Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ЯНГИ ЎЗЛАШТИРИЛГАН ЕРЛАРГА АҲОЛИНИ КЎЧИРИЛИШИНИНГ МУЛКИЙ МУНОСАБАТЛАР ТАРИХИДАН (1946-1960 ЙИЛЛАР МИСОЛИДА)'

ЎЗБЕКИСТОНДА ЯНГИ ЎЗЛАШТИРИЛГАН ЕРЛАРГА АҲОЛИНИ КЎЧИРИЛИШИНИНГ МУЛКИЙ МУНОСАБАТЛАР ТАРИХИДАН (1946-1960 ЙИЛЛАР МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

312
103
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аҳолини кўчириш / мулк / пахта яккахокимлиги / совет хукумати / уй-жой / ўзлаштириш / қишлоқ хўжалиги / колхоз / қарз / маблағ. / resettlement / property / cotton monopoly / Soviet government / housing / appropriation / agriculture / kolkhoz / debt / capital.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Акрам Мадаминович Саттаров

Ушбу мақолада 1946-1960 йилларда Ўзбекистонда пахта яккахокимлигини мустахкамлашда янги ерларга ўзлаштириш учун кўчирилган аҳолининг мулкий масалалари ёритилган. Жумладан, ўзлаштирилган худудларга кўчиб кетган аҳолини аввалга доимий яшаган жойидаги мулкий муаммолари архив материаллари ва илмий адабиётлар асосида таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FROM THE HISTORY OF PROPERTY RELATIONS TO NEWLY DEVELOPED LAND IN UZBEKISTAN (ON THE EXAMPLE OF 1946-1960)

This article discusses the property issues of the population who were relocated to new lands in 1946-1960 to strengthen the cotton monopoly in Uzbekistan. In particular, the property problems of the population who moved to the occupied territories were analyzed on the basis of archival materials and scientific literature.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ЯНГИ ЎЗЛАШТИРИЛГАН ЕРЛАРГА АҲОЛИНИ КЎЧИРИЛИШИНИНГ МУЛКИЙ МУНОСАБАТЛАР ТАРИХИДАН (1946-1960 ЙИЛЛАР МИСОЛИДА)»

УЗБЕКИСТОНДА ЯНГИ УЗЛАШТИРИЛГАН ЕРЛАРГА АХОЛИНИ КУЧИРИЛИШИНИНГ МУЛКИЙ МУНОСАБАТЛАР ТАРИХИДАН (1946-1960 ЙИЛЛАР МИСОЛИДА)

Акрам Мадаминович Саттаров

Андижон давлат тиббиёт институти Ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси катта укитувчиси tadqiqotchisattarov@ gmail. com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада 1946-1960 йилларда Узбекистонда пахта яккахокимлигини мустахкамлашда янги ерларга узлаштириш учун кучирилган ахолининг мулкий масалалари ёритилган. Жумладан, узлаштирилган худудларга кучиб кетган ахолини аввалга доимий яшаган жойидаги мулкий муаммолари архив материаллари ва илмий адабиётлар асосида тахлил килинган.

Калит сузлар: ахолини кучириш, мулк, пахта яккахокимлиги, совет хукумати, уй-жой, узлаштириш, кишлок хужалиги, колхоз, карз, маблаF.

FROM THE HISTORY OF PROPERTY RELATIONS TO NEWLY DEVELOPED LAND IN UZBEKISTAN (ON THE EXAMPLE OF 1946-1960)

Akram Madaminovich Sattarov

Senior Teacher, Andijan State Medical Institute Department of Social Sciences tadqiqotchisattarov@gmail.com

ABSTRACT

This article discusses the property issues of the population who were relocated to new lands in 1946-1960 to strengthen the cotton monopoly in Uzbekistan. In particular, the property problems of the population who moved to the occupied territories were analyzed on the basis of archival materials and scientific literature.

Keywords: resettlement, property, cotton monopoly, Soviet government, housing, appropriation, agriculture, kolkhoz, debt, capital.

КИРИШ

Совет даврида сиёсат иктисодга нисбатан устивор ахамиятга эга булган. Узбекистонга пахта хом ашё базаси ролининг ажратилиши натижасида пахта

яккахокимлиги урнатилган. Бу пахта майдонларини кенгайтиришни талаб килган. Натижада янги ерлар хужалик муомаласига киритилган. Марказий ФарFOна чули ва Мирзачулни узлаштирилиши, ушбу худудга ахолининг кучирилиши яна шу жараёнлар билан боFлик булган.

