Научная статья на тему 'ТУРКИСТОНДА ЧОРИЗМ ҲУКМРОНЛИГИ ДАВРИДА САВДО-САНОАТ ВА БАНК КАПИТАЛИНИНГ ФАОЛИЯТИ'

ТУРКИСТОНДА ЧОРИЗМ ҲУКМРОНЛИГИ ДАВРИДА САВДО-САНОАТ ВА БАНК КАПИТАЛИНИНГ ФАОЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мусаев Н.У.

1865 йили Тошкент шаҳри босиб олингандан кейин бу ерга саноатчилар билан бир қаторда кўплар савдогарлар, судхўрлар, осонлик билан бойлик орттириш илинжида бўлган кўплаб товламачилар ва чайқовчилар кела бошлади. 1867 йили Туркистон генерал-губернаторлиги тузилгандан кейин эса К.П. Кауфман ўлкага рус ва хорижий тадбиркорларининг кириб келишига кенг йўл очиб берди. Натижада, XIX асрнинг 60-йиллари охири-70-йиллари бошларида ўлкада савдо уйлари ва саноат корхоналари ташкил этила бошлади. Жумладан Тошкентда И.Первушин, М.Хлудов, К.Трубчанинов ва бошқалар савдо уйлари очилиб маҳаллий с авдогарлар билан рақобат қила бошладилар. Туркистонга келган тадбиркорлар ўз имкониятларига қараб, пахта тозалаш, кўнчилик, пиллачилик, арақ ишлаб чиқариш ва бошқа заводлар қура бошладилар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОНДА ЧОРИЗМ ҲУКМРОНЛИГИ ДАВРИДА САВДО-САНОАТ ВА БАНК КАПИТАЛИНИНГ ФАОЛИЯТИ»

ТУРКИСТОНДА ЧОРИЗМ ХУКМРОНЛИГИ ДАВРИДА САВДО-САНОАТ ВА БАНК КАПИТАЛИНИНГ ФАОЛИЯТИ

Мусаев Н.У.

т.ф.д., профессор,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11173856

1865 йили Тошкент шахри босиб олингандан кейин бу ерга саноатчилар билан бир каторда куплар савдогарлар, судхурлар, осонлик билан бойлик орттириш илинжида булган куплаб товламачилар ва чайковчилар кела бошлади. 1867 йили Туркистон генерал-губернаторлиги тузилгандан кейин эса К.П. Кауфман улкага рус ва хорижий тадбиркорларининг кириб келишига кенг йул очиб берди. Натижада, XIX асрнинг 60-йиллари охири-70-йиллари бошларида улкада савдо уйлари ва саноат корхоналари ташкил этила бошлади. Жумладан Тошкентда И.Первушин, М.Хлудов, К.Трубчанинов ва бошкалар савдо уйлари очилиб махаллий с авдогарлар билан ракобат кила бошладилар. Туркистонга келган тадбиркорлар уз имкониятларига караб, пахта тозалаш, кунчилик, пиллачилик, арак ишлаб чикариш ва бошка заводлар кура бошладилар. Жумладан, 1868 йили Тошкентда Первушин деган шахс арак заводини курди. Туркистонда савдо ва саноат ишлаб чикаришининг ривожланиши катта маблагни талаб килганлиги туфайли рус савдо-саноат буржуазияси банклардан бериладиган карзларга мухтож эди. Шу туфайли, 1874-йили 23-декабрда подшо Александр II Тошкентда давлат банки булими очишга мини очишга рухсат берди. Булим 1875-йили 10-майда иш бошлади [1].

Давлат банкининг Тошкент булими1891-йилгача улкада ягона карз берувчи давлат ташкилоти булиб турди. 1891-йилдан бошлаб улканинг бошка шахарлари (Самарканд, Кукон, Бухоро ва Ашхобод) да хам давлат банкининг булимлари очилди [2]. Бирок, унинг банклар фаолияти кенгайиб боришига карамасдан, савдогарлар ва саноатчиларнинг сармояга булган талабларини тула кондира олмай колди. Натижада капиталистлар улкада хусусий тижорат банклари очиш харакатига тушдилар.

