Научная статья на тему 'FOREIGN COTTON FIRMS ACTIVITY IN TURKESTAN GENERAL - GUBERNATORY (ON THE EXAMPLE OF CASPIAN REGIONS)'

FOREIGN COTTON FIRMS ACTIVITY IN TURKESTAN GENERAL - GUBERNATORY (ON THE EXAMPLE OF CASPIAN REGIONS) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
34
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
МАРВ ПАХТА БОЗОРИ / МЕРВСКИЙ РЫНОК ХЛОПКА / ЗАКАСПИЙСКАЯ ОБЛАСТЬ / ТУРКМЕНЫ-ПОСРЕДНИКИ / ТОРГОВЫЙ ДОМ ВАДЬЯВЫХ / "АКЦИОНЕРНОЕ ОБЩЕСТВО ГЕРХАРД И ГЕЙ"

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Рахимов Б.Э.

Статья посвящена деятельности хлопковых фирм в Закаспийской области Туркестанского генерал-губернаторства. На основе широкого фактического материала изложено участие зарубежных компаний в купле-продаже хлопка-сырца, их роль в организации посева и сбора урожая. Анализируется влияние иностранных фирм на экономическую жизнь края.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ИНОСТРАННЫХ ХЛОПКОВЫХ ФИРМ ТУРКЕСТАНСКИХ ГЕНЕРАЛ - ГУБЕРНАТОРОВ (НА ПРИМЕРЕ ЗАКАСПИЙСКОЙ ОБЛАСТИ)

This article is devoted to cotton activity in Caspian regions during Turkestan general - gubernatory. The assistance of foreign firms, their role in planting and harvest in import and export of cotton raw materials on the basis of wide factic materials. The influence of foreign firms in economical life of the country is analised.

Текст научной работы на тему «FOREIGN COTTON FIRMS ACTIVITY IN TURKESTAN GENERAL - GUBERNATORY (ON THE EXAMPLE OF CASPIAN REGIONS)»

Исторические науки

УДК 9 (575.1)

ТУРКИСТОН ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЛИГИ ХОРИЖИЙ ПАХТА ФИРМАЛАРИ ФАОЛИЯТИДАН (КАСПИЙОРТИ ВИЛОЯТИ МИСОЛИДА)

Б.Э. Рахимов1

Аннотация

Ушбу макола Туркистон генерал - губернаторлигининг Каспийорти худудида пахтачилик фаолиятига багишланган. Кенг фактик маълумотлар асосида пахта пахта хомашёси савдосида хорижий компаниялар иштироки, уларнинг экиш ва хосилни йигишдаги роли баён этилган. Мамлакатнинг иктисодий хаётига хорижий фирмалар таъсири тахлил килинган.

Калит сузлар: Каспийорти, Марв пахта бозори, туркман даллоллари, вексель, Тер-Микиртичевлар, Кеварков, «Форс жамияти», «Америка уруги», Вадяевлар савдо уйи, «Герхард ва Гей акционерлик жамияти»

Чор Россияси томонидан Красноводск ва Мангишлок эгаллангач Кавказ ноиблиги тасарруфидаги Каспийорти булими тузилади (1874). Ахал-текин вохасининг эгалланиши билан 1882 йили ушбу булимга вилоят макоми берила-ди. Кейинчалик (1890-1897й.й.) Каспийорти вилояти бевосита Россия Х,арбий вазирлиги ихтиёрига утказилган. Бир йилдан сунг Каспийорти вилояти Туркистон генерал-губернаторлиги таркибига киритилган. Асхабад шахри ушбу ви-лоятнинг маъмурий маркази хисобланган. Маъмурий жихатдан Каспийорти вилояти 5 уездга булинади: Асхабад, Красноводск, Мангишлок, Марв ва Тежен. Каспийорти вилояти хам Туркистон генерал-губернаторлигининг иктисодий хаётида мухим рол уйнаган худудлардан бири хисобланган. Метрополияга пахта етказиб беришда бу вилоят йирик хом-ашё базасига айлантирилган.

