда камол топадиган фарзанд тарбияли, хулки намунали булади.

Демак, психологик жихатдан оилавий мухитнинг кандайлигига караб икки шахс уртасидаги никохнинг мустахкамлигига бахо бериш мумкин. Бу оила аъзолари уртасида самимий узаро муносабатларни ривожлантирувчи ёки аксинча уларнинг яхши кечишига тусик булувчи шарт-шароитлардир. Психологик мухитнинг яхши - кулай ёки ёмон - нокулай типлари фаркланади. Кулай психологик мухит замирида эр-хотин дунёкараши, фикрлар тарзлари, феъл-атворининг бир-бирига мос келиши ётади. Оила, мактаб ва махалларадаги носоFлом психологик мухит ва оилавий тарбияда йул куйилаётган хатоликлар хамда таълим жараёнида кузатилаётган нуксонлар, болалар ва усмирлар яшаётган махаллалар хаёти, уларнинг психологик мухити вояга етмаганларда хулк OFишининг келиб чикишига уз таъсирини утказади.

Бир катор тадкикотчиларнинг таъкидлашларича, инсон одобли ёки одобсиз, олижаноб ёки эгоист, жиноятчи ёки соFлом хулкли булиб туFилмайди. Шахсдаги у ёки бу хилдаги хусусиятлар ва установкалар, шахснинг ижтимоий турмуш фаолияти, уни куршаб олган объектив шарт-шароитлар ва вокеа-ходисалар таъсирида вужудга келади. Ушбу шарт -шароитлар ва объектив муносабатлар характери индивиднинг шахс сифатида шаклланишига асос булиб хизмат килади.

Демак айтиш мумкинки, шахс хусусиятларининг шаклланиши нафакат инсон организмининг наслий хусусиятларига, балки энг аввало у алокада булган ижтимоий мухитга хам куп жихатдан боFлик булади. Ижтимоий турмуш шарт-шароитлари провард натижада инсон хулк-атворининг шакл ва тамойилини белгилаб беради.

Маълумки, вояга етмаганларда хулк OFишининг келиб чикиши ва ижтимоий мухит уртасида узига хос таъсир доираси мавжуддир. Ушбу узаро таъсир механизми назаримизда уч хил куринишда намоён булади.

Биринчидан, носоFлом ижтимоий мухит билан шахснинг узаро алокалари усмирларда ижобий карашларнинг салбийлашувига олиб келса, иккинчидан, шахс ва носоFлом ижтимоий мухит уртасидаги узаро алока кишига ижтимоий меъёрларга туFри келмайдиган муайян йул-йурикни, хусусан Fайриконуний вазифаларни бажариш буйича ролларни таксим этади. Учинчидан эса Fайриконуний йул-йуриклар ва роллар таксимоти усмирда аста-секин ижтимоий мухит талаб ва меъёрларига нисбатан деформациялашувнинг келиб чикишига сабаб булади. Ушбу деформациялашув шахс хулкида узига хос узгаришларни келтириб чикаради. Шунинг учун хам хулк OFишига эга булган болалар ва усмирларнинг аксарият кисми ижтимоий мухитга нисбатан деформациялашув п0F0насида буладилар.

Кузатишларимизга караганда, хулк 0Fишига эга булган болалар ва усмирларнинг аксарият кисми ижтимоий фойдали машFулотларда катнашмайди, газета, журнал ёки бадиий адабиётлар укишмайдилар. Укиганларида хам узига хос кизикишлар (расмлар, суд материаллари,

