Научная статья на тему 'ТУРКИСТОНДАГИ ШАҲАР МАҲАЛЛАЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ ТОПОНИМИЯСИ ХУСУСИДА'

ТУРКИСТОНДАГИ ШАҲАР МАҲАЛЛАЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ ТОПОНИМИЯСИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
59
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Туркистон / шаҳар / маҳалла / топоним / XIX аср охири XX аср бошлари / аҳоли / ишлаб чиқариш / савдо / топорграфия / кўча / дарвоза / жой номлари. / Turkestan / city / surroundings / toponym / late 19th early 20th century / population / production / trade / topography / street / gates / toponyms.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — I. Imonqulova

Мақолада XIX аср охири XX аср бошларида Туркистондаги шаҳар маҳаллаларининг номлари, уларнинг этимологияси, турлари, классификацияси хусусида сўз юритилган. Унда шаҳар кўчалари ва дарвозаларининг номлари ҳамда уларнинг вазифаларига ҳам қисқача тавсиф берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TO THE HISTORICAL TOPONYMY OF THE CITY SURROUNDINGS OF TURKESTAN

The article deals with the names of urban quarters in Turkestan in the late 19th early 20th centuries, their etymology, types and classification. A brief description of the names of city streets and gates and their functions is also given.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОНДАГИ ШАҲАР МАҲАЛЛАЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ ТОПОНИМИЯСИ ХУСУСИДА»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ТУРКИСТОНДАГИ ШАХДР МА^АЛЛАЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ ТОПОНИМИЯСИ

ХУСУСИДА И.И. Имонкулова

ТДПУ тарих факультети магистри https://doi. org/10.5281/zenodo. 7393293

Аннотация. Мацолада XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистондаги шауар мауаллаларининг номлари, уларнинг этимологияси, турлари, классификациями хусусида суз юритилган. Унда шауар кучалари ва дарвозаларининг номлари уамда уларнинг вазифаларига щм цисцача тавсиф берилган.

Калит сузлар: Туркистон, ша^ар, ма^алла, топоним, XIX аср охири - XX аср бошлари, а^оли, ишлаб чицариш, савдо, топорграфия, куча, дарвоза, жой номлари.

К ИСТОРИЧЕСКОЙ ТОПОНИМИИ ГОРОДСКИХ ОКРЕСТНОСТЕЙ

ТУРКЕСТАНА

Аннотация. В статье рассматриваются названия городских кварталов в Туркестане в конце 19 - начале 20 вв., их этимология, типы и классификация. Также дается краткое описание названий городских улиц и ворот и их функций.

Ключевые слова: Туркестан, город, окрестности, топоним, конец 19 - начало 20 века, население, производство, торговля, топография, улица, ворота, топонимы.

TO THE HISTORICAL TOPONYMY OF THE CITY SURROUNDINGS OF

TURKESTAN

Abstract. The article deals with the names of urban quarters in Turkestan in the late 19th -early 20th centuries, their etymology, types and classification. A brief description of the names of city streets and gates and their functions is also given.

Keywords: Turkestan, city, surroundings, toponym, late 19th - early 20th century, population, production, trade, topography, street, gates, toponyms.

Маълумки утмишда хар бир махалла алохида топоним сифатида уз номига эга булган. Уларнинг номлари шу ернинг табиий-географик холати, топографияси, ахолининг ижтимоий, этник ва диний мансублиги, турмуш тарзини ифодалаган. XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистондаги шахар махаллаларига тавсиф берар эканмиз, махаллалар номларини тахлил килган холда уларни 5 гурухга булишни лозим топдик:

Биринчи гурух: алохида машхур шахслар номлари билан аталувчи топонимлар;

Иккинчи гурух: мукаддас кадамжолар, кабристонлар номлари билан аталувчи топонимлар;

Учинчи гурух: кишиларнинг касб-кори, машгулоти билан аталувчи топонимлар;

Туртинчи гурух: ишлаб чикариш, савдо, тижорат турлари билан боглик топонимлар;

бешинчи гурух: шахар топографияси билан боглик жой номлари, яъни топонимлар (хусусан, куча, ховуз, карвонсарой ва бошка)