Бу вактда Россия империяси Туркистон улкасининг катта кисмини босиб олган булиб, эгалланган худудларда стратегик жихатдан мустахкамланиб олиш учун 1880-1888 йилларда Каспий денгизининг шаркий киргокларида жойлашган Узун ота курфазидан Самаркандгача темир йуллар курдирди. Темир йуллар курилиши улкага рус ва хорижий сармоядорларни хам кириб келишини тезлаштирди.

Чоризм хукумати хорижий капиталистлар раккобатига бардош бериши кийин булган рус буржуазиясини химоя килиш учун "Туркистон улкасини бошкариш хакидаги Низом"га махсус моддаларни (207 ва 262) киритди. Уларда хорижий фукароларининг улкада кучмас мулкларни кулга киритиши таъкиклаб куйилган эди. Бирок бу иктисодий сиёсат хорижий капиталнинг улкага кириб келишига жиддий тусик була олмади. Хорижий капиталистлар тезда бу таъкикловчи моддаларга мослашиб олдилар, Улар Россия фукаролигини кабул килишиб, рус капиталистлари билан тенг хукукларга эга булишди.

XIX асрнинг 90-йиллари бошида уз фаолиятини бошлаган хусусий тижорат банклари уз фаолиятларини пул карз бериш ва кимматбахо когозлар чикаришдан бошладилар. Бу сохада Туркистонда дастлаб уз фаолиятларини бошлаган Петербург ва Москва тижорат банклари етакчи уринга чикиб олишди. Масалан, 1891-йил 3-октябрда Молия вазирлиги Москва халкаро банкига Эски Бухоро шахрида уз булимини очишга рухсат берди. 1893-йили Тошкентда Волга-Кама банкининг булими, Куконда Москва халкаро банкининг булими очилди [3].

Кукон шахри Фаргона водийсининг барча туманларидан келтириладиган пахтани сотиш маркази булиб, 1889-йили бу ерга 5 млн. 300000 рубллик ёки 577500 пуд тозаланган пахта келтирилган булиб, унинг карийб 1/3 кисми ёки 150000 пуди "Н.Кудрин ва компанияси" томонидан сотиб олинган [4].

Купчилик хорижий капиталистлар улкага рус банклари ёрдамида кириб келишди. Чунки рус банклари маблагларининг асосий кисмини чет эл капитали ташкил килган. Масалан, "Рус ташки савдо банки" акциялари- нинг 40 % немис капиталистларига, "Азов-Дон банки" акциялари капиталининг 8 млн. рубли немис банкига, 10 млн. рубли француз ва 4 млн. рубли бошка хорижий банкларга тегишли эди. Бу банклардаги жами капиталнинг 40 %ини ташкил килган. "Рус-Осиё банки" акционерлар капиталининг 36,7 %, "Кушма банк"нинг 79 %, "Рус савдо-саноат банки"нинг 59 %, "Сибирь банки"нинг 40 % чет эл, асосан француз капиталистларига тегишли булган. Бу банкларнинг купчилиги Туркистонда уз булимларига эга булишган. 1910-йилда Россиядаги 15 та тижорат банкларининг улка шахарларида 47 та булими бор эди [5].

Туркистон пахтасини сотиб олиш билан шугулланган дастлабки фирмалар метрополия ип-газлама саноатига тегиши булиб, улар "Катта Ярославль мануфактураси", "С.Морозов", "Н.Кудрин ва компанияси" ва бошка фирмаларга тегишли эди [6]. Бу фирмаларни пахта савдосида иштирок этишларига караб уч гурухга булиш мумкин: 1. Россиянинг Европа кисмига пахта жунатиш билан чегараланган фирмалар (жумладан, "Россия

хазиналарни жойлаштириш жамияти", "Кавказ ва Меркурий ширкати"); 2. Хусусий пахта заводлари булган ширкатлар (жумладан, "Ака-ука Каменскийлар ширкати "); 3. Пахта экадиган майдонлари, пахта тозалаш заводлари ва пахта билан боглик бошка операцияларни бажаришга кодир булган фирмалар (жумладан, "Катта Ярославль мануфактураси", "Н.Кудрин ва компанияси" ширкати ва б.) [7].

