Научная статья на тему 'ТУРКИСТОН ЎЛКАСИ ЧОРВАЧИЛИГИДА ВЕТЕРИНАРИЯ ХИЗМАТИ ТАРИХИДАН (ХlХ АСР ОХИРИ ХХ АСРНИНГ БОШЛАРИ)'

ТУРКИСТОН ЎЛКАСИ ЧОРВАЧИЛИГИДА ВЕТЕРИНАРИЯ ХИЗМАТИ ТАРИХИДАН (ХlХ АСР ОХИРИ ХХ АСРНИНГ БОШЛАРИ) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
54
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
халқ ветеринарияси хизмати / чорвачилик / йилқичилик / архив маълумотлари / ҳайвонларни хонакилаштириш / ветеринария пункти / ҳарбий медицина бошқармаси / ўлат / куйдирги / манқа / бош шамоллаши / паразитолог. / national veterinary service / animal husbandry / horse breeding / archival data / domestication of animals / veterinary station / military medical department / plague / anthrax / glanders / inflammation / parasitologist.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Dj. Sayfudinova

Мазкур мақолада Туркистон ўлкаси чорвачилигида ветеринария хизмати тарихидан тарихий манбалар асосида маълумотлар умумлаштирилиб хулосалар қилинган. Чор Россиясининг Туркистон ўлкасида ва Бухоро амирлиги билан келишувлар асосида қишлоқ хўжалигининг асосий соҳаси бўлган – чорвачиликда амалга оширилган ташкилий ишлари илмий жиҳатдан тадқиқ этилган. Шунингдек, ветеринария хизмати ва илмининг мазкур даврларда аҳамиятли бўлган олимлари хусусида мулоҳазалар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FROM THE HISTORY OF THE VETERINARY SERVICE IN ANIMAL HUSBANDRY OF THE TURKESTAN REGION (END OF THE ХIХ CENTURY BEGINNING OF THE ХХ CENTURY)

Based on historical sources, this article summarizes data from the history of the veterinary service in animal husbandry in the Turkestan region and draws conclusions. The organizational work carried out in the Turkestan region of Tsarist Russia and under an agreement with the Emirate of Bukhara, the main branch of agriculture of which was animal husbandry, has been scientifically studied. Opinions were also expressed about scientists of the veterinary service and science that are important in our time.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОН ЎЛКАСИ ЧОРВАЧИЛИГИДА ВЕТЕРИНАРИЯ ХИЗМАТИ ТАРИХИДАН (ХlХ АСР ОХИРИ ХХ АСРНИНГ БОШЛАРИ)»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ТУРКИСТОН УЛКАСИ ЧОРВАЧИЛИГИДА ВЕТЕРИНАРИЯ ХИЗМАТИ

ТАРИХИДАН (XlX АСР ОХИРИ ХХ АСРНИНГ БОШЛАРИ) Сайфудинова Джамила Бадридиновна

Самарканд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар университети "Ижтимоий-гуманитар фанлар, жисмоний маданият ва спорт кафедраси"

катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7190761

Аннотация. Мазкур мацолада Туркистон улкаси чорвачилигида ветеринария хизмати тарихидан тарихий манбалар асосида маълумотлар умумлаштирилиб хулосалар цилинган. Чор Россиясининг Туркистон улкасида ва Бухоро амирлиги билан келишувлар асосида цишлоц хужалигининг асосий соуаси булган - чорвачиликда амалга оширилган ташкилий ишлари илмий жиуатдан тадциц этилган. Шунингдек, ветеринария хизмати ва илмининг мазкур даврларда ауамиятли булган олимлари хусусида мулоуазалар билдирилган.

Калит сузлар: халц ветеринарияси хизмати, чорвачилик, йилцичилик, архив маълумотлари, уайвонларни хонакилаштириш, ветеринария пункти, уарбий медицина бошцармаси,улат, куйдирги, манца, бош шамоллаши, паразитолог.

ИЗ ИСТОРИИ ВЕТЕРИНАРНОЙ СЛУЖБЫ В ЖИВОТНОВОДСТВЕ ТУРКЕСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ (КОНЕЦ XIX ВЕКА НАЧАЛО ХХ ВЕКА)

Аннотация. В данной статье на основе исторических источников обобщены данные из истории ветеринарной службы в животноводстве Туркестанской области и сделаны выводы. Научно исследована организационная работа, проводившаяся в Туркестанской области царской России и по договору с Бухарским эмиратом, основной отраслью сельского хозяйства которой было животноводство. Также были высказаны мнения о важных в наше время ученых ветеринарной службы и науки.

Ключевые слова: национальная ветеринарная служба, животноводство, коневодство, архивные данные, одомашнивание животных, ветеринарная станция, военно-медицинское ведомство, чума, сибирская язва, сап, воспаление, паразитолог.