эълонлар ва бошкалар) билан чекланадилар. Уларда театрга I тушиш, дарслик ва бадиий китоблар укиш буйича курсатгич даражаси анча пастдир. Аммо кинотеатр, видеобар, дискоклубларга катнашиш даражаси анча юкорилиги кузатилади. Ушбулардан куринадики, ижтимоий фойдали машFулот билан шуFулланиш, китоб, газета укиш, театрларга бориш усмирларда ижтимоий фойдали, ижобий позицияларнинг ва установкаларнинг пайдо булишига олиб келади. Аксинча холатларда эса болалар ва усмирлар хулкида салбий позиция ва установкаларнинг шаклланишига имконият яратилади. Бундан келиб чикиб айтиш мумкинки, ижтимоий мухит вокеа-ходисалари ва шарт-шароитларнинг усмирларга таъсир этиши улар хулк-атвори мазмунини белгилаб беради. Агарда ижтимоий мухитдаги вокеа-ходисалар ва шарт-шароитлар усмирга ижобий таъсир этса, усмир хулкида ижобий хислатлар, аксинча холатларда эса салбий хислатлар, Fайриконуний установкалар шаклланади.

Биринчидан, кандай оила булишидан катъий назар, йигитлар кизларга нисбатан айнан усмирлик ёшида узгалар томонидан куллаб-кувватланишга кучлирок эхтиёж сезади, чунки бу даврда узига хос "катталик хисси" пайдо булишига карамай, улар узгаларнинг психологик мададига мухтожрокдир. Лекин бу холат купрок нотулик оила йигитларига хос эканлигини хам эътироф этиш лозим. Чунки носоFлом оиладаги кизлар ва йигитлар маълумотларига эътибор берсак, юкори балл олган кизларнинг (20,7 балл) 48,4 фоизи ва уFил болаларнинг 46,5 фоизи юкори балл (19,6 б.) туплаган. Бундан шундай хулоса килиш мумкикник, носоFлом мухитли оилаларда тарбияланаётган йигитлар уз хато ва камчиликларини яширишда ота-она унга суянч ва таянч булишни ният килгани билан узгаларнинг куллаб-кувватловига купрок мухтожлигини намоён килганлар.

Иккинчидан, уртача курсаткичларда куллаб-кувватловга мухтожликни намоён этганлар умумий танловда аксариятни ташкил этишига карамай (35,8%), бу борада хам носоFлом мухитли оила вакиллари булган йигитларнинг курсаткичлари хамманикидан юкорирок (45,2%). Демак, бу холат хам яна бир маротаба носоFлом мухитли оиладаги усмир УFил болаларнинг ижтимоий куллаб-кувватловга бошкаларга нисбатан купрок эхтиёж сезишини исботлаб турибди.

Учинчидан, кизлар хакида фикр юритиладиган булса, икки тоифа оила вакилаларида сезиларли фарклар кузга ташланганлиги носоFлом мухитли оила кизлари ижтимоий куллаб-кувватловга купрок мухтож эканлиги куринади. Масалан, бу тоифа кизларнинг факат 15,8 фоизигина паст курсаткичдаги мотивацияни намоён килган, уларнинг тенгкурларида эса бундай мотивация 40,9 фоизни ташкил этган. Бундай холат носоFлом мухитли оила вакиласи булмиш кизларнинг купрок мустакилликка интилиши ва намоён этишининг белгисидир, деб хулоса килишга асос беради. Демак, хар кандай холатда хам уFил бола кизларга нисбатан оилада

ота-онанинг куллаб-кувватлашини айнан усмирлик даврида I купрок истайди. Бундай хохиш бизнингча, балоFат ёшига утганда узгариши мумкин. Яъни, куллаб-кувватловга нисбатан мотивациянинг кучи амалда шахснинг узига нисбатан ишончи ортиши билан туFри пропорционалдир.

Демак, хар кандай холатда хам уFил бола кизларга нисбатан оилада ота булишини айнан усмирлик даврида купрок истайди. Бундай хохиш бизнингча, балоFат ёшига утганда узгариши мумкин. Яъни, куллаб-кувватловга нисбатан мотивациянинг кучи амалда шахснинг узига нисбатан ишончи ортиши билан туFри пропорционалдир.