Етиштирилган пахтанинг олди-сотдисида баъзи муаммолар хам мавжуд булган. Улар хорижий пахта фирмалари ва туркман дехконлари уртасидаги келишмовчиликларда намоён булади. Ушбу маколада хорижий пахта фирмалари ва пахта етиштирувчи туркманлар уртасида юзага келган зиддиятларнинг сабабларини тахлил килишга уриниб курдик. Фикримизни далиллаш учун куйида Узбекистан Республикаси Марказий Давлат архиви И-3,ОП 2 , Д. 461 -ракамли фондида Каспийорти вилоятидаги хорижий пахта фирмалари билан махаллий туркман дехконлари уртасидаги муносабатлар хакидаги бир хужжатга эътиборингизни каратамиз.

Унда Туркистон улка йигинининг Озик-овкат ишлари буйича иш бошкарувчиси полковник Михайловнинг Туркистон генерал-губернаторига 1917 йил 11-февралда берган № 1052-ракамли хисоботи келтирилган. Х,исоботда пахта сотиб олувчи хорижий фирмалар ва пахта етиштириб берган махаллий ахоли уртасидаги зиддиятлар яккол гавдаланади. Архив хужжатларидан маълум буладики, полковник Михайлов Тошкентдан Марвга хизмат сафарига жунатилади. Хизмат сафаридан максад Марв уезди туркманлари томонидан Генерал-губернатор номига пахта фирмалари устидан шикоят килиб ёзган аризалари буйича текширув ишларини олиб бориш эди. Аризада маълум килинишича, пахта фирмалари туркманлардан кабул килинган пахта хомашёси учун туловни охиригача бажармаганлар. Туркманларнинг аризасини текшириб чикишдан олдин полковник Михайлов Марв пахта бозори билан туташ булган Бухоро бозори хамда Мургоб давлат имениеси (1887йилда тузилган) билан танишиш максадида 1917йил 4 февралда Янги Бухорода, 5февралда -Байрам-алида тухтайди. [1;112] Бухоро ва Чоржуйда хомашё асосан

1Рахимов Бектош Элмуродович - ассистент кафедры «История Узбекистана» Самаркандского государственного университета, Узбекистан.

бозорлардан сотиб олинган, пахтани дехконлар узлари бозорга олиб борганлар ва пахта фирмаларга овруполик приказчиклар (сотувчилар) хамда махаллий комиссионерлар (даллоллар) воситасида сотилган.

Фирмалар махаллий комиссионерларга маълум шарт эвазига накд пул беришган, бу маблагларни мавсум келмагунча дехконларга таркатиш мумкин булмаган.Олиб келинган мол тарозибонлар томонидан давлат тарозиларида улчанган. Пахта огирлиги махсус квитанцияларга кайд этилган ва ана шунга асосан харидор келишилган нарх буйича дехкон билан хисоб-китоб килган.[2; 112]Марв уездида эса пахтани дехкон узи истаганвактида бозорга олиб бориб хохлаган кишига сотиш имкони булмаган. Пахта савдоси ботмон (8 пуд, 1 пуд-16,3 кг. га тенг огирлик улчови) ва тангада (15 тийин) амалга оширилган.

Марв пахта бозори уз характерига кура, Фаргона бозорига жуда якин турган. Марв бозорида хам пахтани асосан Фаргонада фаолият юритган уша фирмалар сотиб олганлар. Марв уездида пахталар асосан Америка уругидан экилган. Бу ерда пахтага авансбериш тизими жуда кучли ривож топган. Хорижий фирмалар дехкон билан бевосита мулокотда булмай, балки пахта сотиб олиш жараёнлари туркман даллоллари оркали амалга оширилган. Ушбу даллоллар бахордаёк фирмалар билан пахта мавсуми мобайнида маълум микдордаги пахта хом-ашёсини етказиб бериш буйича ёзма шартномалар тузганлар хамда фирмалардан кейинчалик дехконларга етказиш учун шартномада келишилган бай пулининг бир кисмини олганлар ва маълум микдорга векселлар (пул олганликлари хакидаги тилхат) беришган. [3;114] Баъзи туркманларнинг таъкидлашларича улар одатда кулларига тушган накд пулга караганда амалда катта микдордаги пулга векселлар имзолаганлар. Аванснинг колган кисмини туркманлар пахта хирмони кутарилган пайтда олишган. Тинч вактда Марв уездида бир пуд пахта хом-ашёсининг нархи 3 рубль 75 т-4 рубль 80 тийин булганда, аванслар бир пудига 1 рубль-1рубль 50 тийинга, камдан-кам холатларда 2 рублга етган. Уруш даврида пахтага нарх-наво жуда усиб кетгани туфайли аванслар пудига хатто 5 рублгача кутарилган.

