Научная статья на тему 'АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИДА АНТРОПОНИМЛАР'

АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИДА АНТРОПОНИМЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

778
135
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Алишер Навоий / ономастика / антропоним / сўз / тил / шоир / “Мажолис ун-нафоис” / тахаллус / лақаб.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Сабоҳат Кенжаева

Ишда Алишер Навоийнинг асарларида қўлланган тарихий антропонимлар – исмлар, тахаллуслар, лақаблар ҳақида фикрлар баѐн этилган. Мақолада ўзбек антропонимларининг лексик-семантик хусусиятлари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИДА АНТРОПОНИМЛАР»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-414-418

АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИДА АНТРОПОНИМЛАР

Сабохат Кенжаева

К,арши давлат университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ишда Алишер Навоийнинг асарларида кулланган тарихий антропонимлар

- исмлар, тахаллуслар, лакаблар хакида фикрлар баён этилган. Маколада узбек антропонимларининг лексик-семантик хусусиятлари очиб берилган.

Калит сузлар: Алишер Навоий, ономастика, антропоним, суз, тил, шоир, "Мажолис ун-нафоис", тахаллус, лакаб.

КИРИШ

Туркий тиллар бадиий ономастикасига оид баъзи мулохазалар номшунос олимлар Т.Жанузаков, С.Атаниязов, Г.Саттаров, А.Шайхулов, Т.Нафасов, З.Дусимов, Б.Бафоев, С.К,ораев, Э.Бегматов, Х.Дониёровларнинг ишларида учрайди. Ономастикага баFишланган ишларнинг барчасида антропонимлар хакида хам суз боради. Антропоним - грекча суз булиб, antro - odam+onim, яъни кишиларга берилган атокли отлардир[1,10].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Антропоним ономастиканинг лисоний бирлиги булиб, у уз ичига аник бирликларни олади. Н.В.Подольская антропоним термини хакида фикр юритар экан, унинг таркибига исм, отчество, фамилия, лакаб, тахаллус, криптоним, андроним, гинеконим, патроним киришини кайд килган [2,31]. Демак, антропонимика исмлар, лакаблар, тахаллуслар, фамилия ва отаисмларни тадкик килувчи соха хисобланади.

Суз мулкининг султони, буюк шоир, адиб, олим Алишер Навоий асарларидаги атокли отлар узбек тарихий ономастикасининг таркибий кисми саналади. Шоир асарларидаги атокли отларни ном англатган объектга кура куйидагича таснифлаш мумкин: Навоий асарларида учрайдиган шахс номлари

- антропонимлар. Уларни икки гурухга булиш мумкин:

1. Хдётда яшаб утган шахслар номи: Махмуд Fa3Haeuü, Амир Темур, Мирза Чучук, Хусайн Бойцаро, Амир Хусрав Деулавий ва б.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-414-418

2. Хдётда мавжуд булмаган афсонавий номлар: Вомиц, Узро, Фаруод, Ширин, Сомирий ва б.

Навоий асарларида учраган антропонимларни куйидагича гурухлаш мумкин: 1. Исмлар. 2. Тахаллуслар. 3. Лакаблар. Тадкикотчи Ш.Ёкубовнинг аниклашича, Алишер Навоий асарларида 1103 дан ортик антропонимлар мавжуд [3, 6].

1. Исмлар. Исмларни уз характерига кура тарихий, афсонавий, туцималарга ажратиш мумкин.

Алишер Навоий асарларида узи билан замондош булган тарихий шахсларнинг номларини куплаб келтирган. Жумладан, "Мажолис ун-нафоис" асарида 459 та шоирлар номи тилга олинган. Бу асарда шоирга замондош булган куйидаги киши номларини куриш мумкин: Хусайн Бойцаро, Бадиуззамон, Музаффар Мирзо, Хадичабегим, Султон Абусаид, Мирзо Улугбек, Мавлоно Лутфий, Хожа Мууаммад Порсо, Шарафиддин Али Яздий, Бобо Хасан, Саккокий ва б. Бу номлар тарихий шахсларга тегишли булиб, XV аср узбек тарихий ономастикаси учун бой материал булиб, уша даврда кишиларни номлаш тартиби хакида хам маълумот беради.