Юкоридагилардан келиб чикиб, танловда камраб олинган усмирлик ёшидаги йигитларнинг жавоблари юзасидан куйидагиларни кайд этиш мумкин:

1) соFлом мухитли оила вакиласи булган йигитлар ва кизларнинг хиссий-эмоционал муносабатларнинг якин булиши, умумий дустларни хам барча оила аъзолари томонидан эътироф этилиши, оила аъзолари биргаликда хордик чикаришда бамаслахат карорлар чикариши кабиларни мухим кадрият, деб хисоблайдилар. Иккинчи томонлан, улар жавобларида оилада лидер булмаслиги, унинг борлиги хеч кимга билинмаслиги кераклиги, оилавий роллар вазиятга караб узгарувчан булишини ёклайдилар;

2) соFлом мухитли оиладаги йигитлар учун эса энг мухим кадриятлар каторида узаро бир-бировларини тушуниш, хиссий якинликдан ташкари, оила аъзолари биргаликда карорлар кабул килишлари (яъни, карорлар кабул килишда ота-она фарзандларининг кизикишлари билан хисоблашиши), дам олишни ташкил этишда хам хамфикрлилик булиши тарафдоридир. Лекин улар кизлардан фаркли оилада тартиб-интизом булиши, унда барчанинг фикри инобатга олиниши кераклигини ёклаганлар. Лидерлик эса хамиша оила аъзолари томонидан аник билиниши, унинг узгариши «баъзан» ёки «хеч качон» булиши кабиларда анъанавий, консерватив фикрларнинг тарфадори эканликларини курсатдилар;

3) носоFлом мухитли оиладаги кизларга нисбатан оптимизм маъносида сал оркада, улар, масалан, оила аъзолари доимо бир-бирларини куллаб-кувватлашларини истайдилар, хиссиётлилик борасида якин булиши керак деб хисоблаган холда, оила лидери узгариб туришини унчалик тасаввур килмайди, «баъзан" бунга йул куйиш мумкин. Ёки бу гурухнинг фикрича, бирор карорга келишда унинг турлича ечими булиши мумкин эмас, болани жазолашда катталарнинг узлари карор чикариб куйиши мумкин, буш вакт таксимотида хам иккиланиш белгилари бор. Муносабатларнинг эгилувчанлиги борасида хам фикрлар жуда таркок, ушбу гурухнинг баъзи аъзолари оиладаги катъий интизом тарафдори булса, бошкалари, бунинг аксини белгилаганлар. Уларнинг аксарияти боланинг мустакил фикрлашини хам иккиланиш билан белгилаган.

4) носоFлом мухитли оилада тарбияланаётган усмир Ийигитлар фикрлари кизларникига нисбатан анчагина оптимистик, чунки улар айнан купрок демократик тамойилларга суянган оилавий узаро муносабатларни хохлайдилар. Чунки уларда хаттоки, лидерлик масаласида, хамкорликда карорлар кабул килиш, оиладаги назорат ва болага жазо бериш масалаларида узига хос муносабатлар кузга ташланади.

Адабиётлар:

1. O. Э. Эшмурадов "Оиланинг маънавий-ахлокий хусусиятлари ва оила мустахкамлигини таъминлаш имкониятлари"

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 5 | 2021

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 10821085 бетлар

2. O. Э. Эшмурадов "Оила баркарорлигини шакллантириш омиллари" Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 2021-йил май 1318-1323 бетлар

3. O. Э. Эшмурадов "Оилавий мухит ва оилавий муносабатлар психологиянинг урганиш предмети сифатида" "УзМУ хабарлари" Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон миллий университети илмий журнали 2019 йил 1/6/1-сони. 162-164 бетлар

4. O. Э. Эшмурадов "Узбек никох-оила муносабатларининг тарихий ва ижтимоий психологик талкини" Тошкент давлат педагогика университети илмий ахборотлари илмий-назарий журнал 2020 йил 8-сон 147-152 бетлар

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.