Туркман даллол фирма билан шартнома тузиб кулига пулдан булак хеч нарса олмаган. Шартнома имзолаётганда у уз зиммасига олаётган мажбуриятларни унча яхши англамаётгандек туюлган, чунки фирмалар туркманларга улар билан имзолаган шартномалардан нусха бермаган. Баъзи туркман - даллолларнинг таъкидлашича, улар одатда тоза бланкаларга имзо куйишган, кейинчалик фирмаларнинг узи уларни тулдирган.

Туркман-даллол уз буйнига асосан куйидаги мажбуриятларни олган. («Ака-ука Н. ва А.Тер-Микиртичевлар», С.Х.Кеварковлар ва Б.Арзумановлар савдо уйлари шартномаларидан намуналар келтирилган):

1) 1-терим 1-навли хом-ашёни фирмаларга маълум вактда етказиб бе-

риш;

2) Етказиб берилган хом-ашёси учун шартнома тузилган фирманинг заводига пахта топширилаётганда уша пайтдаги нархдан 30 тийин (баъзи холларда хатто 40 тийин) арзонрокка сотиш; Баъзи фирмалар мисол учун Вадяевлар, Ака-ука Тер-Микиртичевлар, «Форс жамияти» бу холатга янада кенгрок таъриф берганлар, яъни: пахта топширилаётган кунда бозорларда пахта хом-ашёсини сотиб олаётган йирик Москва фирмалари нархидан 30-40 тийин арзонрок булиши керак.

3) Шартнома буйича топширилмаган хар бир пуд пахта хом-ашёси учун фирма фойдасига 1 рубль микдорида жарима тулаш. [4,115]

Шартнома бузилган холатда пулдан фойдаланган вактига (йилига 12 фоиз) фоизлари билан бирга дархол фирмага олинган пуллар кайтарилиши лозим булган. Шундай килиб, даллол-туркман бир катор огир шартларни уз буйнига олган. Фирмалар пул бериб таваккал килганлар, бирок пахтани бозор нархидан 30-40 тийин арзонрок олишган. Дар бир пуд пахтага уртача аванс микдорини 2 рубль хамда туркманлар олган пуллардан купи билан 6 ой фойдаланишларини хисобга олганда, фирма таркатган пуллари эвазига жуда катта фоиз олган. Нархлар тушганлигини рукач килиб амалда ноконуний иш юритишган. Ундан ташкари узини шартнома билан боглаб куйган туркман кайси хорижий фирма билан шартнома имзолаган булса, уша фирманинг заводига пахтасини сотишга ва у куйган нарх буйича хисоб-китоб килишга мажбур булган. Гарчи ракобатдош фирмалар унинг пахтаси учун кимматрок

нархтуласалар хам, уларга уз молини сотолмаган, чунки жарима билан богланган.

Юкорида айтилганидек, Марвдаги барча пахта олди-сотдиси даллол-туркманлар оркали амалга оширилган.Улар овулларда пахта сотиб олишган ва уша ернинг узида келишилган нархда пахтанинг пулини тулаганлар хамда сотиб олган пахталарни узлари заводларга етказилишини таъминлаганлар. Фирма билан хисоб-китоб килиб воситачилик хакларини хам олишган. Даллол фойдасига олинадиган хак тинч вактда 5-10 тийин булган, уруш пайти 15-30 тийинни ташкил этган. Хорижий фирмаларнинг таъкидлашича, улар томонидан дехконларга деб берилган аванс пуллари хамда пахта учун таркатилган пуллар ахолига тулик етиб бормаган. [5; 115]