Совет хукуматининг 1946 йил 2 февралдаги Узбекистонда пахтачиликни тиклаш ва янада ривожлантириш чоралари туFрисидаги карори Узбекистонда пахта яккахокимлигини кучайтириш учун асос булди. Иктисодни режали равишда ривожлантириш билан бир каторда баъзи ижтимоий масалаларга хам эътибор килинди.[1. Б,219] Жумладан янги узлаштирилган ерларга ахолини кучиришда уй-жой билан таъминлаш хамда кучиб кетаётган колхозидаги мулкларининг кейинги такдири масалалари мухим ахамият касб этди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистонда 1946-1960 йилларда янги узлаштирилган ерларга ахолини кучирилишининг мулкий муносабатлар мавзунинг айрим кирралари алохида тадкикотларда акс этган булиб, яхлит тарзда илмий урганилмаган. Фойдаланилган адабиётларни хронологик жихатдан совет даврида ва мустакиллик йилларида чоп этилган адабиётларга булинади.

Ахолини кучирилишини асосий тулкини ФарFOна водийси ахолисини Марказий ФарFOна чули ва Мирзачулга кучирилиши билан боFликдир. Хусусан Мирзачулнинг узлаштирилиши тарихи анча илгарига бориб такалади. Россия империяси, советлар хукмронлигининг дастлабки ун йилликлари хамда иккинчи жахон урушидан кейинги йилларда Мирзачулни узлаштириш буйича йирик тадбирлар амалга оширилган булиб, ушбу жараёнлар катор адабиётлар ва тадкикот ишларида албатта акс этган. Гарчи улар бошка хронологик даврни камраб олсада, урганилаётган давр ва у билан боFлик мавзуни илмий жихатдан тадкик этиш, мохиятини чукуррок тушиниб етишга ёрдам беради. Бундай асарлар сирасига пахта яккахокимлигини урнатиш, янги ерларни, хусусан, Мирзачулни узлаштириш, ирригация-мелиорация ишларини ривожлантириш, ахолини кучириш, колхозлаштириш тарихига оид асарларни киритиш мумкин. Мазкур асарларда вокеа-ходисалар коммунистик партия манфаатлари нуктаи назардан урганилган, совет хукуматининг аграр сиёсати, янги ерларни узлаштириш, ахолини кучириш тадбирлари тула ижобий бахоланган. Янги ерларни узлаштириш максадида ахолини кучириш оркали куплаб ижтимоий-иктисодий муаммоларни ечиш мумкин деган хулоса чикарилган.

Мутакиллик йилларида Узбекистон тарихини ёритишга сиёсатдан холи булган муносабатнинг шаклланиши, жумладан, янги ерларни ахолини кучириш

оркали узлаштириш билан боFлик хакикатни юзага чикариш учун имконият яратилди. Совет даврида юритилган аграр сиёсат тарихини холисона урганишга булган ижтимоий эхтиёж пайдо булди. Унинг самараси махсули сифатида бир канча тадкикотлар бунёдга келган. Лекин янги ерларни узлаштирилган худудларга кучирилган ахолини мулкий муносабатлари деярли урганилмаган.

Ушбу маколада умум кабул килинган тарихий методлар-тарихийлик, киёсий-мантикий тахлил, кетма-кетлик, холислик тамойиллари асосида ёритилган.

МУХОКАМА

ССР Иттифоки Халк Комиссарлари Советининг "1946-1953 йиллар даврида Узбекистонда пахтачиликни тиклаш ва янада юксалтириш чоралари туFрисида"ги карорига ва Узбекистон ССР Министрлар Советининг1946 йил 23 майда чикарган .№662 карорига мувофик, кучириш учун уз хужаликларининг бир кисмини ташкилий суратда ажратувчи колхозлар кучириладиган хужаликлар хиссасига капитал куйиш ва бошка фондлардан тегишли асосий мулкни берилиши лозимлиги белгиланди. [2. Б,138] Шунга мувофик янги сув чикарилган ерларга кучирилган хужаликларни булинмас фондлар хамда уларнинг жойида коладиган мулклари (уй-жойлари) туFрисидаги хисоботларни тузиш ва уларга мулк ажратиш ишлари таклиф этилади.