1905-1908-йилларда кушма банк гурухига кирган ва Москва саноат капитали манфаатларини химоя килган Москва хисобот банки хамда Москва савдогарлик банклари Туркистонда уз булимларини очдилар. Бу банклар кушма банклардан фарк килиб, факат Россия капиталига таянар эдилар. Барон А.Кноп рахбарлик килган Москва хисобот банки айни пайтда тукимачилик корхоналарини хам маблаг билан таъминлаган [8]. Бу банк Марказий районлардаги тукимачилик саноати ишлаб чикаришини хом ашё билан таъминлаш учун Туркистонда жойлашган 8 та пахта тозалаш заводи оркали мустакил пахта тайёрлашни йулга куйди.

Банклар пахта сотиб олувчиларни маблаг билан таъминлашдан ташкари, купчилик фирмаларнинг маблагларига уз улушларини кушишлари туфайли улкада пахта тозалаш саноатининг ривожланишида катта роль уйнай бошлади. 1905-йили бир неча немис капиталистлари - А.И.Зигель, К.Ф.Рейнегаген, баронлар А.Н.Кноп ва Ф.Н.Кноп, Р.Р.Ферстер, Р.И.Провелар томонидан тузилган ва кейинчалик "Рус-Осиё банки" назорати остида ишлаган "Андреев савдо-саноат ширкати"нинг фаолияти [9] фикримизнинг далилидир. Ширкат пахта савдосидан ташкари, ёг, совун ишлаб чикариш ва сотиш билан шугулланди. У улкадаги бир канча нефт конларини кулга киритди. 1911- йили ширкатнинг муомаладаги капитали 15-16 млн. рублга етди [1].

Улкада "эски" банклардан хисобланган ва фаолияти тобора кенгайиб бораётган "Рус-Осиё банки" амалга оширган ишларнинг хажми ва доираси жихатидан бошка тижорат банкларидан устун турган. У улканинг барча йирик шахарлари - Тошкент, Самарканд, Кукон, Андижон, Наманган, Маргилон, Ашхобот, Марв, Верний, Бухоро, Карши, Янги Урганчда уз булимларига эга эди [11]. Банкнинг 1913-йили муомаладаги маблаги 30 млн. рублни ташкил этиб, у асосан, пахта сотиб олиш хамда тозаланган пахтани Россиянинг марказий районларида сотиш билан шугулланди. Шунингдек, банк бошка бир канча корхоналарни уз назоратига олиб, пахта бозорининг хужайинларидан бирига айлангач унинг кул остида бирлашган фирмалар Фаргона вилояти пахтасининг 50-60 % дан ошигини сотиб ола бошлади.

"Рус-Осиё банки" эса Туркистонда пахта ва дон савдосини уз булимлари хамда бир неча фирмалари ("Ака-ука Вадьяевлар савдо уйи", "Ю.Давидов

савдо уйи", "Потеляховлар савдо уйи" ва бошкалар) оркали амалга оширди. 1910-йил 5-октябрда "Ака-ука Вадьяевлар савдо уйи"нинг банкдан олган карзи 4,7 млн. рублни, "Ю.Давидов савдо уйи"ники 1,7 млн. рублни ташкил килди. Пахта савдосидан катта фойда олган банк рахбарияти пахта савдосига ихтисослашган хусусий фирма тузишга киришди. 1911 йил 31-августда "Л.Кноп савдо уйи" 2655000 рублга Андреев ширкатининг 2000 та чекидан 1800 тасини сотиб олди [12]. Шундай килиб, банк уша вактда битта пахта тозалаш ва иккита ёг заводига эга булган ширкатнинг норасмий хужайинига айланди.

"Рус-Осиё банки"нинг якка хокимлик таъсири Туркистон нефт саноатида янада купрок сезила бошлади. Банк уз капитали билан Урта Осиё нефт жамияти - "Санто" фоалиятида иштирок этди. Банк маблаги ёрдамида "Санто" жамияти янги нефт кудуклари ковлаб, кудукларнинг умумий сонини 127 тага етказди. Курилган тадбирлар эвазига "Санто" жамияти 1915-йили 1914-йилга нисбатан 134536 пуд куп нефть казиб олишга эришди [13].

