Научная статья на тему 'ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДАГИ ХОРИЖИЙ ТАДБИРКОРЛАР ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН (XIX АСР ОХИРИ ХХ АСР БОШЛАРИДА)'

ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДАГИ ХОРИЖИЙ ТАДБИРКОРЛАР ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН (XIX АСР ОХИРИ ХХ АСР БОШЛАРИДА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Рахимов Бектош Элмуродович

Ўзбекистоннинг Россия империяси мустамлакачилиги давридаги тарихи ҳақида сўз кетганда, ўлкада саноат корхоналарининг юзага келиши, уларнинг фаолият соҳалари ва минтақадаги ижтимоий-сиёсий жараёнларда тутган ўрни борасида тўхталмасликнинг иложи йўқ. Айниқса, ушбу даврдаги хорижий тадбиркорларнинг фаолиятини ўрганиш алоҳида аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДАГИ ХОРИЖИЙ ТАДБИРКОРЛАР ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН (XIX АСР ОХИРИ ХХ АСР БОШЛАРИДА)»

ТУРКИСТОН УЛКАСИДАГИ ХОРИЖИЙ ТАДБИРКОРЛАР ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН (XIX АСР ОХИРИ - ХХ АСР БОШЛАРИДА)

Рахимов Бектош Элмуродович

СамДУ "Узбекистан тарихи" кафедраси PhD https://doi.ors/10.5281/zenodo.12619685

Узбекистоннинг Россия империяси мустамлакачилиги давридаги тарихи хдкида суз кетганда, улкада саноат корхоналарининг юзага келиши, уларнинг фаолият сохдлари ва минтакадаги ижтимоий-сиёсий жараёнларда тутган урни борасида тухталмасликнинг иложи йук. Айникса, ушбу даврдаги хорижий тадбиркорларнинг фаолиятини урганиш алох,ида ахдмият касб этади.

XIX асрнинг иккинчи ярмида рус хдрбийлари билан биргаликда Туркистон улкасига хорижлик савдогарлар, саноатчилар ва тадбиркорлар кириб кела бошлади. Бу савдо ва саноат корчалонларининг Туркистонга келишдан асосий максади махдллий саноат ривожланишига х,исса кушиш эмас, балки улкани талаш, арзон иш кучи ва хом ашёдан фойдаланиб жуда катта бойликларга эга булиш эди.

1867 йили Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил этилгандан кейин генерал К.П.Кауфман рус ва чет эл саноатчилари учун кулай шароит яратиб беришга хдракат килди. У улкага келган савдогарлар, саноатчилар, тадбиркорлар ва иш юритувчиларни х,ар жихдтдан куллаб-кувватлади. Курилган тадбирлар натижасида Европа типидаги дастлабки корхоналар Тошкентда иш бошлади. 1867 йили (Мухдндис-технолог Н.В.Ульянов, Д.Касьянов, И.Яблонский, Н.П.Писаревский, О.И.Плавицкийлардан иборат ширкат томонидан) Европа типидаги биринчи сув тегирмони куриди [Мустабид тузумнинг Узбекистонда...: 106]. Туркистонга келган ишбилармонлар бир сохд билан чекланиб колмасдан, бойлик орттириш максадида саноат ишлаб чикаришининг бир неча тармокдарига кул уришган. Масалан, улкага биринчилардан булиб келган рус саноатчиси И.И.Первушин 1871 йили Тошкентда арок ва вино заводидан ташкари, пиллачилик фабрикасини х,ам курди [Мустабид тузумнинг Узбекистонда ...: 107]. 1868 йили И.Первушин, Михайлов ва француз Гурделарнинг ипак ураш фабрикалари ишга туширилди [Мустабид тузумнинг Узбекистонда ...: 106].