Тарихий топонимлар орасида машхур кишилар номи билан аталувчи махаллалар номлари, яъни топонимларни купрок учратиш мумкин. Кишилар номи билан аталувчи аксарият махаллалар утмишда узига тук, бадавлат хон, бек, амир, сайид авлодлари номлари билан аталган. Жумладан урта асрларда Бухоро шахри махаллаларида Шайбонийхон, Аштархоний авлодларидан Искандархон, Боци Мущммадхон, Амир Ёрму^аммадхон,

БС12МС2 ЛМТ> ШЖОУЯТЮЖ

ШТЕКМАТЮКАЬ ЗСШетШС ГОиККАЬ УОЬиМБ 1 К8иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК: 2181-3337

Абдулфайзхон, Мухаммадиёр оталщ, Камбар оталщ, Мехтар Акбар, Мехтар Ориф, Мехтар Шохбек ва бошкалар. Айрим махаллалар шахардаги бой аслзодалар, бадавлат кишилар, харбийлар номлари билан хам аталган. Масалан, Асцар бий, Боуодир бий, Мусурмон цушбеги, Кучцор цушбеги, Нодир цурчи, цози Мир Хошим, цози Файзи, цози Нуриддин, цози Зоуид ва бошка топонимлар шулар жумласидандир.

Махдллалар айникса Мавороуннахрда сунги урта асрларда янада ривожланган. Бу вактга келиб махаллаларда ахоли касб-корига кура алохида алохида истикомат кила бошлаганлар. Хусусан, темирчилар, куролсозлар, тикувчилар, чармдузлар, гиламдузлар, кулоллар, курувчилар, саррофлар шахар ва кишлокларнинг алохида жойларида яшаганлар. Агар Бухоро шахри махаллалари тарихий топонимиясига эътибор каратилса, купчилик махаллалар диний уламолар, авлиёлар номи билан хам аталган. Буларга Хожа Порсо, Хожа Зайниддин, Хожа Рофеъ, Жафар Хожа, Узбек хожа, Олим хожа, Хожа Саъад Жуйборий ва бошкалар номларини киритиш мумкин.

Махаллалар каторида машхур кадамжолар мозорлар номи билан аталувчи жой номлари хам учрайди. Хусусан, Тошкентда Кафол Шоший, Шайх Хованди Тохур, Занги ота, Фаргонада Имом Му^аммад Fаззолuй, Самаркандда Махдуми Аъзам, Бухорода Баховуддин Нацшбанд, Абдухолиц Fuждувонuй каби махаллаларнинг номлари шулар жумласидандир.

Утмишда махаллалар маълум уруг, кабила,этник гурух, халк номлари билан хам аталиб келинган. Масалан XIX ва ХХ асрлардаги махаллаларга тавсиф берар эканмиз, Чигатой, Дурмон, Уйгур ма^алла, Катагон, Корахон, Саидота, Кангли, Хужаобод, Калтатой, Тожик, Кашцар, Кутчи, Эшонгузар, Хужакент, Туркмановул каби номлар билан аталувчи махаллалар Тошкент, Бухоро, Самарканд, Термиз каби шахарларда булган. Бухоро, Нурота шахрларида сунги урта асрларда узбек уруглари номи билан аталувчи махаллалар билан бирга, тожикча уруглар номи билан аталувчи номлар хам купчиликни ташкил этган.

Купчилик махаллалар номи уша махаллада истикомат килаётган ахолининг касб-кори, машгулотини акс эттирган. XIX аср охири - XX аср бошларида Бухоро, Тошкент, Термиз, Хужанд, Нурота, ^укон каби шахарларда Тацачи, Дегрезлар, Сузангарон, Косагарон, Совунгарон, Буйрабофон, Пустиндузон, Мурдашуён, Писташканон, Fассоллар махаллалари булган. Улар ахолининг касб-корига кура Темирчилар, Мисгарлик, Тацачи, Дегрезлик, Заргарлик, Эгарчи, Парчабоф, Буйрачи ва шу каби номлар билан атаб келинган.

Сунги урта асрлар ва ундан сунг куплаб махаллалар машхур олиму-уламолар, давлат ва жамоат арболари, ёзувчи ва шоирлар, диний уламо ва авлиёлар номлари билан аталган. Улар каторида Алишер Навоий, Захириддин Мухаммад Бобур, Абдурахмон Жомий, Хофиз Кууакий, Юнусхон, Хазрати Имом (Хастимом), Хожа Ахрори Валий, Боборахим Машраб, Фурцат, Fафур Fулом ва бошка номларини келтириш мумкин.