Туркман даллоллари ва фирмалар уртасида низо чикиб, Туркистон Генерал-губернаторига шикоят килишган. Ушбу норозиликлар куйидаги вазиятларда юзага чиккан:

Марв уездида пахта мавсуми сентябр ойининг дастлабки кунларидаёк бошланган ва одатдагича утган. Илк сотувлар тахминан 7 рублдан бошланган ва аста-секин кутарилган, октябрнинг биринчи кунларида бир пуд пахта-8 рубль-8рубль 35 тийинга етган. 13октябрда Москвадан барча пахта фирма ва банклар улкадаги вакилларга маълумотнома юборган. Унда пахта таъминоти Кумитаси томонидан пахта хом-ашёсига нархнинг белгиланиши, 16 октябрдан бошлаб буладиган савдолардан ташкари хеч кандай хом-ашё сотиб олинмаслиги лозимлиги уктирилган.

Марвнинг бир пуд тайёр толаси 30 рублъ булганидан келиб чикиб, бир пуд пахта хом-ашёси Марв учун 7 рублъ 20 тийин килиб лойихалаштирилган. [6,116] Бундай мазмундаги телеграмма олингач, хом-ашёни лойихалаштирилган нарх буйича сотиб олиш имкони булмаган, чунки туркманлар нархнинг 8 р.- 8 р.35 тийиндан 7 р. 20 тийинга тушишига рози булмаганлар, фирмалар эса уз даллолларига пахта хом-ашёсини нархсиз сотиб олишга буюрганлар. Туркманлар бунга рози булиб тезкорлик билан заводларга пахта етказиб беришга киришганлар.

Бироздан сунг,савдо ва саноат вазири томонидан пахта хом-ашёсига нархлар белгилаш лойихаси тасдикланмаганлиги маълум булган. Фирмалар эса пахта хом-ашёсини нархсиз олишда давом этганлар ва янада купрок шундай пахтадан олишга бор кучлари билан киришганлар. Пахтанинг факат биринчи нави кабул килинган.

Пахтани ахолидан катта микдорда нархсиз олганликлари боис Москва фирмалари савдоларда давлат пахтаси жуда паст нархда утишидан манфаатдор эдилар. Улар савдодаги нарх буйича тулашга мажбур булганлар, шу сабабдан пахтани баланд нархламаганлар. Пахта Москва фирмаларида эмас, балки заводчилар кулида колган. Туркманлар арз килган пахта фирмалари савдоларда иштирок этмаганликларини эхтиёткорлик деб тушунтирганлар, яъни хукумат томонидан пахтага нархлар хали белгиланмаган пайтда савдолар булиб утган ва пахта бозори жуда ноаник холатда булганлиги сабабли улар эхтиёткорлик юзасидан пахта сотиб олишга журъат этмаганлар.

Давлат савдоларида 1916 йил 23 ноябрда пахта цуйидаги нархда сотилган:

№ Пахта харид килганлар Олинган пахта микдори

1. Абель Оганов 5000 пуд 12 р. 03 т.дан

2. Кирри Мамедов 15 000 пуд 11 р. 45т

3. Ака-ука Хайдаровлар 20 000- 11 р. 16 т

4. Игланов 10 000 - 11 р. 16 т

5. Яна шу Игланов 18 000 - 11 р. 25 т

6. Батман Валихов 8500 - 10 р. 60 т

7. Ака-ука Мустафабековлар 5000 -10 р. 56 т

8. Батманов Валихан 25 000 - 11 р. 43 т

9. Хон Бобоев 12 000 -11 р . 54 т

10. ЖАМИ: 118. 500 пуд

Юкорида санаб утилган шахсларнинг бари Марвдаги пахта тозалаш заводларининг эгалари ёки оддий олибсотар булган. [7;114] Биронта Москва фирмаси савдода пахта сотиб олмаганлиги боис ундаги нархлар пахта толасига хукумат белгилаган меъёрга тугри келмаганлигини тахмин килиш мумкин. Марвда томонлар алохида, кейинчалик эса биргаликда сурок килинган. Ундан маълум буладики, фирмалар томонидан нархсиз хом- ашёларни кабул килиш факат огзаки амалга оширилган ва куриниб турибдики, пахтага кандай нарх буйича хисоб-китоб килинишини иккала томон келишиб олмаган.