Чорванинг гуштидан тортиб, териси, жуни, хдтго ичак-чавогагача талаб катта булган. 1868 йили улкага келган Г.Ф.Шота исмли немис ишбилармони Тошкентда колбаса ишлаб чикаришга киришди. 1883 йили чет эл ширкатларининг вакили сифатида келган Г.Дюршмидт ичак сотиб олиш билан шугулланди. У Самаркандда ичак заводи х,ам курди. 1888 йилдан бошлаб унинг ширкати улкада уз фаолиятини кенг микёсда амалга оширди ва киска вакт ичида миллиончи бойга айланади. Чорва гушти аввалига тузланган х,олда Москва, Владивосток, Сибирга олиб кетилган, бирок кейинчалик салкинлаштирилган вагонларда янги куй гуштини олиб кетиш йулга куйилган [Мустабид тузумнинг Узбекистонда...: 145]. Ичак-човок тозалаш заводларининг кенгайиши х,ам бевосита Европа саноати талабидан келиб чиккан эди. Тузланган, сифатли куй ичаклари турли хил колбасалар ишлаб чикаришда них,оятда кимматли хом ашё х,исобланган. Бу ердан юборилган куй ичаклари Россия, Европа мамлакатлари бозорларида сотилган. Европаликлар ундан мусика асбобларига тор ясашда фойдаланишган. Бундан ташкари савдо ва тадбиркорлик максадида Самаркандга Польша, Франция, Англия, Австрия ва

бошка мамлакатлар вакилларининг хам тадбиркорлик максадидаги ташрифлари кучайди. Масалан, Самарканд шахрида Австрия фукароси Дуло ва польшалик Левинскийлар узларининг галантерия ва кийим-кечак магазинларига эга булганлар [Ш.Пиримкулов: 382].

Немис тадбиркорларини Туркистон фойдали казилмалари хамда шифобахш усимликлари жуда кизиктирган. Ушбу тадбиркорлар уларни сотиб олиб, Германияга жунатганлар. Немис фармацевт тадбиркорларининг ичида энг машхури Драгендорф булган. Фойдали казилмалар ичида озокерит (тог табиий муми)га талаб катта булган. У немис фирмалари томонидан сотиб олиниб, Боку ва Ботуми оркали Германияга юборилган. 1912 йилда озокерит казиб олиш билан факат битта Люборад фирмаси шугулланган. 1913-1914 йилларда Люборад билан бирга Фейсфлог, Бахши-Бахшиев фирмалари хам озокерит казиб олишган [Обзор Закаспийской...: 88].

Улкада куплаб чет эл фирмалари фаолият юритган. Германия ва Австро-Венгрия фукаролари булмиш савдо ва саноат фирмаларининг эгалари (Гергард ва Гей, ака-ука Крафтлар, ака-ука Кноплар, Луи Зальма, ака-ука Шлоссберг ва х.к.) сохта савдолар, рус фамилияли шахсларни, рус фукароларни акциядорлар таркибига киритиш, уз корхоналарини кайта номлаш каби чоралар ёрдамида уз мол-мулкларини кисман ёки тулик секвестр куйилишидан саклаб коладилар ва даромад олишда давом этганлар. Мисол учун, 1915 йил май ойида "Ака-ука Кноплар" савдо уйи "Волокно" ("Тола") жамиятига кайта номлаган, "Гергард ва Гей" фирмаси-'Русское транспортное общество" ("Рус транспорт жамияти"), 1917 йилдан бошлаб харбий кийимлар тикувчи "Луи Зальма" фабрикасининг эгаси, деб Петр Вахрушев эълон килинган [А.Матвеев: 36].