XIX аср охири - XX аср бошларига келиб шахар махаллалари тарихий топонимлари орасида кучалар номларининг хам урни катта булган. Одатда кучаларнинг катта-кичиклигига караб (Катта куча), махалла номи билан (^оратош куча, Укчи куча), шу кучада, яшаган бирор таникли шахс номи билан (Мурод кучаси, Хазрати Имом кучаси), шахардан кайси томонга караб чикилишига кура (Паркент йули, ;^укон йули, Зангиота йули, Чимкент йули), жой релъефининг тузилишига караб (Пасткуча, Баландкуча,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Жаркуча), шу кучадаги бирор машхур жой номи билан боглик (Эски Намозгох кучаси) ёки касб-хунар билан боглик (Парчабоф, Дегрезлик, Этикдузлик, Пичокчи) номлар берилган.

Кучаларга махаллий номларни бериш Россия империясининг каттик назоратида булганлиги боис, Тошкент эски шахар худудидаги айрим катта кучаларга махаллий ахоли томонидан берилган номлар 1893 йили 13 майда Тошкент шахар Думасинииг 14-мажлисида куриб чикилади ва тасдикланади. Мазкур дума мажлиси баёнида "Куча номларини ёзма равишда конунлаштириш лозим",- деб ёзилган эди. Кабул килинган карорга кура, 18 та кучанинг номи расмий тасдикланган. Бу куйидагилар: Шайхонтохур кучаси, Жаркуча, Укчи кучаси, Окмасжид кучаси, Куйи Окмасжид кучаси, Чархчилик кучаси, Себзор кучаси, Корасарой кучаси, Хазрат Имом кучаси, Сагбон кучаси, Чигатой кучаси, Кукча кучаси, Самарканд кучаси, Чакар кучаси, Арпапоя кучаси, Камолон кучаси, Анхор кучаси кабилар.

Утмишда шахар махаллаларининг мухим жихатларидан яна бири, у ерда махсус сув иншооти, ховузларнинг мавжудлиги булган. Сунги урта аср Бухоро махаллаларига тавсиф берган О.А. Сухареванинг ёзишича шахардаги 220 та махаллада 585 та ховуз булган. Уларнинг суви билан шахардаги ахоли таъминланиши билан бирга, экинларни сугориш учун арикларга сув окизилган. Уни тоза-озода саклаш хамда сувдан фойдаланиш масаласига махалла оксоколлари жавобгар булганлар.

Шахарлардаги махаллаларга махсус дарвозалар оркали кирилган ва уларнинг топонимик номи хам узига хос. Жумладан Тошкентда 12 та, Бухорода 11 та, Самаркандда 7 та дарвоза булганлиги хакидаги маълумотлар тарихий манбаларда учрайди. О.А.Сухарева "Кавартальная община позднефеодалного города Бухары" номли асарида Бухородаги куйидаги дарвозалар номларини келтириб утади: Самарканд дарвоза, Карши дарвозаси, Саллахона, Гарбий дарвоза ва х.к.

Шахарлар дарвозалари хакида, ёзма манбаларда маълумотлар учрасада, факатгина айрим шахарлар дарвозалари жойлашган жой ва уларнинг номларини эслатиб утилади холос. Жумладан, Афросиёбда туртта дарвоза булиб, улар Бухоро, Кеш, Хитой ва Навбахор дарвозалари. Улардан Бухоро дарвозаси кисман яхши сакланган. Ёзма манбаларда Фаргона водийсидаги шахар махаллалари ва дарвозалари тугрисида камрок булса-да маълумотлар учрайди. Хусусан, уларга кура Ушда учта, Узганда туртта, Ахсикетда бешта дарвоза булган. Уларнинг жойлашган урни хисобга олиниб, уз номларига эга булганлар.