FROM THE HISTORY OF THE VETERINARY SERVICE IN ANIMAL HUSBANDRY

OF THE TURKESTAN REGION (END OF THE ХГХ CENTURY BEGINNING OF THE ХХ CENTURY)

Abstract. Based on historical sources, this article summarizes data from the history of the veterinary service in animal husbandry in the Turkestan region and draws conclusions. The organizational work carried out in the Turkestan region of Tsarist Russia and under an agreement with the Emirate of Bukhara, the main branch of agriculture of which was animal husbandry, has been scientifically studied. Opinions were also expressed about scientists of the veterinary service and science that are important in our time.

Keywords: national veterinary service, animal husbandry, horse breeding, archival data, domestication of animals, veterinary station, military medical department, plague, anthrax, glanders, inflammation, parasitologist.

КИРИШ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Бугунги кунда мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш жараёнларида милллий узликни англаш асосида миллий ва маънавий юксалиш мухим ахамият касб этмокда. Бешафкат давр синовларидан омон колган нодир маънавий меросимиз ва тарихий маълумотлар асосида жонажон улканинг, давлатимиз худудининг холис ва хакконий тарихини тиклашдек мухим вазифалар давр талаби этиб куйилди.

^улай табиий шароитга эга булган Урта Осиё худудларида хозирги мавжуд уй хайвонлари энг кадимги даврлардан дастлаб кулга ургатилган ва

хонакилаштирилганлиги, чорвачилик, йилкичилик хамда туячилик тармоклари ривожланиб, жамият тараккиёти маълум погоналарга кутарилишига асосий омил булганлиги, шу даврлардан колган моддий-маданий ёдгорликларда, юнон, лотин, хитой тарихчилари ва сайёхлари йилномаларида уз ифодасини топган. Чорвачиликнинг ривожига бевосита боглик булган халк ветеринарияси хусусида маънавий меросимиз гултожи саналмиш "Авесто"даги, Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райхон Беруний номидаги Шаркшунослик институти китоб хазиналарида сакланаётган куплаб бебахо илмий маънавий мерос, шунингдек Узбекистон Республикаси Миллий Давлат кутубхонасининг "Нодир китоблар" булимидаги, хамда Узбекистон Республикаси Марказий Давлат Архивидаги мавжуд тарихий хужжат ва маълумотлар эзгу ният, яъни Узбекистон ветеринарияси тарихини урганишдаги дастлабки кадамларга кенг имкониятлар яратди.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Х1Х асрнинг иккинчи ярмида чор Россисиинг Урта Осиёда олиб борган истилочилик харакатлари уни уч кисмга, яъни 1867 йилдан Туркистон генерал Губернаторлиги, ярим мустакил Бухоро амирлиги ва Хива хонлигига ажратди.

Туркистонни бошкариш Россия империясининг бошка миллий минтакаларида бошкариш тамойиллари каби харбий ва фукаролик хокимиятларини бирга кушиш, айни хил муассасаларда маъмурий, суд, хужалик ва бошка функцияларни бирлаштиришга асосланган эди. Чоризмнинг иктисодий сиёсати метрополия манфаатларига тула буйсундирилган булиб, унинг стратегияси босиб олинган худудларни Россиянинг хом ашёсига айлантириш кузда тутилган булсада, чор хукуматининг салтанатпарастлик интилишларига карамасдан, турли сохаларда Урт Осиё минтакасининг ижтимоий жихатдан объектив юксалишига ёрдам берувчи айрим ижобий узгаришлар хам содир булган.

Урта Осиёда азалдан чорвачилик сохасида уз ишининг мохир устамонлари булсада, Х1Х асрнинг 70-йилларига кадар нафакат Туркистон улкасида балки Россиянинг Европа кисмида хам "ветеринария врачи" сузининг маъноси маълум эмас эди. Вахоланки, Европада, аникроги 1762 йил Францияда Лион ветеринария мактабида 29 йил илгари 1733 йилда Россияда биринчилар каторида ветеринария сохасидаги мутахассисларни тайёрлаш мактаби очилган.

Сирдарё вилояти харбий губернатори генерал-лейтенант Н.М.Гродеков Туркистонда ветеринария ташкилотининг зарурияти ва унинг ташкилий тузилмалари хусусида биринчилар каторида фикр билдириб, 1892 йилда Туркистон Генерал Губернатори Кенгаши ва округ харбий-медицина бошкармаси махкамасига уз лойихасини такдим этган булсада, маблаг етишмовчилиги сабаб катор йиллар давомида ветеринария

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

назоратини ташкил этиш хамда чорвада кенг таркалган улат ва бошка касалликларга карши курашда тусиклар мавжуд булган.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

1901 йил 8 февралда ветеринария мутахассисларининг саъйи харакатлари билан Туркистон улкасида 20та ветеринария пунктлари ташкил этилган. Пунктлар иш харакатларини бирлаштириб йуналтириш учун Туркистон улкаси фукаровий махкамасининг ветеринария булими Бошкарувчиси лавозими таъсис этилган.