Колхозлар бошкарувлари кучирилган хужаликлар учун мулк ажратиш вактида карорда курсатилган тавсияларга амал килиш белгиланган: -Колхозчилар тамонидан ажратилган мулк кучиб кетган хужаликлар сонига нисбатан ажратилиши лозим;

-Махсус фондлар (кадрлар тайёрлаш, маданий-майиший, мукофат ва бошка фондлар) хисобидаги пуллар кучирилган хужаликлар сонига нисбатан таксимланади;

-Ажратиладиган хужаликларга бериладиган барча мулк ва маблаFлар хар бир колхозда колхозчиларнинг умумий йотилиш карорига асосан ажратилади;

-Мулкни таксим килиш кунигачи фойдаланилмаган капитал куйиш маблаFлари ажратиладиган хужаликлар сонига нисбатан булинади

-К,имматбахо коFOЗлар, пайлар, акциялар таксимлаш кунига булган суммага нисбатан таксим килинади;

-Кучиб кетадиган колхозчиларнинг 1946 йилги ва олдинги йилларнинг мехнат кунларига тегишли махсулот ва пуллар дархол тулаб берилиши, 1947 йил учун эса йил охирида, йиллик хисобот тузилгандан кейин берилиши лозим;

-Колхознинг ундирилиши гумон булган олажак карзлари хамда растрата

булиб хисобланган пуллар текширилиши ва бундай карзлар кучириладиган колхозларга тегишли мулк ва кимматдорлар буйича хисоб-китоб тамом булгунча тугатилиши лозим. Колхознинг оладиган ва тулайдиган карзлари (ундирилиши мумкин булганлари) туFрисидаги хисоботларнинг барчаси колхоз зиммасида колади;

-Кучиб борган жойдаги колхозларда кучиб борган колхозчиларнинг булинмас фондлари ва пай бадаллари кучиб кетган колхозлардан олинган асосий ишлаб чикариш воситалари ва бошка материаллар ва маблаFлар мулкни таксим килганлик туFрисидаги актларнинг копияларига мувофик колхоз дафтарларига утказилади. [2. Б,138]

Янги узлаштирилган ерларда ташкил этилган колхозларда кучиб борган колхозчилар ер ишларини бажаришда кишлок хужалик асбоб-ускуналари ва уруFлар мухим ахамият касб этган. Иш хайвонлари ва махсулдор хайвонлар, ёш мол, паррандалар ва бошкалар, балансда курсатилган бахолари юзасидан мол туёFи ва паррандалар сон хисобидан, асалари эса уя хисобидан кучиб борган колхозчиларга берилган. Колхоздан ажратиладиган хужаликлар колхоздаги умумий хужаликлар сонига кандай нисбатда булса, кучириладиган хужаликларга бериладиган хайвонлар хам сон ва бахолари жихатидан шу нисбатда берилган. К,ишлок хужалик асбоблари машиналар, траспорт асбоблари хам, сифатлари оз ва куп ишлатилганликларини эътиборга олиб сон хисобидан ажратилган. Ем хашак уруFлик фондлар, жамоат моддий фондларидаги махсулот ажратиладиган хужаликлар сонига нисбатан булинган ва кучириладиган хужаликларга тарозида тортиб берилган. Агарда колхоз ва кучириладиган хужаликлар рози булса, у вактда хашак урнига, уни сотиб олиш мумкин булган нарх юзасидан, пул берилиши мумкин булган. Кучириладиган колхозчиларга мулк ажратиб бериш вактида колхоз, кучиб кетадиган колхозчилар билан бирга ихтиёрий равишда келишиб, бир хил мулк урнига иккинчи хил мулк бериши, ёки пул тулаши мумкин, лекин иш хайвонлари ёки корамол урнига бошка мулк ёки пул бериши мумкин эмас, бу хайвонларни узи берилган. Чунки узлаштирилган ерга кучиб борган колхозчилар кишлок хужалиги махсулотларини етиштиришдаги иш куролларини ёки иш хайвонларини сотиб олиш имконияти булмаган. Шунинг учун иш хайвонлари ва корамол урнига пул бериш такикланган.

НАТИЖАЛАР

Янги узлаштирилган ерларнинг иктисодий самарадорлиги куп жихатдан янги кучиб келган оилаларнинг ижтимоий таъминотига хам боFлик эди.