Шахарлар майдони кенгайиши билан дарвозаларнинг урни, номи, сони хам узгариб турган. Жумладан, 1738-1739 йилларда Тошкентга юборилган биринчи рус савдо карвонининг бошлиги Миллернинг ёзишича шахар дарвозалари 8 та, 1800 йилда ташриф буюрган М.Посепеловнинг ёзишича 6 та, Филипп Назаровнинг 1813-1814 йилларга оид маълумотларида 12 та деб курсатилган. Унда хатто дарвозаларнинг шахарнинг кайси томонда жойлашганлиги тугрисидаги маълумотлар хам учрайди. Жумладан Самарканд дарвоза жануби-гарбда, Бешёгоч, Терсарик дарвозалари жанубда; Шайхонтохур дарвозаси шаркда; Тарсахон дарвозаси шимоли - гарбда Капкан (Копка) дарвозаси шимолда; Точки (Кукча) дарвозаси гарбда жойлашган. Тошкент шахрининг сунги девори XIX аср бошларида Бекларбеги хокимлиги даврида кайта тикланган. Унинг атрофи буйлаб Куймас, Кукон, Кашкар, Лабзак, Тахтапул, Корасарой, Сагбон, Чигатой, Кукча, Самарканд, Камолон, Бешёгоч каби 12 дарвозалари курилган.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Сунги урта асрлар, хусусан XIX аср охири - ХХ аср бошларида хар бир махаллада 50-150, баъзан 200-250 тагача хонадон булган. Хусусан О.А.Сухареванинг ёзишича XIX аср охири - XX аср бошларида Бухоро шахри марказида жойлашган Чор Бакколи, Дарвозаи Самарканд махаллаларида - 112 та, Олим Хужа махалласида 110 та, Буйрабаффон махалласида 110, Мир Тохури Девон махалласида 120 та, Жафар Хужа махалласида 104 та, Имом ^ози хон махалласида 100 та хонадон булган. Корхона махалласида 101 та, Чуббоз махалласида 100 та хонадон, Аравон махалласида 120 хонадон, Эшон пир махалласида 100-150 та, Абдулло хужа махалласида 100 дан ортик, Хонако махалласида 105 та, Чакар махалласида 100, Халифа Худойдод махалласида 148 та, Чукур махаллада 160-180 хонадон, Мир Дустумда 150 та, Шишахона махалласида 100 та, Дуст Чургоси махалласида 120 та, Чохи занжир махалласида 160 та хонадон булган. Шахар марказига якин махаллаларда ахоли нисбатан чиз жойлашган.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки утмишда махаллаларнинг тарихий топоним сифатидаги узига хос урни булган. Уларнинг номлари махаллаларнинг табиий-географик холати, топографияси, ахолининг ижтимоий, этник ва диний мансублиги, турмуш тарзини ифодалаганлигини куриш мумкин. Узбекистан мустакиллиги кулга киритилгандан сунг узбек халкига хос ушбу анъанавий куни-кушничилик жамоаси барча шахар ва кишлокларда яна узининг азалий номи «махалла» атамаси билан юритиладиган булди, у ердаги жой номлари хам узининг анъанавий номига эга булди. Шу муносабат билан хозирги даврда махалла ва у билан боглик тарихий топонимлар ва уларнинг узига хослигини илмий урганиш янада долзарб ахамият касб этишини таъкидлаш уринли.

REFERENCES

1. Сухарева О.А Кавартальная община позднефеодального горда Бухары. М., 1976.

2. Дала ёзувлари. Навоий вилояти Нурота тумани.

3. Буриева Х.Тошкент шахрининг тарихий топонимияси. (XIX аср охири - XX аср бошлари).Т., 2009 45 бет.

4. Анорбоев А., Исломов У., Матбобоев. Б. Узбекистон тарихида кадимги Фаргона. Т., 2001 59 бет.

5. Мухамаджонов А. ^адимги Тошкент. Т., 2002.61 бет.

6. Sharifjon To'lqin o'g A. et al. TA'LIM-TARBIYA TIZIMI VA O'QITUVCHILAR FAOLIYATIDA PSIXOLOGIK XIZMATNING AHAMIYATI //MODELS AND METHODS FOR INCREASING THE EFFICIENCY OF INNOVATIVE RESEARCH. -2022. - Т. 1. - №. 11. - С. 57-60.

7. Ismailovich A. S. PROBLEMS OF IMPROVING PSYCHOLOGY OF HEALTHY LIFESTYLE OF UZBEK FAMILY //Scientific reports of Bukhara State University. - 2020. - Т. 4. - №. 1. - С. 313-318.

8. Azamat, S. (2022). On The Basis Of National Values To Raise A Healthy Generation In The Family. Journal of Positive School Psychology, 6(10), 2417-2420.

9. Saidov A. SOCIAL PSYCHOLOGICAL SIGNIFICANCE OF THE FORMATION OF A CULTURE OF A HEALTHY LIFESTYLE IN THE FAMILY //Science and innovation. -2022. - Т. 1. - №. B7. - С. 867-871.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.