Акционерлар жамиятининг 1915-йил 22-июнда Петербургда булиб утган йигилишида Москва сармоядорлари "Санто" жамиятидан четлашишга мажбур булишди. Жамият акциялари Петербург сармоядорлари, аникроги "Рус-Осиё банки" кулига утди. Банк 1000 та акцияни кулга киритган булсада, унинг таъсири катта булган. Масалан, "Санто" жамияти уз хиссадорларига 1915-йил хисобидан 120000 сумлик акциядан келган 7800000 рублдан иборат фойдани куйди [14]. Натижада банк катта микдордаги акцияни кулга киритиб, жамиятга карашли конларнинг хужайинига айланди. "Рус-Осиё банки" бу билан каноатланиб колмасдан, ака-ука Нобеллар ширкатига карашли "Чимён" ва "Челекен" нефть корхоналарини хам маблаг билан таъминлаб. Уларн хам уз таъсир доирасига олди.

Монополистик гурухлар уртасида узаро ракобатларнинг тобора кучайиб бориши улка иктисодий хаётига катта таъсир курсатди. Россиянинг .марказий районларидаги купчилик тукимачилик корхоналари бутунлай Туркистон пахтаси билан ишлай бошлагач, пахтачиликнинг ривожлантиришга эътиборларини тобора кучайтирдилар. Натижада, пахта етиштириш купайиб, улкадан ташиб кетилаётган пахтанинг микдори кундан-кунга ошиб борди. Масалан, 1890 йили Туркистондан 4960 пуд (шу жумладан, Фаргона вилоятидан 3896 пуд), 1906 йили улка буйича 9013 минг пуд (жумладан, Фаргона водийси буйича 6702102 пуд) [15], 1915-йили эса улкадан 15478173 пуд (жумладан, Фаргона водийсидан 8931234 пуд) [16] пахта ташиб кетилган. 1880-йилдан 1917-йилгача ташиб кетилган жами пахта 225,9 млн. пудни ташкил этган [17]. Бирок, улкада пахта майдонлари кенгайиб, четга пахта

сотиш купайсада, махаллий мехнаткашлар хаётида жиддий узгаришлар булмади. Банк капиталининг куплаб кириб келиши хам дехконлар ахволини яхшиламади. Россия банкларининг булимлари Туркистондаги факат йирик фирмаларга карз берган. Фирмалар эса дехкон хужаликларига судхурлик шартлари (60-80 % хисобида) билан карз берган.

Улка пахта бозоридаги ракобат монополистик бирлашмалар ва банклар фаолиятига мунтазам таъсир курсатиб борди. Айникса, 1912-йили Рус-Осиё банки иштирокида Андреев ва Вадьяев ширкатларининг кайта ташкил этилиши юкори малакали савдо хамда молиявий кучларни бирлаштириб, улка бозорларида хукмрон мавкени эгаллай бошладилар. Айни пайтда, бошка фирмалар хам уз мавкеларидан ажралиб колишни истамас эдилар.

Ракобат учун кураш пахтачилик махсулотлари ишлаб чикариш ва сотишга ихтисослашган кудратли «Пахтачилик саноати ва унинг махсулотларини сотиш» бирлашмасининг тузилишига олиб келди. Бу бирлашмага Вадьяев, «Волокно» жамияти, «Москва савдо-саноат ширкати», «Эрон ва Урта Осиё билан савдо ширкати», «Потеляхов савдо уйи» ва бошкалар кирган эдилар [18].

1914-йили 5 та йирик фирма: "Вл. Алексеев", "Ака-ука Шлоссберг", "Москва савдо-саноат ширкати", "Форс", "Катта Ярославль мануфактураси" Туркистонда пахта тозалаш ва ёг саноати устидан якка хукмронликни кулга киритиш максадида "Бешбош" акционерлик жамиятини таъсис этдилар. Жамият тузилганида унинг ихтиёрида 39 та пахта тозалаш ва 5 та пахта ёги ишлаб чикарувчи завод булган. "Бешбош" жамиятининг акциялари куйидагича таксимланган. Унинг 14/60 тасига "Ака-ука Шлоссберглар савдо уйи", 12/60 тасига "Москва савдо - саноат ширкати", 11/60 тасига "Катта Ярославль мануфактураси", 9/60 тасига Эрон ва Урта Осиёда савдо ва саноат ширкати" эга булган [19]. Улкада чет эл ширкатлари хам тобора уз фаолиятларини кенгайтириб бордилар. Масалан, жун тозалаш саноатида 5 та йирик ширкат: "Рус жуни", "Ака-ука Асъевлар", "Ступень ва К", "Якоби ва Зорганин", "Эл Триллинг ва угиллари" ширкатлари хукмронлик килиш учун кураш олиб бордилар. "Ступень ва К", "Якоби ва Зорганин" ширкатларининг асосий хиссадорлари Англия, Америка, Германия ва Бельгия капиталистлари эдилар. Бу сармоядорлар нафакат махаллий, балки Россия ва жахон бозорларида хам фаол харакат килдилар.