Манбаларда тадбиркорлик максадида улкага келиб хаёти фожиавий якун топган немислар хакида хам маълумотлар учрайди. Каспийортига келган Густав Густавович Гранберг Ашхабод шахри гушт таъминотини яхшилаш максадида 1905 йилда хукуматдан беш йилга уз тадбиркорлиги учун рухсатнома ва имтиёзлар олишга муваффак булган. Ашхабодда катта гушт дукони, шахар ташкарисида унга Куртсу деган жойдан дехкончилик ва корамол купайтириш учун бепул ер майдони берилган. Гранберг шижоат билан уз тадбиркорлигини йулга куя бошлаган. Ижобий натижаларга эришилса, хокимият унга имтиёзларни беш йилдан кейин хам узайтиришга ваъда берган. ^иска фурсатларда у ферма, сув ховузлари, Куртсудан токка олиб борадиган йул курдирган. Учта кудук каздирган. Ашхабод ахолисига дуконидан сифатли гуштни давлат томонидан белгиланган тарифда етказиб берган. Бирок ушбу муваффакиятли тадбиркор 1906 йилда улдирилган. Ушбу холат Туркистоннинг иктисодий ривожланишида хорижий тадбиркорлар фаолиятининг накадар катта ахамиятга эга булишини яккол курсатади. Ашхабод шахри уша пайтда империя манфаатларига хизмат килган йирик сиёсий ва харбий марказ булган.

Туркистонда хорижий фукароларнинг янги гурухи-харбий асирлар ва кочоклар пайдо булди. 1917 йил февралида улкада 200 мингдан зиёд харбий асирлар бор эди [Ш.Еаффоров: 135]. Уларни моддий жихатдан таъминлаш туб ахолининг зиммасига тушганди. 1915 йилда Каспийорти вилоятининг Марв ва Асхабод шахарларига куплаб Австро-Венгрия харбий асирлари жойлаштирилган. Каспийорти вилоятида уша даврда фаолият юргизган хорижий тадбиркорлар пахтачилик сохаси билан шугулланишган. Жумладан, улкадаги банклар билан кенг алокалари ёрдамида катта микдорда пахта сотиб олиш билан шугулланган "Ака-ука Н. ва А.Терь-Микртичевлар", "Форс ширкати", "С.Х.Кеворковлар", "Б. Арзуманов" [УзМА, Ф-И-3, 461-иш: 115], "Вадьяевлар савдо уйи"

[УзМА, Ф- И, 461-иш: 31], Ашхабод ва Марв шахарларида фаолият юргизган Германиянинг "Герхард ва Гей Акционерлик жамияти" каби пахта фирмалари яхши фойда курган.

Туркистон улкасида, хусусан, Каспийорти вилоятида, пахтачиликни ривожлантириш максадида ирригация ишларини йулга куйишни сураб Россия хукуматига мурожаат килган хорижий тадбиркорлар хам жуда куп булган. Масалан, америкалик мухандис Галль 1899 йил Мургоб дарёсида Султонбанд тугонини тиклаш лойихаси билан чиккан. Ушбу лойихани Россиянинг обрули сиёсатчиларидан князь Голицин, Американинг Петербургдаги элчиси, Байрамалидаги Мургоб давлат хужалиги бошкарувчиси князь Вяземскийлар куллаган ва рус техниклари кузатувида Галль иккита америкалик мухандис билан 1899 йил сентябрь ойида Байрамалига етиб келган. Бирок бу лойиха тухтатилган. Кейинчалик хорижий фирмалар иштирокида вилоятда куплаб ирригация лойихалари амалга оширилган. Масалан, "Л.Кноп" немис фирмасининг вакиллари А.Фон Габер ва Джон Гартлар Мургоб давлат хужалигида артезиан кудук казиш буйича иш олиб боришган (1910 йил). Давлатга 43 000 рублга тушган ушбу лойиха хам муваффакиятсиз тугаган. 1910 йил июлида худди шу фирма Марв шахрида бургулаш конторасини очган. Каспийорти вилоятидан 10000 десятина ерни 66 йилга концессияга сураб килинган мурожаатларга хам ижобий жавоб берилмаган. 1910 йил харбий мухандис полковник М.Н.Ермолаев, тог-кон инженери Е.В.Глушков инглиз капитали иштирокида "Лондон-Петербург" синдикати ташкил килади. Ушбу синдикат Марв-Тежен вохасидан 10 йилга 5000 десятина ер олиб у ерда сугориш ишларини олиб боришни режалаштирилган. Инглиз инвесторларининг 50 млн. рублга тенг ушбу лойихаси хам амалга ошмаган. Бундан ташкари америкалик мутахассислар хам сахрода сув чикариш буйича изланишлар олиб борган. Масалан, Америкалик молиячи Джон Гейс Гаммонд 1911 йил бошида Каспийорти вилоятининг ^оракум сахросида кудук казиш ишларига рухсат олган [М.Вексельман: 7679]. Россия империяси маъмурлари сув чикаришнинг имкони бор худудларга хорижий тадбиркорлар якинлаштирилмаган [М.Вексельман: 91-92]. Бу Россиянинг Туркистонда юритган иктисодий сиёсатидан, яъни метрополия хориж капиталини уз мустамлака худудига киритишдан манфаатдор булмаганлигидан далолат беради. Бу ишларга факат руслар жалб этилганлигини Байрамалида ишлаган Поклёвский, Андреев, Студёнов, Барц каби мухандислар мисолида куришимиз мумкин [M.Albrecht: 143].