Туркманлар фирмаларга «Америка уруги» пахтасининг бир навига Марвда буладиган энг баланд нарх (айнан бир пудига 11 рубль 27 1/2 тийин)ни тулашга ваъда берган деб катъий туриб олганлар. Фирмалар ушбу баёнотни умуман инкор этганлар, хукумат белгилаган нарх буйича пахтанинг пулини тулашга ваъда берганликларини таъкидлаганлар. Кейинчалик фирмалар бундай нарх сифатида 9 рубль 50 тийинни белгилашган. Ана шу вазият туркманлар ва фирмалар уртасидаги келишмовчиликларга сабаб булган.

Тупланган маълумотларга караганда куйидаги фирмалар маълум микдордаги пахта хом-ашёси учун тулик хак тулашмаган:[8;118]

№ Х,ак туламаган фирмалар номи Туланмаган хак микдори

1. «Ака-ука Кеворковлар савдо уйи» 88.000 пуд

2. «Ака-ука Арзумановлар» 80.000 пуд

3. «Ака-ука Микиртичевлар савдо уйи» 57. 000 пуд

4. «Вадьявлар жамияти» 180.000 пуд

5. Форс жамияти (устидан шикоят килинмаган) 70.000

Жами: 475.000 пуд

Фирмалар ва туркманларнинг гапларидан маълум буладики, аксарият холларда пахта хом-ашёсининг бир пудига 9 рубль 9 рубль 50 тийиндан хак туланган, жуда кам кисмига 9 рублдан камрок туланган. Туркманлар талаб килган ва фирмалар таклиф килган нарх уртасидаги дастлабки фарк 840 минг рубль (475 минг пуднинг хар бир пудига 1 рубль 77 1/2 тийин)ни ташкил этган. Фирмалар пахта учун 10 рубл 50 тийиндан хак тулашга розилик берганлар, бахсли сумма 365 минг рублни ташкил килган.[9;119] Туркманлар нархлар хакидаги масалани хал килиш билан бирга фирмалардан барча карзларини тулашларини талаб килганлар, чунки фирмалар туркманлардан карздор, аксинча эмас. Фирмалар эса коммерсант-даллолларга накд пул бериб улар билан туркман дехконларидан маълум микдордаги пахтани келишилган нарх буйича сотиб олиб фирмага етказиб бериш хакида шартнома имзолаганлар.

Улкадаги банклар билан кенг алокалари ёрдамида вилоятдан катта микдорда пахта сотиб олиш билан шугулланган «Ака-ука Н. ва А.Терь-Микиртичевлар», «Форс ширкати»,[10;115], «С.Х.Кеворковлар», «Б.Арзуманов» [11;115], «Вадьяевлар савдо уйи»[12;30°б] Ашхобад ва Марв шахарларида фаолият юргизган Германиянинг «Герхард ва Гей Акционерлик жамияти»каби пахта фирмалари яхши фойда курган[13;118°б].

Хулоса урнида шуни таъкидлаш жоизки, хорижий пахта фирмаларининг пахтачилик, унинг савдоси ва саноатидаги роли жуда улкан эди. Ушбу маълумотлар Каспийорти вилояти пахта хужалигининг ривожланиш жараёнини яккол намоён килади. Шу тарзда хорижий фирмалар туркман дехконларининг пахтачиликка оид хужалик фаолиятига аралашган, унинг характери ва йуналишини белгилаган, кишлок хужалик ишлаб чикаришининг пул жихатидан энг самарадор сохасига маълум таъсирини утказган.