А.Навоий асарларида афсонавий ва диний антропонимлар хам салмокли уринни эгаллайди. Афсонавий антропонимлар шоирнинг бадиий ва илмий асарларида учрайди. Бу каби антропонимлар хаёлий мавзуларни баён килиш, баъзи диний мавзудаги асарларни ёзишда шоирга кул келган. Шоир бундай номлардан "Хазойин ул-маоний", "Тарихи анбиё ва хукамо" асарларида урни билан фойдаланган. Аммо "Хамса" асарида афсонавий антропонимлар кенг кулланган. Жумладан, Сомир, Аураман, Сууайло, Нуу, К,орун, Билцис, Жамшид, Яъжуж, Исо, Дацёнус, Хорун ва б.

Навоий асарларида учрайдиган антропонимларнинг катта кисмини бадиий тимсолларнинг номи ташкил этади. Бу антропонимларнинг купи шоир рухий оламида ижод килинган атокли отлар хисобланади.

Навоий бадиий тимсолларга ном танлашда уша жой ва халк номига мос атокли отлардан фойдаланишга эътибор каратган. Арабистонда булиб утган вокеаларни тасвирлаш учун арабча - Саъд, Навдар, Меур, Нуъмон, Сууайл, Жобир; Х,индистонда булиб утган вокеаларни хиндча - Жайпур, Жуна, Маллу, Кад; Эрон (Ажам)даги вокеаларни тасвирлашда форс-тожикча - Хисрав, Бауром Гур, Рустам, Равшанак, Доро, Фарруу, Гулчеура сингари номлардан фойдаланган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-414-418

Навоий тимсолларга ном танлаганда унинг ёкимли, жозибадорлиги, жарангдорлигини хам хисобга олган. Шу сабабли баъзи тимсолларнинг исмлари реал мавжуд номларга якин турувчи атокли отлардан олинган: Дилором, Дилосо, Дилоро, Гуландом, Суманбу, Сумансо, Паричеура, Паризод, Париваш, Парипайкар[5, 255], Меуинбону [5,237], Меурноз ва б.

2. Тахаллуслар. Узбек антропонимларининг номинатив бирликларидан бирини тахаллуслар ташкил этади. Тахаллуслар хам шахс исми - асосий номга нисбатан худди лакаб каби кушимча номдир.

Узбек тилшунослик илми ва адабиётшунослигида тахаллусларни туплаш ва урганишга оид олиб борилган тадкикотларга узбек матбуоти сахифаларидан 430 тахаллусни туплаган Т.К,ораев [6, 54-58] хамда Ё.Исхоковнинг [7, 42-45] маколаларини, Т.К,ораев, Р.Вохидовларнинг "Тахаллуслар" китобини мисол килиш мумкин. Шунингдек, тахаллуслар хакидаги баъзи маълумотлар "Номлар ва одамлар", "Исмингизнинг маъноси нима?" [8, 14-15], "Номнома" каби асарларда учрайди.

Узбек тилшунослигида тахаллуслар алохида, махсус урганилган эмас. Профессор Э.Бегматовнинг "Узбек тили антропонимикаси" [9, 145-155] номли номзодлик диссертациясида тахаллусларни "Узбек ономастикасининг кушимча номинатив категориялар" сарлавхаси остида урганган.

ХУЛОСА

Тадкикотчи Д.Анданиёзова[4,132]нинг аниклашича, "Тилда тахаллусларнинг пайдо булишида муайян эхтиёжлар сабаб булганлиги, жумладан, фельетон ва танкидий макола муаллифи уз исм ва фамилиясини ошкор килмасликка интилиши, бу оркали маълум ижтимоий-сиёсий, адабий-бадиий карашларни ким ёзганини сир тутиши, шунингдек, ухшаш исм, фамилияларнинг куплиги, айникса, ижодкорлар учун тахаллус танлашга сабаб булган". ЛуFатларда хам тахаллусга шу маъно касб этган изохлар берилганини куриш мумкин: "Тахаллус арабча суз булиб, халос булиш ва кутулиш маъносини беради" [10, 601].