Туркистон кишлок хужалиги жамияти 1911 ва 1914 йилларда А^Шда булиб утган халкаро дехкончилик конгрессларида катнашган. Хужжатлардаги ^ишлок хужалиги жамиятининг Бутун жахон кургазмасида катнашгани акс этган маълумотлар хам жамият мавкеини оширади. Хужжатларда ^уконда фаолия юритган тадбиркор Неймарк томонидан Америкадан янги пахта уругини олиб келиш жараёни акс этган [А.Назаров: 44].

XIX аср охири ва XX аср бошларида Самарканд шахрига хорижий Шарк ва Гарб мамлакатлари тадбиркорлари окиб кела бошладилар. 1893 йилда Туркистон генерал-губернаторининг рухсати билан Самаркандга катта гурух-италияликлар, греклар ва немислар келди. Туркистон генерал-губернаторлиги томонидан хорижий тадбиркорларга Россия саноат корхоналари эхтиёжи учун зарур булган махсулотлар ишлаб чикарувчи завод ва фабрикалар очишга, савдо шахобчалари ташкил килишга рухсат берилди. Келган италияликлар тоштарошлик ишлари билан шугулланганлар. Италиялик тоштарошлардан Николо Кардини ва Жовани Де Тонилар узларининг тоштарошлик цехини ташкил

этганлар. Греклар макарон ишлаб чикариш билан шугулланганлар. Грек мутахассисларидан Григорий Капо макарон ишлаб чикариш буйича узининг юкори малакага эга эканлигини курсатди. Немислар эса асосан пахта саноати билан шугулландилар. Пруссия фукароларидан Миндер ва Юговичлар Самарканд ва Каттакургон шахарларида пахта тозалаш заводи курдилар. Хорижий тадбиркорлар уз завод, фабрикалари, ишлаб чикариш корхоналари ва савдо шахобчалари учун хизматчи ходимларни хам уз ватанларидан чакириб келишган. Масалан, XIX аср охирида бир гурух австриялик ва саксониялик немислар Самарканд шахридаги Отто Вогау пиво заводига мутахассис сифатида таклиф килинганлар [Ш.Пиримкулов: 383].

Бундан ташкари Россия сармоядорлари Туркистонда ипакчилик сохасига катта кизикиш билан караганлар. Туркистонда ипакчиликнинг ривожланиб борганлигини Фаргона вилоятида 1890 йилда 40.000 пуд ипак тайёрланган булса, 1907 йилда эса унинг хажми 4,5 марта купайганлигидан куришимиз мумкин. Шунингдек, Туркистонда жами 583 та ипакчилик пунктлари булиб, улардан 84 таси Сирдарё, 157 таси Самарканд, 304 таси Фаргона вилоятида жойлашган эди. Ипак толалари фирмалар томонидан сотиб олинар ва Россияга жунатиларди. Масалан, 1900 йилда Туркистондан фирмалар оркали 60.000 пуд тола олиб кетилган. Биргина Фаргона вилоятида шундай фирмалардан 3 таси фаолият юритар, улардан Туманьянц фирмаси энг куп ипак сотиб олар эди [Мустабид тузумнинг Узбекистонда ...: 145-149]. Фирмалар оркали 1904 йилда Фаргона вилоятидан 84246 пуд ипак олиб кетилган. Ипак толасини нафакат руслар, балки французлар хам куплаб сотиб олишган.