Урушдан кейинги йилларда бинокорлик материаллари ва малакали курувчиларнинг етишмаслиги окибатида уй-жой курилиши талаб даражасида булмади. Х,исоботларга кура, "1946-1947 йилларда совхозлар секторида уй-жойлар куриш режаси атиги 38 % бажарилган. 1947 йили совхозлар ишчилари уй-жой билан бор-йуFи 43 % таъминланган". Мавжуд уй-жойларнинг хам ярми яроксиз холга келиб колган. Давлатдан бирор нарса талаб килиб олишга урганмаган махаллий ахоли имкониятига караб, узлари учун шароит яратишга харакат килган. Купгина совхозларнинг ишчилари уй-жой етишмаслиги сабабли ертулалар ёки чайлаларда яшаган. [3. Б,18] Бу эса кучиб борган хужаликларни аввалги яшаган худудларига кайтиб кетиб колишига сабаб булган. 1946-1947 йилларда Андижон вилоятида 3412 хужалик кучирилган булса, ушбу кучирилган хужаликлардан 1730 та хужалик аввалги яшаган жойларига кайтишган. [4. Б,59] Узлаштирилган ерларда ахолини куним топишида албатта уй-жой билан таъминланишида бир катор имтиёзлар берилган. Кучиб кетадиган колхозчиларга карашли биноларни эгалари бузиб янги жойга олиб кетмасалар, ёки коладиган колхозчилар бутун холда сотиб олмасалар давлат страхавания бахосидан ошмаслик шарти билан, колхозга колдирилиб топширилиши мумкин булган. Кучиб борган янги жойдаги колхозлар уй-жой солиш ва хужалигини ростлаб олиш учун кучган колхозчиларга, ССР Халк Комиссарлари Советининг 1940 йил 27 декабрдаги №2645 карорига мувофик, колхоз маблаFлари хисобидан, кейинчалик тулаш шарти билан ёрдам берилган. [2. Б,138] Барча бинолар шу жумладан курилиши тамом булмаган бинолар колхозда колган, кучиб кетадиган хужаликларга тегишли кисми учун биноларнинг балансда курсатилган бахолари юзасидан ёки курилиши тамом булмаган бинокарликка сарф килинган маблаF ва материаллар юзасидан пул ёки материаллар берилган. Капитал куйиш маблаFлари хисобидан ажратилган бинокорлик материаллари колхоз хисоботида курсатилган бахоларига нисбатан ва шу материалларни ажратишгача сарфланганини эътиборга олиб булинган.

Албатта кучирилган хужаликлар мулкларини хукукий асосларини ишлаб чикишда маълум бир мезонлар ишлаб чикиш таълаб эътилган. Унга кура ажратиладиган хужаликларга бериладиган барча мулк ва маблаFлар хар бир колхозда колхозчиларнинг умумий йотилиш карорига асосан ажратилади. Кучириладиган колхозчиларга тегишли хисобни узиш учун барча тайёргарлик ишларини утказиш максадида колхоз: уша колхознинг бошкарув аъзоси, тафтиш комиссияси бошлоти, район ер булими вакили, кишлок хужалиги банкаси вакили ёки давлат банкаси вакилидан иборат комиссия тузилади. Бу комиссия мулк ва маблаF ажратиш тартибини белгилайди, зарур хисобларни бартараф килади ва

мулкни таксим килганлик туFрисидаги актни колхозчиларнинг умумий йиFилиш тастотига киритади. Кучириладиган хужаликларга тегишли мулк ва маблаFни топшириш акти билан расмийлаштирилади ва комиссиянинг барча аъзолари умумий йиFилиш карорига асосан бу актга кул куядилар. Колхоздаги умумий йиFилишнинг карор копияси ва актнинг копияси абатта кучиб кетадиган ва кучиб борган жойдаги кишлок хужалик банкасига ёки давлат банкасига ва район ер булимига айрим-айрим топширилади, шунингдек кучиб кетадиган колхозчилар бошлотининг кулига берилади. Яна бир нусхаси УзССР Министрлар Совети хузуридаги кучиш ва кучириш бошкармасининг вакилига берилади. [5. Б,137]

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни таъкидлаш жоизки Совет даврида сиёсат иктисодга нисбатан устивор ахамиятга эга булган. Узбекистонга пахта хом ашё базаси ролининг ажратилиши натижасида пахта яккахокимлиги урнатилган. Бу пахта майдонларини кенгайтиришни талаб килган. Натижада янги ерлар хужалик муомаласига киритилган. Янги ерларни узлаштирилиши, ушбу худудларга ахолининг кучирилиши ва кучирилган ахолини мулкий муносабатларини кафолатланиши хужаликларни(оилаларни) доимий яшаб колишига сабаб булган.

REFERENCES

1. Муртазаева Р.Х, ва бошкалар. Узбекистон тарихи. Дарслик. - Т.; Янги аср авлоди, 2005.

2. Узбекистон Республикаси Марказий давлат архиви (УзР МДА), Р.314-фонд, 7-руйхат, 10-иш, 138 варак.

3. Хушвактов X,. О. Мирзачулни узлаштириш учун ахоли кучирилиши ва уларнинг ижтимоий-иктисодий ахволи (1946-1970 й) Тарих фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати.-Тошкент, 2017.

4. Андижон вилоят давлат архиви (АВДА), 608-фонд, 1-руйхат, 355-иш, 59 варак.

5. УзР МДА, Р.314-фонд, 7-руйхат, 10-иш, 137 варак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.