Ш.Ёкубовнинг тадкикотида А.Навоий асарларидаги тахаллуслар яшаш жойи, касб-кори, мазхаби, сайёралар номи, усимлик номлари ва бошкаларга нисбат берилган тахаллуслар 11 гурухга булиб урганилган [3, 6-7].

Алишер Навоий "Мажолис ун-нафоис" асарида баъзи тахаллусларга куйидагича изох берган:

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-414-418

Муфлисий XV асрда яшаган узбек шоири, тахаллус шоирнинг ижтимоий ахволига ишора килади [11, 312]. Мавлоно Кавкабий: "Мунажжим йигит дурур ва уз фанига муносиб тахаллус ихтиёр килибдур" [11, 400]. Саккокий: пичокчи булган, пичок ясаш билан шуFулланган, саккок - пичок маъносидадур [13, 588]. Мавлоно Жомий "Райхоний тахаллус килур эрди... муносабати ила анга Жомий тахаллуси буюрилди. Шайхзодалардандур, тахаллуси хам анга далолат килур" [11, 351]. Зулолий: "Зихни сарчашмасидин назми зулоли софи зохир булур жихатдин анга Зулолий тахаллус топилди" [11, 351]. Малик: "Узин Малик-Равзон авлодидан тутар жихатин Малик тахаллус килур" [11, 353]. Бу-Али: Девонавор юрур, девона булмаса эрди "Бу-Али" тахаллус килмас эрди [11, 363].

Алишер Навоийнинг "Мажолис ун-нафоис" асарида Мавлоно Яхъё Себак [11, 297], Мавлоно Замоний [11, 359], Мавлоно Х,усайн Воиз - Кошифий [11, 378] ва бошка куплаб тахаллуслар хакида хам маълумотлар келтирилган.

3. Ла^аблар. Навоий асарларида Юсуфи Канъон, Билкиси Соний, Мажнун, Дорои замон, Расулуллох, Рухуллох, Х,отам Тойи, Мухаммад Барлос ва бошка шу каби лакаблар куплаб учрайди. Ш.Ёкубов уларни хам 7 та гурухга булиб тахлил килган.

Булардан куринадики, Алишер Навоий асарлари ономастика ва бошка сохалар учун кимматли маълумотлар манбаи хисобланади.

REFERENCES

1. Бегматов Э. Узбек тили антропонимикаси. - Тошкент, 2013. - Б.81.

2. Н.В.Подольская. Словарь русской ономастической терминологии. -С.31.

3. Ёкубов Ш. "Навоий асарлари ономастикаси". Номзодлик дисс... автореф. -Тошкент: 1994. - Б.26

4. Анданиёзова Д. Бадиий матнда ономастик бирликлар лингвопоэтикаси. Фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертацияси. - Тошкент, 2017. - Б. 132.

5. А.Навоий. Х,амса. Фарход ва Ширин. - Тошкент, 1960.

6. К,ораев Т. Адабий тахаллуслар хакида // Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1967. - №1. - Б.54-58.

7. Исхоков Ё. Алишер Навоий ва Навоий тахаллусли шоирлар // Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1968. - №1. - Б.42-45.

8. Менажиев Я. ва бошк. Исмингизнинг маъноси нима? - Тошкент: Фан, 1968.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-414-418

9. Бегматов Э. Узбек тили антропонимикаси / Номзодлик дисс... - Тошкент, 1965.

10. Шамсиев П., Иброхимов С. Навоий асарлари луFати. - Тошкент, 1972. -Б.601.

11. Алишер Навоий. Тула асарлар туплами. 10 жилдлик. 9-жилд. Мажолис ун-нафоис. - Тошкент: Узбекистон Матбуот ва ахборот агентлиги Гафур Гулом номидаги нашриёт-матбаа уйи, 2013.

12. Алишер Навоий. Наводир уш-шабоб. - Тошкент, 1959. - Б.588.

13. Бегматов Э. Номлар ва одамлар. - Тошкент: Фан, 1966

14. Абдуллаев Ф. Номнома. - Душанбе, 1972.

15. К,ораев Т., Вохидов В. Тахаллуслар. - Тошкент: Фан, 1979. 6-7-бетлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.