Ветеринария ишига рахбарлик Туркистон харбий округи харбий медицина Бошкармасининг ветеринария булимида амалга оширилган. Бундан ташкари, ветеринария-санитария ишларини олиб бориш лойихаларини ишлаб чикарувчи ветеринария-полиция Бошкармаси Ички Ишлар вазирлиги кошида фаолият курсатган.

Туркистон улкасида ветеринария булимини тузиш тугрисидаги Туркистон Генерал-губернаторига харбий-медицина инспектори, хакикий стат-маслахатчи (Чор Россиясида 5-даражали мартаба) медицина доктори Тарасевич такдим этган ветеринария назорати штатларини тузишдаги икки лойихасидан бири улка худудларига Осиё мамлакатлари чегараларидан кириб келадиган турли хил касалликлардан сакланиш булса, иккинчи лрйихаулкада эпизоотик касалликларни тугатиш хамда махаллий чорвачиликни кутариш максадлари кузланган. Мазкур максадлар, шубхасиз улканинг чорвачилик сохаси имкониятларни узлаштиришга каратилган.

1897 йил 14 февралда Туркистон Генерал Губернатори Россиянинг Бухородаги Сиёсий Агентига йуллаган курсатмасига биноан, Туркистон улкасининг Сирдарё, Самарканд, Фаргона вилоятларидан ташкари Бухоро, Х,исор ва Петро-Александровск шахарларида хам ветеринария врачлик пунктлари ташкил этилиши лозимлиги таъкидланган. Ветеринария врачлик пунктлари бир нафар врач, икки нафар фельшер ва уларнинг хар бирида бир нафардан таржимонлардан иборат ташкил этилиб, уларга сарфланадиган сарф-харажатлар Туркистон улкаси Генерал-губернаторлиги, Бухоро амирлиги хамда Хива хонлиги хукуматлари хазиналари хисобидан уртада тенг булиниши максадга мувофиклиги кайд этилган.

"Туркистон улкасида 30 йиллик тажриба шуни курсатадики, озиклантиришдаги кинчиликлар туфайли чорва молларининг камайиб бориши кузатилсада, улкада бошка кенг таркалган хавфли касалликлар кайд этилмади. Албатта, айрим холларда улат, куйдирги, манка, бош шамоллаши чорва молларида учратилган, лекин кенг камровли кирилиш холати жиддий тарзда кузатилмаган" деб кайд этилиши, куп йиллик тажрибага эга булган махаллий чорвадор ахоли чорвада учрайдиган турли касалликларга карши мохирона кураша олганлигидан далолат беради. МУ^ОКАМА

Шу хусусда куйидаги тарихий архив маълумотини келтириш уринлидир. Туркистон улкасида амалга оширилган чора-тадбирларнинг натижалари хусусида ветеринария врачи А.Хорватьнинг 1917 йил май ойида утказилган улка ветеринарлар съездидаги "Тошкент шахри ветеринария ишини ташкиллаштириш" муаммолари тугрисидаги маърузасида улка чорвачилиги хамда ветеринария-санитария холати хусусида танкидий фикрларни баён этади. "Биз руслар улкани истило этганимиздан сунг сарт ва киргизлар учун нималар килдик? Мамлакатда чорвачиликнинг харакатланиш йулларини курсатдикми? Йилки ва чорва соглигини саклаш учун ветеринария врачлари,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

зоотехниклар ва уларнинг рахбарларини бердикми? Йук, биз хеч нарса бермадик, хеч нарсага ургатмадик, Туркистонда йилкичилик ва чорвачилик ривожланиши кандай паст даражада булган булса, шундай холатда турибти. 1901 йилда Ички Ишлар Вазирлиги ва бошка мутассади хукумат идоралари томонидан улкада Ветеринария кисми Бошкармасининг пунктлари жорий этилган эди. Мазкур ташкилотлар улкага кандайдир фойда эмас, балки зиён етказдики, махаллий халк ветеринария врачига ёрдам сураб мурожаат килмасдан, аксинча солик йигувчидан кочгандай, ундан узоклашар эди".

ХХ асрнинг бошларида Туркистон улкасида ветеринария хизматининг ташкилий тузилиши хамда ветеринария-санитария, даволаш-профилактика тадбир-чоралари сезиларли даражада узгарган булиб, улка, шунингдек, Россия худудларига четдан кириб келадиган турли эпизоотиялардан сакланиш имкониятлари маълум даражада таъминланган.