Туркистон пахтасини сотиб олишда дастлаб етакчи мавкега эга булган савдо-судхурлик мулкдорлари аста-секин уз мавкеини банк ва саноат капиталига бериб куйдилар. Бирок, улканинг иктисодий хаётини юзаки урганган айрим тадкикотчилар банк ва саноат капиталининг мавкеини тан

олмадилар. Масалан, Г.Сафаровнинг фикрича, Туркистонда капиталистик кайта куришлар нихоятда чегараланган, буржуа мустамлакачилиги "махаллий ахолини феодал ва патриархал турмуш тарзидан зурлик билан факат савдо капитализми даражасигагина олиб ута олди, холос" [20]. Г. Сафаров асосий эътиборини савдо-судхурлик муносабатларига каратди. Бирок, у улкада бирмунча шаклланиб колган капиталистик бозор муносабатларининг инобатга олмади ва хар кандай капитализм уз манфаатидан келиб чикиб, мустамлака халклар учун тарихий тараккиёт йулини "тусиб" куяди ва уларнинг "ишлаб чикариш" усулларида туб узгариш ясай олмайди, деб хисоблади.

Адабиётлар:

1. Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика царского правительства. -М.: Госфиниздат, 1960. -С. 29.

2. УР МДА, И- ф.-1, р. 16, х. 2317, в.9

3.Вексельман М.И. Российский монополистический и иностранный капитал в Средней Азии (конец XIX - начало ХХ вв.). -Ташкент: "Фан", 1987. -С.14.

4. Юлдашев А.М. Аграрные отношения в Туркестане. -Ташкент: «Узбекистан», 1969. -С 109.

5. Заорская В.В. и Александр А.А. Промышленные заведения Туркестанского края. -СПб., 1915. -С. 14.

6.Федоров М.П. Хлопководство в Среней Азии. -СПб, 1898. -С. 163.

7. Мусаев Н.У. Туркистонда капиталистик ишлаб чикариш муносабатларининг вужудга келиши. -Тошкент: ТДТУ, 1995. 91-б.

8. Цвибак М. Из истории капитализма в России. Хлопчатобумажная промышленность ХХ века. -Л., 1925. -С. 47.

9. УР МДА, ф. И-1, р.17, х. 996, в. 5.

10.Уша ерда, х. 884, в. 28-29.

11. Лаврентьев В. Капитализм в Туркестане (Буржуазная колонизация Средней Азии). -Л.: изд. Комм. Акад., 1930. -С. 88.

12. Вексельман М.И. Российский монополистический и иностранный капитал в Средней Азии (конец Х1Х - начало ХХ вв.). .). -Ташкент: "Фан", 1987. -С. 41.

13. УР МДА, ф. 41, р.1, х. 409, в.353.

14. Вяткин М.П. Монополистический капитал в Средней Азии. -Фрунзе: изд. Ан КиргССР, 1962. .97.

15. Малаховский Н.И. Производственные силы Туркестана. Вып. I, -СПб., 1909. -С. 67-70; Гулишамбаров С.И. Экономический обзор Туркестанского района. ч. I. Асхабад, 1913, -С. 49.

16. Кокандский биржевой комитет. Юбилейный отчет (19061916). -Коканд, 1917. -С. 45.

17. Ахмаджанова З.К. К истории строительства железных дорог Средней Азии (1880-1917)... -С. 73.

18. ЦГИАЛ, ф. 23, оп. 13, д. 984, л. 5.

19. Демидов А.П. Экономические очерки хлопководства, хлопковой торговли и промышленности Туркестана. Библиотека хлопкового дела. Кн. 3, изд. 2. -М., 1926. -С. 193.

20. Сафаров Г. Колониальная революция. -М., 1920, -С. 3.

21. Saidboboev, Z. A., Musaev, N. U., & Saidboboeva, G. N. (2020). History of constructing of electric stations and its activity in Turkestan region in 1909-1913. Journal of Critical Reviews, 7(3), 451-454.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.