Каспийорти вилоятида пахтани сотиб олувчи фирмалар ва уни етиштирувчи дехконлар уртасидаги олди-сотди ишлари даллоллар оркали амалга оширилган. Бу жараёнда турли низолар юзага чикиб уларни хал этиш максадида Туркистон генерал-губернаторлигига мурожаат килинган. Узбекистан Марказий Давлат Архиви фондларида юкорида кайд этилган мазмундаги хужжатларга куп дуч келамиз. Архив материаллари улканинг XIX аср охири-XX аср бошларида кишдок хужалиги ишлаб чикаришидаги турли жараёнлар хакидаги тасввурларимизни бойитади.

Юкорида таъкидлаганимиздек, пахтачилик кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг улкадаги энг даромадли тармоги хисобланса-да, бу даромадлар асосан хорижий пахта фирмалар фойдасига хизмат килган. Дехконлар эса минг машаккат билан етиштирган махсулотини фирмаларга арзон-гаровга сотишга мажбур булишган, окибатда Каспийорти вилоятида фаолият юргизган хорижий ширкатлар улкан фойда курган, махаллий дехконлар эса ночор ахволда колаверган. Туркистон генерал-губернаторлигининг бошка вилоятлари сингари Каспийорти вилояти хам Чор Россиясининг арзон хом-ашё базасига айлантирилган, бу эса, табиийки, улканинг ривожига салбий таъсир курсатган.

Адабиётлар руйхати:

1.УзМДА.И-3, 2-руйхат, 461-иш, 112-варак

2.УзМДА.И-3, 2-руйхат, 461-иш, 112-варак

3.УзМДА. И-3, 2-руйхат, 461-иш, 114-варак

4.УзМДА. И-3, 2-руйхат, 461-иш, 115-варак

5.УзМДА. И-3, 2-руйхат, 461-иш, 115-варак

6.УзМДА. И-3, 2-руйхат, 461-иш, 116-варак

7.УзМДА. И-3, 2-руйхат, 461-иш, 114-варак

8.УзМДА. И-3, 2-руйхат, 461-иш, 118-варак

9.УзМДА. И-3, 2-руйхат, 461-иш, 119-варак

10.УзМДА. Ф-И.3, 461-иш, 115-варак

11.УзМДА. Ф-И.3, 461-иш, 115-варак

12.УзМДА. Ф-И.461, 1-руйхат, 149б-иш, 30об-варак , 31-31°б

13.УзМДА.Ф-И.3,4б1-иш, 118об-варак

© Б.Э. Рахимов, 2016

УДК 9 (575.1)

О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ИНОСТРАННЫХ ХЛОПКОВЫХ ФИРМ ТУРКЕСТАНСКИХ ГЕНЕРАЛ -

ГУБЕРНАТОРОВ (НА ПРИМЕРЕ ЗАКАСПИЙСКОЙ ОБЛАСТИ)

Б.Э. Рахимов

Аннотация. Статья посвящена деятельности хлопковых фирм в Закаспийской области Туркестанского генерал-губернаторства. На основе широкого фактического материала изложено участие зарубежных компаний в купле-продаже хлопка-сырца, их роль в организации посева и сбора урожая. Анализируется влияние иностранных фирм на экономическую жизнь края.

Ключевые слова: Закаспийская область, Мервский рынок хлопка, туркмены-посредники, вексель, Тер-Микиртичевы, Кеварковы, «Персидское общество», «Американские семена», Торговый дом Вадьявых, «Акционерное общество Герхард и Гей».

© Б.Э. Рахимов, 2016

UDC 9 (575.1)

FOREIGN COTTON FIRMS ACTIVITY IN TURKESTAN GENERAL - GUBERNATORY

(ON THE EXAMPLE OF CASPIAN REGIONS)

B.E. Rakhimov

Abstract. This article is devoted to cotton activity in Caspian regions during Turkestan general - gubernatory. The assistance of foreign firms, their role in planting and harvest in import and export of cotton raw materials on the basis of wide factic materials. The influence of foreign firms in economical life of the country is analised.

Keywords: Caspian region, Marv cotton market, Turkmen fogger, stiff, Ter - Mik-itechevs, Kevarkovs, Persian society, American seeds, Trade house of Vadya, Corporation of Gerhard and Jay.

© B.E. Rakhimov, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.