Туркистонда Россиядан XIX асрнинг охири ва XX аср бошларида турли йилларда келиб, ветеринария илмини ривожлантиришда самарали илмий фаолият курсатган олимлар плеядаси вужудга келган. Улкага келиб паразитлар, гельминтоз ва инвазион, инфекцион юкумли касалликларни чукур урганган олимлардан А.П.Федченко, П.Ф.Боровский, Л.Якимов, академик К.И.Скрябиннинг яратган мактабларида 1910 йилдаёк ветеринар мутахассислар тайёрлаш мухим ахамият касб этган. Бу олимларнинг бутун илмий-назарий ва амалий фаолияти, Туркистон улкаси кейинчалик Узбекистонда ветеринария илму-фани ривожи билан бевосита узвий богланиб кетади. 1917 йилдан бошлаб академик К.И.Скрябин, академик Е.И.Павловский, йирик олимлар В.А.Догель ва В.Л.Якимовлар рахбарлигида паразитология фани муаммоларини чукур урганиб, узига хос профессионал фан мактаблари шаклланиб, нафакат Россия, балки Туркистон улкаси, Марказий Осиё, шу жумладан Узбекистон учун хам юзлаб ветеринар мутахассис кадрлар паразитолог, гельминтолог олимларни тайёрлаб бердилар ва Узбекистонда узига хос ветеринария паразитология, гельминтология фанлари мактабини яратишга имкон яратадилар. ^обилиятли узбек фарзандлари булган кузга куринган арбоблар - Узбекистан Республикаси Фанлар Академияси мухбир аъзолари булиб етишган А.Г.Тулаганов, М.А.Султонов, И.Х.Иргашев ва профессорлардан - Н.М.Матчанов, Ш.А.Азимов, Р.Х.Хаитов каби таникли олимлар мазкур мактаблар илмини олдилар. Улар орасидан кейин академиклик даражасига кутарилган, ветеринария фанининг янада ривожланиб тараккий этиши, халк табобати ветеринария хизматининг замонавий ютукларга эришиб, умумжахон ахамиятига эга булган янгиликлар билан бойишида хизматлари чексиз булган ветеринар олим, академик И.Х.Иргашевдир. ХУЛОСА

Умуман олганда миллий улкамизда етишиб чиккан махдллий мутахассис кадрлар кадимдан то XX аср биринчи ярмигача булган даврда медицина, халк табобати ветеринария хизматини назарий, илмий-амалий жихатдан бойитиб, хозирги замон цивилизацияси талаблари даражасига, Шарк табобати таълим тизими Европача ветеринария таълими тизими билан уйгунлашган холда яхлит ветеринария илму-фани даражасига кутариб, замонавий мутахассис кадрлар тайёрлашда жахоншумул ахамиятга эга булган фаолият курсатдилар, ветеринария маълумотига эга булган ветеринар кадрлар тайёрлаш маконлари булган олий ва урта махсус билим масканларини яратдилар. «Медицина инсонни - ветеринария бутун инсониятни даволайди» шиорини амалда исбот

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

этдилар.

Шу тарифа медицина, халк табобати ветеринария хизмати Узбекистонда илк, узок даврдан XX аср бошларига кадар шаклланиб, ривожланиб, яхлит ветеринария фанига айланиб, узининг келажак тарихий тараккиётига ишонч билан боришига имкон яратилди. Мустакиллик шарофати ила унинг хукукий асослари мустахкамланди, "Кадрлар тайёрлаш" Миллий дастури тамойилларига биноан ватанпарвар - комил ва етук мутахассисларни тайёрлаш хамда ветеринария сохасини ривожлантириш янги боскичга кутарилди.

REFERENCES

1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Т., "Узбекистон" нашриёти, 1998 йил, 4-бет

2. Каримов И.А. Узбекистон ХХ1 аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т., "Узбекистон" нашриёти, 1997 йил, 140-бет.

3. Коропов В. Ветеринарное образование в СССР. Государственное издательство сельскохозяйственной литературы. Москва, 1949 г., стр.3;21.

4. Романов А. К истории Туркестанской ветеринарии. Газета "Туркестанские ведомости", 1904 г.18 январь, № 8.

5. Тарих шохидлиги ва сабоклари. Т., "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти. Т., 2002, 105-бет.

6. Умумий паразитология. С.: 1999. Б.24.

7. Хорватъ А. Организация ветеринарного дела в Ташкенте. Газета "Туркестанские ведомости", 1917 год 18 мая, № 106

8. Узбекистон Республикаси МДА, Фонд № И-3, ОП.2, Д.№ 275, л.152

9. Узбекистон Республикаси МДА, Фонд № И-17, ОП.№1, Д.№ 1796, л.16.

10. Узбекистон Республикаси МДА, Фонд № И-3, ОП.№1, Д.№ 72, л.4.

11. Узбекистон Республикаси МДА, Фонд № И-17, ОП.№1, Д.№ 1796, л.12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.