Куконлик немис савдогарлар А.И.Зигел ва К.Ф.Рейнсгагенлар фаолият олиб борди. А.И. Зигел "Чимён" ширкатини бошкарувчиси булиб хизмат килди. Бу икки шахс "Андреев савдо-саноати ширкати" да Конибадомда директорлик килишган. 1910 йилда 20-октябрда "Зигел ва Рейнсгагенлар савдо уйи" ташкил килинган. 1911 йил 12 сентябрда акциядорлар "Мойлисой" нефт ширкатини тузишни сураб генерал-губернаторга мурожжат килишган. Бу даврда махаллий компаниялар хорижий компаниялар кулида булган. Жумладан, "Каспий-Кора денгиз нефт саноати ва савдо уйи " "Родшилдлар (Франция) савдо уйи" кулида булган. 1906 йилда Цуханов бошчилигидаги Урта Осиё нефт саноатининг "Н.Цуханов ва К Ишонч ширкати" тузилган. 1907 йил 27 декабрда Селрохо, Оккулмак ва Ерёги кир-адирликларда жойлашган 5 та нефт конларини бирлаштирувчи "Урта Осиё нефт саноати ширкати" ташкил топган.

XIX аср охири ва XX аср бошларида кириб келган хорижий тадбиркорлар ва савдогарларнинг бир кисми кейинчалик Туркистон генерал-губернаторлигининг вилоятларида муким урнашиб колдилар. Туркистон улкасининг куп миллатли минтака сифатида шаклланишида хорижий фукаролар вакилларининг хам урни бор. Хорижий тадбиркорлар авлодларининг такдири келгусида минтакамиз тарихи билан чамбарчас богланиб кетди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Albrecht. M. Russisch Centralasien. Reisebilder Transkaspien, Buchara und Turkestan.-Hamburg, 1896.-P. 143.

2. Назаров А. Туркистон кишлок хужалиги жамияти фаолияти тарихидан (УзМА И-103 фонди асосида) // Утмишга назар. 2021. 2-сон. 4-жилд. 44-бет.

3. Вексельман М.И. Российский монополистический и иностранный капитал в Средней Азии (конец XIX-начало XX в.).-Ташкент: Фан, 1987. - С. 76-79.

4. Матвеев А. М. Зарубежные выходцы в Туркестане на путях к Великому Октябрю.-Ташкент: Фан, 1977.-С. 36.

5. Мустабид тузумнинг Узбекистонда миллий бойликларини талаш сиёсати: тарих шохидлиги ва сабоклари (1865-1990 йиллар).-Тошкент: Шарк, 2000. 106, 107, 145 149-бетлар.

6. Обзор Закаспийской области за 1912-1913-1914.-Асхабад, 1916. - С. 88.

7. Пиримкулов Ш.Д XIX аср охири ва ХХ аср бошларида Самарканддаги хорижий тадбиркорлар фаолияти тарихидан // Самарканд шахрининг 2750 йиллик юбилейига багишланган халкаро илмий симпозиум материаллари. - Тошкент-Самарканд: Фан, 2007.- 382-383 бетлар.

8. УзМА, Ф-И-3, 461-иш,115-варак.

9. УзМА, Ф-461-иш , 30-варак ва унинг оркаси, Ф.- И, 1496-иш, 31-варак ва унинг оркаси.

10. Гаффоров Ш.С. Тарих ва такдир: Россия империясидан Туркистонга кучирилганлар.-Тошкент, 2006. 135-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.